Dərslik kimi təsdiq edilmişdir. Baki 2012 2 uot 006
Nominal, həqiqi və hədd ölçüləri, hədd
Yüklə 6,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əsas val
- Gərilməli oturtma
- Val Birləşmə
- Val Birləşmə
- Xəta x ∆
|
12.2. Nominal, həqiqi və hədd ölçüləri, hədd sapmaları, müsaidə və oturtmalar 351
Nominal ölçü (D, d, l və s.) elə ölçüyə deyilir ki, sapmaların hesablanması üçün başlanğıc kimi qəbul olunur və ona nəzərən hədd ö lçüləri təyin edilir. Birləşməni təşkil edən detallar üçün nominal ö lçü eynidir. Məmulun nominal ölçülərini bərkliyə, möhkəmliyə, həmçinin həndəsi formasının mütənasibliyinə və konstruksiyanın texnolojuluğuna görə müəyyənləşdirirlər. Nominal ölçü ideal ölçüdür. Şəkil 12.1. Həndəsi parametrlərin müxtəlif tərtibli sapm aları
Deşik üçün D, val üçün isə d ilə işarə edilir. Pəstahların, detalların, ö lçən və kəsən alətlərin, ştampların, tərtibatların tip ölçülərini ixtisara salmaq, texnoloji proseslərin tipləşdirməsini sadələşdirmək üçün hesabat yolu ilə alınmış ölçüləri yuvarlaqlaşdırmaq lazımdır. Nominal ö lçü layihələndirmədə alınan, detalın və birləşmənin cizgidə qoyulmuş sonuncu ölçüsüdür (şəkil 12.2.).
352
Şəkil 12.2. Detalların və birləşmənin nominal ölçüləri. Həqiqi ölçü elə ölçüyə deyilir ki, buraxıla bilən xəta ilə, ölç- mə nəticəsində təyin edilir. Bu anlayış ona görə qəbul edilmişdir ki, detalları tələb olunan mütləq dəqiq ölçülərlə və xətalar etmədən ha- zırlamaq mümkün deyildir. İşləyən maşında detalların həqiqi ölçüləri yeyilməyə, elastiki, qalıq, istilik deformasiyalarına uğradıqlarından və s. səbəblərdən statik vəziyyətdə, yaxud yığım zamanı olan ö lçülərdən fərqlənirlər. Bu şəraiti detalların dəqiqlik analizində mütləq nəzərə almaq lazımdır. Hədd ölçüləri, hazırlanmış yararlı detalın həqiqi ölçüsünün həmin hədlər daxilində və ya onlara bərabər olan buraxıla bilən iki hədd ölçüsüdür. Hədd ölçüləri ən böyük və ən kiçik olurlar. Əgər hissə yararlıdırsa, onda onun səthlərinin həqiqi ölçüləri uyğun hədd ö lçüləri daxilində yerləşmiş olur. Əgər deşiyin həqiqi ölçüsü ən kiçik hədd ölçüsündən kiçik- dir
sə, bu cür deşik düzəldilə bilən çıxdaşdır. Yuvanın həqiqi ölçüsü ən böyük hədd ölçüsündən böyükdürsə, bu düzəldilməsi mümkün ol- mayan çıxdaşdır (zay məhsuldur). Əgər valın həqiqi ölçüsü ən böyük hədd ölçüsündən böyükdürsə, düzəldilməsi mümkün olan, həqiqi ö lçüsü ən kiçik hədd ölçüsündən kiçikdirsə, düzəldilməsi mümkün olmayan çıxdaşdır.
Yuvanın hədd ölçülərini D max, D min,
valın hədd ölçülərini isə d max
və d min
ilə işarə edirlər (şəkil 12.3.a). Standartlara gö rə keçən və keçməyən hədd anlayışları da qəbul edilmişdir. Keçən hədd elə həddir ki, materialın maksimum miq darına, yəni valın yuxarı və deşiyin aşağı hədd sapmalarına uy- ğun gəlir. Keçməyən hədd elə həddir ki, materialın minimum miq- da rına, yəni valın aşağı və deşiyin yuxarı hədd sapmalarına uyğun gəlir. Bundan başqa təyin edilmiş uzunluqda hədd ölçüləri anlayışı da qəbul edilmişdir. Bu anlayış aşağıdakı kimi izah edilir. Valla birləşərkən deşik üçün təsəvvür edilən ideal silindrin ən böyük diametri, ö lçünün keçən həddindən az olmamalıdır. Deşiklə birləşərkən val üçün təsəvvür edilən ideal silindrin ən kiçik diametri ölçünün ke çən həddindən çox olmamalıdır. Deşiyin istənilən yerində ən böyük diametr ölçünün keçməyən həddindən çox, valın istənilən yerində ən kiçik diametr ölçünün keçməyən həddindən az 353
olmamalıdır. Cizgiləri sadələşdirmək üçün, nominal ölçüdən hədd sapmaları tətbiq edilmişdir (şəkil 12.3.b). Deşik və val üçün uyğun olaraq yuxarı ES və es, aşağı Eİ və ei hədd sapmaları qəbul edilmişdir. Yuxarı hədd sapması, ən böyük hədd ölçüsü ilə nominal ö lçünün, aşağı hədd sapması isə ən kiçik hədd ölçüsü ilə nominal ö lçünün cəbri fərqinə bərabərdir. Deşiklər üçün ES=D max - D; EI=D min - D; vallar üçün es=d max -D; ei-d min -D (şəkil 12.3.). həqiqi və nominal ö lçülər arasındakı cəbri fərq həqiqi sapma adlanır. Əgər hədd və həqiqi ölçü nominal ölçüdən böyükdürsə sapma müsbət, gö stərilən ölçülər nominal ölçüdən kiçikdirsə mənfi olur. Ümumiyyətlə sapma müsbət, mənfi və sıfra bərabər ola bilər. Standartlarda hədd sapmaları mikrometrlərlə, cizgilərdə ölçü vahidi gö stərilməməklə mm-lə verilir. Məsələn: 005 , 0 013 , 0 50 + − ; 013
, 0 028 , 0 50 − − ; 15 , 0 50 + ; 030 , 0 50 − . Bucaq ö lçüləri və onların hədd sapmaları ölçü vahidləri göstərilməklə dərəcə, dəqiqə və saniyə ilə göstərilir. Məsələn: 1
sapmaların mütləq qiymətləri bərabər olduqda onları ± işarəsi ilə bir dəfə yazırlar, məsələn: 3 , 0 80 ± , 0 0 3 140
± Cizgilərdə sıfra bərabər olan sapmalar göstərilmir. Yuxarı hədd sapmasının yerində müsbət, aşağı hədd sapmasının yerində mənfi sapmanı qeyd edirlər, məsələn: 3 ,
3 , 0 150 ; 150 − + . Uyğun standartlardan hədd sapmalarını seçdikdən sonra aşağıdakı ifadələrlə hədd ölçülərini hesablamaq olar:
Yuxarı və aşağı hədd ölçüləri arasındakı fərq kiçildikcə, hazırlanan detalın dəqiqliyi artır. Müsaidə, (latınca Tolerance- müsaidə) hər hansı parametrin buraxıla bilən ən böyük və ən kiçik qiymətlərinin fərqinə deyilir. Ölçünün
müsaidəsi, onun ən böyükvə ən kiçik hədd ölçülərinin, yaxud yuxarı və aşağı hədd sapmalarının fərqinin mütləq qiymətidir. Müsaid
ə həmişə müsbətdir. O, yararlı detalların ölçülərinin səpələnmə sahəsini, yəni dəqiqliyini müəyyən edir. Müsaidənin qiyməti artdıqca məmulun keyfiyyəti aşağı düşür. Deşiyin müsaidəsi
354
, valın müsaidəsi isə Td
ilə işarə olunur. Deşiyin və valın müsaidəsi aşağıdalı kimi təyin olunur:
Müsaidənin qiymətini hədd sapmalarına görə də təyin etmək olar. Yuxarı hədd sapması ilə aşağı hədd sapmasının cəbri fərqinin mütləq qiyməti müsaidənin qiymətinə bərabərdir
− = − = ; .
Müsaidələrin qrafiki verilməsini sadələşdirmək üçün onları müsaidə sahələri ilə göstərmək olar (şəkil 12.3.b). Müsaidə sahəsi yuxarı və aşağı hədd sapmaları ilə məhdudlaşan sahəyə deyilir. Müsaidə sahəsi, müsaidənin qiymətinə və nominal ölçüyə nəzərən yerləşməsinə görə təyin edilir. Müsaidə sahələrini qrafiki göstərərkən onları, sıfır xəttinə nəzərən, yuxarı və aşağı hədd sapmalarına uyğun gələn iki xətt arasında yerləşdirirlər. Sıfır xətti nominal ölçüyə uyğun gələn xətdir. Müsaidə və oturtmaları qrafiki göstərərkən ölçülərin sapmala-
rını sıfır xəttinə nəzərən qeyd edirlər. Əgər sıfır xətti üfüqi vəziyyətdə yerləşibsə, müsbət sapmaları ondan yuxarı, mənfi sapmaları ondan aşağıda göstərirlər. İki və daha artıq detal hərəkətli və ya hərəkətsiz birləşmişsə, onları qovuşan adlandırırlar. Detalların birləşmədə səthlərini qovuşan, qalan səthlərin qovuşmayan və yaxud sərbəst səthlər adlandırırlar. Val- detalların xarıcı səthlərini (əhatə olunan), deşik isə detalların daxili səthlərini (əhatə edən) xarakterizə edən anlayışlardır. Val və deşik anlayışları yalnız silindrik detallara aid deyildir. Bu anlayışlar eyni zamanda digər formalara malik səthlərə də (paz, işgil və s.) aid edilir. Əsas val-yuxarı hədd sapması sıfra bərabər olan vala deyilir (es=0), (şəkil 12.4.a). Əsas deşik-aşağı hədd sapması sıfra bərabər olan deşiyə deyilir (ES=0), (şəkil 12.4.b). Alınan ara boşluğunun və gərilmənin qiymətlərinə görə müəyyən edilmiş, detalların birləşmə xarakterinə oturtma deyilir. 355
Valın və deşiyin müsaidə sahələrinə qarşılıqlı yerləşməsindən asılı olaraq oturtmalar araboşluqlu, gərilməli və keçid oturtmaları ola bilərlər. (şəkil 12.5). Keçid oturtmalarında həm ara boşluğu, həm də gərilmə alına bilər. Deşiyin ölçüsü valın ölçüsündən böyük olduqda, deşiyin və valın ölçülərinin fərqi ara boşluğu S adlanır. Ara boşluğu, yığılmış detalların birinin digərinə nəzərən yerdətişməsini təmin edir. Ən böyük S max , ən kiçik S min
və orta S m
ara boşluqları aşağıdakı ifadələrdən təyin edilirlər:
ва лын я н к ич ик щя дд ю лч ц сц , d
m in де ши йи н ян к ич ик
щя д д юл чц сц , D m in ва лын я н б юй цк щ яд д ю лч ц сц , d m ax n де ши йи н ян б юй ц к щя д д юл чц сц , D m ax n н оm ин ал
ю лч ц , D ,d
ва лын
m ц са ид яс и, T d де ши йи н m цс аи д яс и, T D ва лын а ша ьы щ яд д са пm ас ы e
i ва лын й ух ар ы щ яд д с ап m ас ы e
s д еш ий ин й у ха ры щ яд д с ап m ас ы E S де ши йи н аш аь ы щя д д са пm ас ы E I сыфыр
хяttи вал
дешик дешик
вал сыфыр
хяttи н оm ин ал ю лч ц 0 0 б) а) ; min max max
d D S − = ; max
min min
d D S − = 2 min
max S S S m + =
356
Şəkil 12.3. Ara boşluqlu oturtmada deşiyin və valın müsaidə sahələri
a) b) Şəkil 12.4. Əsas valın (a) və əsas deşiyin (b) müsaidələrinin göstərilməsi sxemi
Şəkil 12.5. Val sistemində verilmiş araboşluqlu (a), gərilməli (b) və keçid (v) oturtmaları
Şəkil 12.6. Deşik sistemində verilmiş araboşluqlu (a), gərilməli b) və keçid v) oturtmaları
0 0
0
0 Deşiyin
müsaidəsi Əsas deşiyin müsaidəsi
Əsas valın m üsaidəsi
Valın müsaidəsi 0
0 Deşiyin
müsaidəsi
Əsas valın müsaidəsi
0
0
0 0
Deşiyin müsaidəsi
Əsas valın müsaidəsi
Deşiklərin müsaidəsi
Əsas valın müsaidəsi
a) b)
v)
0 0
Əsas deşiyin müsaidəsi Valın müsaidəsi 0
0
0 0
Əsas deşiyin müsaidəsi
Valların müsaidələri
Əsas deşiyin müsaidəsi
Valın müsaidəsi
a)
b)
v) 357
Valın ölçüsü deşiyin ölçüsündən böyük olduqda, valın və deşiyin ölçülərinin yığıma qədər fərqi gərilmə N adlanır. Gərilmə detalların yığımdan sonra yerdəyişməməsini (hərəkətsizliyini) təmin edir. Ən böyük N max
, ən kiçik N min
və orta gərilmələr N m
aşağıdakı ifadələrdən təyin edilir.
; min
max max
D d N − = ; max min min
D d N − = 2 min max N N N m + =
ar a boşluğu təmin edilir (şəkil 12.5.a, 12.6.a). Əgər deşiyin müsaidə sahəsinin aşağı sərhəddi valın müsaidə sahəsinin yuxarı sərhəddi ilə üst-
üstə düşürsə belə oturtmalar da araboşluqlu oturtma adlanır (S min =0).
gərilmə təmin edilir (şəkil 12.5.b, 12.6.b).
boşluğu, həm də gərilmə alınır (şəkil 12.5.v, 12.6.v). Bu oturtmada deşiyin və valın müsaidə sahələri qismən və yaxud tamamilə örtülür.
araboşluqların, yaxud buraxıla bilən ən böyük və ən kiçik gərilmələrin fərqidir.
max -S min ; TN=N max -N min. TS - araboşluqlu oturtmalarda buraxıla bilən ara boşluq müsaidəsi, TN - gərilməli oturtmalarda buraxıla bilən gərilmə müsaidəsidir.
Keçid oturtmalarında oturtma müsaidəsi, ən böyük araboşlu- ğun və ən böyük gərilmənin mütləq qiymətlərinin cəminə bərabərdir. Bütün nö
v oturtmalar üçün oturtma müsaidəsi ədədi qiymətcə deşiyin və valın müsaidələri cəminə bərabərdir.
358
Oturtmanın yazılma qaydası 45H7/g 6 (yaxud 45H7-g6, yaxud
6 7 45 g H ).
M i s a l. Ara boşluğu, gərilməli və keçid oturtmaları olan bi rləşmələrdə hədd ölçülərini, müsaidələri, ara boşluqları, gərilmələri hesablayın (şəkil 12.7.). Deşik: nominal ölçü 45mm; EI=0; ES=+25mkm. D min =45mm; D max =45,000+0,025=45,025mm; TD=45,025-45,000 =0,025mm . Araboşluqlu oturtma üçün
∅ 7 7 45 f H
Şəkil 12.7. Deşiyin və valın müsaidə sahələrinin yerləşməsi sxemi
Birləşmə Nominal ölçü 45mm; Nominal ölçü 45mm; ei=50mik; es=25mkm; S max
=45,025-44,950=0,075mm; d min =45,000-0,050=44,950mm; S min
=45,000-44,975=0,025mm; d max =45,000-0,025=44,975mm; TS=0,075-0,025=0,050mm. Td=44,975-44,950=0,025mm.
359
Gərilməli oturtma üçün ∅ 7 7 45 f H .
Val Birləşmə Nominal ölçü 45mm: Nominal ölçü 45mm; ei=+34mkm; es=+50mkm; N max =45,050-45,000=0,050mm; d min
=45,000+0,034=45,034mm; N min
=45,034-45,025=0,009mm; D max =45,000+0,050=45,050min; TS=0,050-0,009=0,041mm. TD=45,050-45,034=0,016mm.
Keçid oturtma üçün ∅ 6 7 45 f H .
Val Birləşmə Nominal ölçü 45mm: Nominal ölçü 45mm; ei=+2mkm; es=+18mkm; S max
=45,025-45,002=0,023mm; d min =45,000+0,02=45,002min S min
=45,018-45,000=0,018mm; D max =45,000+0,018=45,018min; TS=0,018+0,023=0,041mm. TD=45,018-45,002=0,016mm.
Texnoloji avadanlığın qeyri-dəqiqliyi, alətin və tərtibatların ye- yilməsi, texnoloji sistemin istilik və güc deformasiyaları, fəhlələrin səhvi nəticəsində detalların həndəsi, mexaniki və digər parametrlərinin qiymətləri, hesablama zamanı alınmış qiymətlərdən fərqlənə bilər. Bu fərq xəta adlanır. Xəta x ∆
lçülərin həqiqi qiymətləri x
ilə hesabı qiymətləri x
Arasındakı fərq deyilir, = ∆x x h -x hes . Val üçün hesabi qiymət onun ən böyük, deşiklər üçün isə ən kiçik hədd ölçüsü, yəni keçən hədd hesab edilir.
Yüklə 6,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|