Dərslik kimi təsdiq edilmişdir. Baki 2012 2 uot 006

25

+0,052

+0,003

15

a)

0,05 Ì

0,04

Ì

д)

0,04

Ì

À

в)

0,04 Ì

г)

0,04 Ì À

б)

Ì

0,04

Ì

е)

Ì

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

385 

 

m

üsaidəsinin altında göstərirlər (şəkil 12.23.l). Çərçivədə göstərilmiş 

yazıları,  əlavə  məlumatları  şəkil  12.23.m-də  göstərildiyi  kimi  qeyd 

edirlər.  

Xüsusi  qrafiki 

işarələr. Təyin edilməmiş forma və yerləşmələ-

rin ümumi m

üsaidələrini göstərmək üçün tərkib müsaidə-lərinin işa-

rələrindən istifadə edirlər: əvvəlcə yerləşmə müsaidəsinin, sonra isə 

forma m

üsaidəsinin işarəsini göstərirlər (şəkil 12.23.n). 

 

 

 

Şəkil 12.23. Səthlərin forma və yerləşmələrinin 

göst

ərilməsi sxemi 

 

Bazanı qaraldılmış üçbucaqla göstərir və müsaidə çərçivəsi ilə 

birləşdirirlər (şəkil 12.24.a).  

Çox halda 

bazanı hərflə işarə edir və onu üçbucaqla birləşdirir-

lər  (şəkil  12.24.b).  Əgər  baza,  ox  və  ya  simmetriya  müstəvisidirsə, 

onda  üçbuc

ağı  uyğun  ölçünün  ölçü  xəttinin  sonunda  yerləşdirirlər. 

Kifayət  qədər  yer  olmadıqda  ölçü  xəttinin  oxunu  üçbucaqla  əvəz 

etm

ək olar (şəkil 12.24.v). 

0,1 А

а)

б)

в)

г)

0,2

R 0,1

Т 0,2

д)

е)

ъ)

Т/2 0,1

з)

Сфера    0,1

и)

0,1/100

0,1/200х100

к)

л)

0,06

0,01/100

0,02

Чюкцклцк бурахылmыр

н)

m)

0,03 А

0,1 А

386 

 

 

Şəkil 12.24. Bazaların göstərilməsi

 

 

12.9. Səthin kələ-kötürlüyünün normalaşdırılması 

və göstərilməsi sistemi 

 

Baza 

uzunluğunun köməyi ilə təyin olunan, səthin nisbətən ki-

çik 

addımlı nahamarlıqlarının məcmuuna (cəminə) səthin kələ-kö-

türlüyü deyilir.Baza 

uzunluğu l, səthin kələ-kötürlülüyünü xarakte-

ri

zə etmək üçün ayrılan və nahamarlılıqların müəyyən edilməsi üçün 

ist

ifadə edilən baza xəttinin uzunluğuna deyilir. Baza xətti, verilmiş 

həndəsi  formalı,  profilə  nəzərən  müəyyən  vəziyyətdə  çəkilmiş  və 

səthin  həndəsi  parametrlərinin  qiymətləndirilməsi  üçün  nəzərdə 

tutulm

uş  xəttə  deyilir.  Səthin  kələ-kötürlüyü,  yonqarın  çıxarılması 

zam

anı detalın səthinin üst qatının plastik deformasiyası, alətin kəsici 

hissəsinin emal edilən səthə təsiri və sürtülməsi, səthdən materialın 

hissəciklərinin  qopması  və  digər  səbəblərdən  yaranır.  Kələ-

kötürlüyün 

ədədi qiymətini vahid bazadan təyin edirlər. Vahid baza 

kimi, profilin orta 

xətti m-i, yəni nominal profilin formasına malik 

baza 

xəttini  götürürlər.  Kələ-kötürlüyün  profilin  orta  xəttindən 

hesablanm

ası  sistemini,  orta  xətt  sistemi  adlandırırlar.  Əgər  səthin 

kələ-kötürlüyünün  müəyyən  edilməsi  üçün  səthin  sahəsinin  l 

uzunluğu  seçilibsə,  l  addımından  artıq  olan  nahamarlıqlar  nəzərə 

alınmır.  Səthin  kələ-kötürlüyünün  qiymətləndirilməsinin  etibarlığını 

art

ırmaq  üçün  ölçməni  səthin  müxtəlif  yerlərində,  bir  neçə  dəfə 

t

əkrar etmək və ölçmənin nəticəsi kimi onların orta hesabi qiymətini 

götürm

ək  lazımdır.  Qiymətləndirmə  uzunluğu  L  -  kələ-kötürlülüyü 

qiym

ətləndirmək  üçün lazım olan uzunluqdur. 

â)

0,1

A

387 

 

L - bir 

və ya bir neçə baza uzunluğu qədər ola bilər. Baza uzun-

luğunun ədədi qiymətini aşağıdakı sıradan seçirlər: 0,01; 0,03; 0,08; 

0,25; 0,80; 2,5; 8; 25 mm. 

Beynəlxalq  İSO  standartı  P468-ə  görə 

m

əmulun  səthinin  kələ-kötürlüyünü,  onun  materialından  və 

hazırlama  üsulundan  asılı  olmayaraq  miqdarca  bir  və  ya  bir  neçə 

paramet

rlə  qiymətləndirmək  olar.  Bunlar  aşağıdakılardır:  profilin 

orta 

hesabı  sapması  Ra,  profilin  nahamarlıqlarının  on  nöqtəyə  görə 

hündürlüyü Rz, profilin naham

arlıqlarının ən böyük hündürlüyü R

max

, 

naham

arlıqların  orta  addımı  S

m

,  profilin  yerli  qal

xımlarının  orta 

addımı S, profilin nisbi dayaq uzunluğu t

p

 (p – profilin en 

kəsiyinin 

səviyyəsinin  qiymətidir) (şəkil  12.25).  Ra,  üstünlüyə  malik  olan 

parametrdir.  

ГОСТ 2789-73 (P468İSO)-ün tələbləri ağac, keçə, fetr və digər 

novlu 

səthlərin materiallarından başqa bütün materiallara aid edilir. 

Ra-profilin bütün naham

arlıqlarının orta hündürlüyünü, R

z 

- 

ən böyük 

naham

arlıqların  orta  hündürlüyünü,  R

max 

-  profilin 

ən  böyük 

hündürlüyünü  xarakt

erizə  edir. S

m

, S 

və  t

p

 

addım  parametrləri, 

naham

arlıqların  xarakterik  nöqtələrinin  müxtəlif  forma  və  qarşılıqlı 

vəziyyətlərini  qeydə  almaq  üçün  standarta  daxil  edilmişdir.  Bu 

paramet

rlər  həmçinin  profilin  spektral  xarakteristikalarını 

norm

alaşdırmağa imkan verir. 

 

 

Şəkil 12.25. Profiloqramma və səthin 

kələ-kötürlülüyünün əsas parametrləri 

 

388 

 

Kələ-kötürlüyün nahamarlıqlarının hündürlük xassələri ilə 

əlaqəli olan parametrləri. Profilin l baza uzunluğunda orta hesabi 

sapm

ası Ra aşağıdakı ifadə ilə yazılır: 

 

∫

=

l

dx

x

y

l

Rа

0

1

)

(

 

 

 

 

  (12.12) 

 

və ya 

 

∑

=

=

n

i

i

y

n

Ra

1

1

 

                                     (12.13) 

 

Burada  l  -  baza 

uzunluğu,  n  -  baza  uzunluğunda  seçilmiş 

nöqt

ələrin sayıdır.  

Profilin  sapm

ası  y,  profilin  istənilən  nöqtəsi  ilə  orta  xəttin 

sapm

asıdır.  

Profilin naham

arlıqlarının on nöqtəyə görə hündürlüyü Rz, l 

baza 

uzunluğunda profilin ən böyük beş qalxımının və ən böyük beş 

çöküklüyünün orta müt

ləq qiymətlərinin cəmidir 

 













+

=

∑

∑

=

=

5

1

5

1

5

1

i

i

vi

pi

y

y

Rz

.  (12.14) 

 

Burada    y

pi 

-  profilin  i 

ən böyük qalxımının hündürlüyü;  y

vi 

– 

profilin i 

ən böyük çöküklüyünün dərinliyidir. Profilin nahamarlıqla-

rının ən böyük hündürlüyü R

max

 - l baza 

uzunluğunda profilin qalxım 

xətti ilə profilin çöküklük xətti arasında olan məsafədir (şəkil 12.25.). 

Kələ  -  kötürlüyün,  nahamarlıqların  profilin  uzunluğu 

istiqam

ətindəki  xassələri  ilə  əlaqəli  parametrləri.  Profilin 

naham

arlıqlarının  orta  addımı  S

m

,  baza 

uzunluğunda  profilin 

naham

arlıqlarının orta qiymətinə deyilir  

 

∑

=

=

n

i

mi

m

S

n

S

1

1

.   

 

(12.15) 

389 

 

 

Burada  n,  l  baza 

uzunluğunda  addımların  sayı,  S

mi

  -  profilin 

naham

arlığının  i  addımıdır.  Profilin  yerli  qalxımları-nın  orta 

addımı  S,  -  baza  uzunluğunda  profilin  yerli  qalxımlarının  addım-

larının orta qiymətidir  

 

∑

=

=

n

i

i

S

n

S

1

1

.   

 

(12.16) 

 

Burada  n  -  baza 

uzunluğunda  nahamarlıqların  zirvələrə  görə 

addımlarının  sayı;  S

i 

-  profilin  naham

arlıqlarının  zirvədəki  i 

addımıdır.  

Kələ-kötürlüyün  Ra, Rz, R

max

, S

m

 

və  S  parametrlərinin  ədədi 

qiym

ətləri ГОСТ 2789-73-də verilmişdir.  

Kələ-kötürlüyün,  profilin  nahamarlıqlarının  forması  ilə 

əlaqəli olan parametrləri. Profilin dayaq uzunluğu η

p

, P 

səviyyə-

sində b

i

 

kəsiklərinin uzunluqlarının cəmidir (şəkil 12.25) 

 

                               

∑

=

=

η

т

i

i

p

b

1

. 

                        (12.17) 

 

Profilin  nisbi  dayaq 

uzunluğu  t

p 

,  dayaq 

uzunluğunun  baza 

uzunluğuna nisbətindən təyin edilir 

 

              

l

t

p

p

η

=

. 

 

                         

(12.18) 

 

Profilin  dayaq  uzunlu

ğu  η

p 

-  ni,  profilin 

kəsiyinin  p 

səviyyəsində təyin edirlər. Profilin kəsiyinin səviyyəsinin p qiymətini 

qal

xım xəttinə görə hesablayır və aşağıdakı sıradan seçirlər: R

max

-un 

5; 10, 15, 20, 25, 30; 40; 50; 60; 70; 80; 90%-i. Profilin nisbi dayaq 

uzun

luğu t

p

 10; 15; 20; 25; 30; 40; 50; 60; 70; 80; 90%-

ə bərabər ola 

bilər. 

390 

 

Kələ-kötürlüyün parametrlərinin və onların ədədi qiymət-

lərinin  seçilməsi.  Detalların  səthlərinin  kələ-kötürlüyünün  tələbat-

ları, məmulun verilmiş keyfiyyətini təmin etmək üçün səthin funksio-

nal  t

əyinatından  asılı  olaraq  müəyyənləşdirilməlidir.  Əgər  belə 

t

ələbatlar yoxdursa, səthin kələ-kötürlülüyünə heç bir tələbat qoyul-

mur 

və  ona  nəzarət  edilmir.  Məsələn:  məsul  detalların  sürtülən 

səthlərinə Ra və ya Rz-in, R

max

 

və t

p

 - nin, 

həmçinin nahamarlıqların 

istiqam

ətini, dövrü yüklənən məsul detalların səthlərinə R

max

, S

m

 

və S  

- in bura

xıla bilən qiymətlərini təyin edirlər. Ra və Rz – parametrlə-

rini 

seçərkən,  Ra parametrinin səthin kələ-kötürlüyü haqqında daha 

m

üfəssəl  məlumat  verdiyini  nəzərə  almaq  lazımdır.  Belə  ki,  Ra-nı 

t

əyin  etmək  üçün  daha  çox  nöqtələr  ölçülür  və  cəmlənir,  Rz  isə 

naham

arlığın  yalnız  beş  qalxım  və  çöküklüyi  arasındakı  məsafə  ilə 

xarakt

erizə  edilir.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  bəzi  hallarda 

naham

arlıqların müxtəlif formalarında Ra-nın qiyməti eyni ola bilər 

(

şəkil 12.26.). 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 12.26. Səthlərin nahamarlıqlarının profillərin müxtəlif formalarında 

Ra-

nın eyni qiymətə malik olması nümunəsi 

 

Det

alların birləşən səthlərinin yeyilməyə davamlılığı, əlaqə sərtliyi, 

gərilməli oturtmaların möhkəmliyi və digər istismar göstəriciləri, onların 

qo

vuşmalarının faktiki sahəsi ilə birbaşa bağlıdır. Müəyyən təzyiq altında 

yaranan dayaq 

sahəsini müəyyənləşdirmək üçün profilin dayaq uzunluğu 

t

p

-

yə nəzərən əyrilər qurulur. Hər bir kəsik üçün 12.17 və 12.18 düsturla-

rından  

391 

 

isti

fadə  etməklə  t

p

-nin  qiym

ətlərini  təyin  edir  və  profilin  dayaq  uzun-

luğunun dəyişməsi əyrisini qururlar (şəkil 12.27.). 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 12.27. Profilin dayaq uzunluğuna nəzərən qurulmuş əyri 

 

t

p

-nin  qiym

ətini  seçərkən  nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  onun  art-

ma

sı daha böyük əmək tutumlu proseslərin tətbiqini tələb edir. 

Səthin  kələ-kötürlüyünə  verilən  tələblər,  onun  parametrlərinin 

göst

ərilməsi ilə müəyyənləşdirilir. Məsələn: ümumi halda l-i, Ra, Rz 

və  R

max

-un 

buraxıla  bilən  qiymətlərinə  görə  təyin  edirlər  (cədvəl 

12.3) 

  

Səthin  kələ-kötürlüyünə  verilən  tələbatlar,  səthin  qüsurluluğu 

nəzərə alınmadan təyin edilir və lazım olduqda ayrıca göstərilir. 

  

Lazım olduqda nahamarlılıqların istiqamətinə (cədvəl 12.4) və 

em

alın  növünə  (əgər  bu  emal  növü,  səthin  keyfiyyətini  təmin  edən 

yeganə emal növüdürsə) tələbatlar müəyyənləşdirilir. 

 

Cədvəl 12.3 

 

Ra, Rz, R

max

 paramet

rlərinin və baza uzunluğu l-in nisbətləri 

Ra, mkm 

Rz=R

max

, mkm 

l, mm 

0,025-

ə qədər 

0,10-

qədər 

0,08 

0,025-

dən 0,4-ə qədər 

0,10-

dən 1,6-ə qədər 

0,25 

0,4-

dən 3,2-ə qədər 

1,6-dan-12,5-

ə qədər 

0,8 

3,2-

dən 12,5-ə qədər 

12,5-

dən 50-ə qədər 

2,5 

12,5-

dən 100-ə qədər 

50-

dən 400-ə qədər 

8 

392 

 

S

əhtin kələ-kötürlüyünün göstərilməsi. Standartlara görə kə-

l

ə-kötürlük, göstərilməsi konstruksiyanın tələbləri ilə müəyyən edil-

m

əmiş səthlərdən başqa, emal metodundan asılı olmayaraq verilmiş 

cizgi  üzr

ə  emal  olunan  bütün  səthlərin  üzərində  göstərilir.  Səthin 

k

ələ-kötürlüyünün  göstərilməsi  qaydası  şəkil  12.28a-da  verilmişdir. 

Əgər  emal  növü  konstruktor  tərəfindən  müəyyənləşdirilməyibsə, 

k

ələ-kötürlüyün  göstərilməsi  üçün  aşağıdakı  işarədən  istifadə  edilir 

(

şəkil 12.28b). 

Bu i

şarə üstələyici işarədir. Emal prosesi materialdan müəyyən 

qat 

çıxarılmaqla (məsələn: yonma, frezləmə, burğulama, pardaqlama, 

cilalama,  a

şındırma  və  s.)  yerinə  yetirilirsə  səthin  kələ-kötürlüyü 

şəkil 12.28v-də verilmiş işarədən istifadə etməklə göstərilir. 

 

Cədvəl 12.4 

Naham

arlıqların istiqamətləri və onların göstərilməsi 

 

N

ah

am

ar

lıq

la

rın

 is

ti

qa

-

m

ət

lər

i 

S

xe

m

li

 təs

vi

r 

Jız

ıq

la

rın

 is

ti

qa

m

ət

in

in

 

g

ö

st

ər

ilm

əs

i 

N

ah

am

ar

lıq

la

rın

 is

ti

qa

-

m

ət

lər

i 

S

xe

m

li

 təs

vi

r 

Jız

ıq

la

rın

 is

ti

qa

m

ət

in

in

 

g

ö

st

ər

ilm

əs

i 

Paralel 

 

 

İxtiyari 

 

 

Perpen-

dikulyar 

 

 

Dairəvi 

 

 

Çarpaz 

 

 

Radial 

 

 

 

 

М

С

R

393 

 

Emal  prosesi  materialdan  m

üəyyən  qat  çıxarılmamaqla 

(

məsələn: tökmə, döymə, həcmi ştapmlama, yayma, çəkmə və s.) ye-

ri

nə  yetirilirsə,  səthin  kələ-kötürlüyü  şəkil  12.28.q-dəki  kimi  göstə-

rilir. Verilm

iş cizgiyə görə emal prosesi nəzərdə tutulmamış səthləri 

göst

ərmək üçün də həmin işarədən istifadə edilir. 

 

 

 

Şəkil 12.28. Səthin kələ-kötürlüyünün göstərilməsi qaydası 

 

Kələ-kötürlüyün  Ra  parametrinin  qiymətini  onun  simvolunu, 

yəni  Ra  -  nı  yazmadan  göstərirlər, məsələn  0,5.  Digər  parametrlər 

üçün 

onların qiymətləri ilə bərabər simvollarını da yazırlar, məsələn 

R

max

  6,3; S

m

  0,63; S 0,32; Rz 32; t

50 

70.  Burada 

səthin  kələ-

kötürlüyünün  paramet

rlərinin  buraxıla  bilən  ən  böyük  qiymətlərini 

göst

ərirlər. Onların ən kiçik qiymətləri isə məhdudlaşdırılmır. t

p50 

70 

yazılışı  profilin  nisbi  dayaq  uzunluğunun  70%,  profilin  kəsiyinin 

səviyyəsinin isə p=50% olduğunu göstərir. Səthin  kələ-kötürlüyünün 

paramet

rlərinin  qiymətlərinin  diapozonunu  (ən  böyük  və  ən  kiçik 

qiym

ətləri)  göstərərkən,  parametrlərin  hədd  ölçülərini  iki  sırada 

yerləşdirirlər, məsələn: 

 

 

1,25 

Rz  0,070 

R

max 

0,75 

T

50 

50 

 

0,60 

 

0,030 

 

0,30 

 

70 

və s. 

 

394 

 

 

 

 

Şəkil 12.29. Səthin kələ-kötürlüyünün göstərilməsi  

nüm

unələri 

  

Yuxarıdakı  sırada  parametrin  ən  böyük,  aşağıdakı  sırada  ən  kiçik 

qiym

ətlərini yazırlar. Kələ-kötürlüyün parametrləri nominal qiymətləri ilə 

göst

ərilərkən, onların hədd sapmaları aşağıdakı kimi yazılır: 

1

±20%; Rz 80-10%; S

m

0,63+20%; t

5O 

70

±40% 

və s.     

 

Işarədə  səthin  kələ-kötürlüyünün  iki  və  daha  artıq  parametrini 

göst

ərərkən,  onların  qiymətlərini  yuxarıdan  aşağıya,  aşağıdakı  qayda 

üzrə yazırlar (şəkil 12.29a): profilin nahamarlıqlarının hündürlüyünün 

paramet

rləri  (Ra, 0,1mkm-dən  çox  olmamalı;  baza  uzunluğu  l=0,25 

mm); profilin naham

arlıqlarının addımının parametrləri (S

m

-0,063-

dən 

0,040 mm-

ə  qədər,  baza  uzunluğu  0,8 mm); profilin  nisbi  dayaq 

uzunluğu (t

50 

80

±10%, baza 

uzunluğu 0,25 mm). 

Əgər  emal  metodu  verilmiş  səth  üçün  yeganədirsə,  onda  onun 

növünü göst

ərirlər (şəkil 12.29.b). 

Səthin  kələ-kötürlülüyünün  göstərilməsinin  sadələşdirilmiş 

yazılışından da istifadə edirlər (şəkil 12.29.v). 

Det

alın cizgisində səthin kələ-kötürlüyünün işarəsini onun kon-

tur, 

çıxış,  çıxarılmış  xətlərinin  və  yaxud  xətlərin  rəfləri  üzərində 

yazırlar.  Əgər  yazılış  yeri  məhduddursa  səthin  kələ-kötürlülüyünün 

işarəsini ölçü xətlərinin və onların uzantılarının üzərində yerləşdirmək 

olar.  Bundan 

başqa  çıxarılmış  xəttləri  kəsmək  də  mümkündür  (şəkil 

12.30.a).  

 

 

395 

 

 

 

Şəkil 12.30. Kələ-kötürlüyün ölçü və çıxarılmış 

xətlərin (a), kəsiklə çəkilmiş detalların (b) üzərində göstərilməsi 

Şəkil 12.31. Kələ-kötürlüyün göstərilməsinin xüsusi halları