Dərslik kimi təsdiq edilmişdir. Q. H. Bayramov 2008 Mənə tərcümənin əlifbasını öyrətmiş
Tərcümə nəzəriyyəsinin predmeti və məqsədi
Yüklə 1,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Tərcümə nəzəriyyəsinin predmeti və məqsədi
c Tərcümə ünsiyyət vasitəsi kimi müxtəlif dillərdə danışan insanların bir araya gəldiyi vaxtdan meydana çıxmışdır. İlk yazılı tərcümə nümunələrinə qədim Misirdə rast gəlinmişdir. Qədim Şumer eposu Gilqamışdan bəzi parçaların bir neçə asiya dillərinə tərcümələri tapılmışdır. Tərcümə, o cümlədən şifahi tərcümə, müxtəlif dillərdə danışan insanların ünsiyyət qurmaq ehtiyacından yaranmış və inkişaf etmişdir. Şifahi tərcümənin tarixi yəqin ki, yazılı tərcüməninkindən daha qədimdir. Tərcümə nəzəriyyəsi tərcümə prosesində qarşıya çıxan problemlərin çözülməsi zamanı meydana gəlir və formalaşır. Bütün elmlərdə belədir, problem yoxsa, onun həlli istiqamətində də heç bir təşəbbüs göstərilmir. Tərcümə müəyyən bir prosesin nəticəsidir, onu bir fakt kimi qəbul edirik. Əgər BUy Şekspirin Azerbaycan dilinə son tərcüməsidir və yaxud Sabir Rüstəmxanlımn “Ömür kitabı** bu günlərdə ingilis dilində çapdan çıxıb kimi cümlələrə fikir versək, onda hər iki halda tərcümə əsərlərinin mətni nəzərdə tutulur, bu zaman biz tərcümə faktından bəhs edirik. Tərcümə həm də prosesdir, bu prosesin nəticəsində bir dildə yazılmış mətnin əsasında ikinci bir dildə formaca yeni, məzmunca birinci mətnə yaxın bir mətn meydana gəlir, yəni bu proses özü də bir fəaliyyət kimi tərcümədir. Proses sözünü tərcüməyə şamil etdikdə onu sırf linqvistik mənada, yəni dillərarası (interlinguistic) transformasiya (bir dildəki mətni digər dilə çevirmək) mənasında başa düşmək lazımdır. Bu zaman yenə də transformasiya, yaxud bir mətn əsasında ikinci bir mətnin yaradılması hərfən başa düşülməməlidir, çünki orijinal mətn öz-özünə çevrilmir, ikinci mətn öz-özünə yaranmır. Məlumdur ki, orijinal mətn dəyişməz qalır, ancaq onun əsasında ikinci bir dildə yeni bir mətn yaradılır, yəni tərcü 1) mə faktı meydana gəlir. Başqa sözlə, burda transformasiya termini ancaq iki dilin sinxron təsvirinə tətbiq edildikdə bu mənada işlədilə bilər, bu zaman biz iki dil arasında müəyyən əlaqələrlə üzləşirik, bu iki dildən biri məxəz (source)y digəri isə tərcümə (target) dili, yaxud hədəf dil adlanır, birincisi orijinalın, ikincisi isə tərcümənin dilidir. Bu dillərin ikisi birlikdə işçi dillər (working languages) adlanır, məxəz dil passiv (passive)y tərcümə dili isə aktiv (active) dil adlanır. Müvafiq olaraq məxəz mətn (source text), tərcümə mətni, hədəf mətn (target text) terminləri meydana gəlir. Məxəz mətn məxəz dildə yazılmış olur, mütərcim müəyyən tərcümə transformasiyalarından istifadə etməklə hədəf dildə yazılmış bir mətn yaradır. Bütün bu linqvistik və interlinqvistik əməliyyatların cəmi linqvistik anlamda tərcümə prosesini təşkil edir. Beləliklə, tərcümə transformasiyanın bir növü, daha dəqiq desək, dillərarası (interlinguistic) transformasiya kimi səciyyələndirilə bilər. Deyilənləri ümumiləşdirirərək demək olar ki, tərcümə nəzəriyyəsinin predmeti dillərarası transformasiya prosesininin elmi təsviridir, daha doğrusu məxəz dildəki mətnin hədəf dildəki ekvivalent mətnə çevrilməsi prosesinin elmi təsviridir. Linqvistik tərcümə nəzəriyyəsinin məqsədi yuxarıda deyilən mənada tərcümə prosesini modelləşdirməkdir. ‘ Tərcümənin mahiyyəti. Tərcümədə həmişə iki mətn olur. Birinci orijinal (məxəz-source) mətndir ki, o, ikinci mətndən (tərcümə, hədəf-target) asılı olmadan mövcuddur. İkinci mətn {target text) müəyyən əməliyyatların {dillərarası transformasiyaların) köməyi ilə birinci (source) mətnin əsasında yaradılır. Birinci mətnin dili məxəz (source), ikinci mətnin dili hədəf (target) dil adlanır. Nəyə görə, hansı əsaslarla hədəf mətni məxəz mətnin ekvivalenti adlandıra bilərik? Nə üçün My sister is married cümləsi Bacım ərdədir cümləsinin ekvivalentidir, ancaq həmin cümlə Bacım Moskvada yaşayır cümləsinin ekvivalenti deyil? Bu cümlələri tutuşdurduqda məlum olur ki, dillərara- 8 |