Didaktikaning predmeti va uning vazifalari reja

O‘QITISH JARAYONIGA NOAN’ANAVIY YONDASHISH
Respublikamizda ta’lim jarayonini takomillashtirish bo‘yicha izlanishda 

o‘qitishning yangi shakllari asta-sekin mustahkam o‘rin olmoqda. Bular

gimnaziya, ixtisoslashtirilgan sinflardir. Lekin ta’limning yangi shakllari, asosan, 
maktabning o‘rta va yuqori bo‘g‘inlariga daxldordir. Xo‘sh, boshlang‘ich
maktabda nimalar bo‘layotir? Boshlang‘ich maktab har qanday holda ham 
o‘quvchilardagi bilimlarni shakllantirishda va ularning qobiliyatlarini aniqlashda
asosiy rol o‘ynaydi, keyin ham shunday bo‘lib qoladi. Ammo boshlang‘ich 
maktabdagi barcha o‘quvchilar, bolalarning qobiliyatlarini aniqlash va
rivojlantirish uchun tegishli ishlarni amalga oshirayotirmi? Masalan, nima uchun 
yuqori sinflarda a’lo bahoga o‘zlashtiradigan bolalar soni kamayib bormoqda?
Maktabni bitta yoki ikkita o‘quvchi oltin medal bilan bitirishini qanday tushunish 
kerak? Iste’dodli, qobiliyatli bolalar yo‘qmi yoki o‘qitish jarayoni shunchalik
samarasiz bo‘lib qolganmi? Bularning sababi nima? Sababi ko‘p. Birinchidan, 
boshlang‘ich sinflar o‘qituvchisining bolalar bilan individual ish olib borish
imkoniyati cheklangan. Sinflarda bo‘sh o ‘zlashtiradigan o‘quvchilarga e’tibor 
berish zarur. Ikkinchidan, mazkur o‘qituvchilarning metodik saviyasi yetarli emas.
Sinfdagi umumiy ishlar jarayonida qobiliyatli bolalarning ijodiy imkoniyatlari 
cheklanib qolmoqda. Ular o‘z qobiliyatlarini ko‘rsata olmayotir. O‘quvchining
butun kuchi va e’tibori sinfga qaratilib, qobiliyatli bolalar ko‘zga tashlanmayotir. 
Umuman aytganda, xususan, bolalarni saralash va o ‘qitishga boshqacha
yondashishi bilan ularning ijodiy qobiliyatlarini ro‘yobga chiqarish kerak. 

---

---

Boshlang‘ich maktab (I bosqich maktab) bola shaxsining ilk shakllanishini

ta’minlashi, uning qobiliyatlarini aniqlash, o‘quvchilarda bilim olish ko‘nikmasi va 
istagini tarkib toptirishi kerak. Bunday maktabda o‘quv faoliyatining zarur
ko‘nikma va malakalarini egallaydilar, o‘qish, yozish, hisoblashni o‘rganadilar, 
ijodiy fikrlash elementlarini, madaniy nutq va xulqni, shaxsiy gigiyena hamda
sog‘lom turmush asoslarini o‘rganadilar. Mana shu umumiy vazifalarni amalga 
oshirish uchun maqsadlarning ustunligini jiddiy, tubdan o‘zgartirish, avvalo,
predmetlarga doir bilimlar, ko‘nikma va malakalarni o‘zlashtirishning an’anaviy 
maqsadi o’rniga bola shaxsini, o‘quv faoliyatini shakllantirish asosida tarbiyalash
maqsadi egallaydi, lekin bunda an’anaviy predmetlarga doir ko‘nikma va 
malakalarning shakllanish darajasiga e’tibor sustlashmasligi lozim. Boshlang‘ich
ta’limning muayyan maqsadlarini ishlab chiqishning haqiqiy ahvoli shundaki, 
yangi ustunliklar nazariy va amaliy ustunliklar jihatidan eng kam ishlab chiqilgan.
Hozirgi kunda predmet ta’limining o‘quv dasturlarida belgilangan muayyan 
maqsadlari hozircha kichik yoshdagi maktab o‘quvchilarining yosh xususiyatlari
va imkoniyatlaridan ajralib qolgan, ta’limning rejalashtirilgan natijalari va ularni 
baholash mexanizmlari nuqtayi nazaridan ifodalanmagan. Bu hol o‘quv faoliyatini
shakllantirishga doir ishlar bilan predmetlar bo‘yicha ko‘nikma va malakalarni 
o‘zlashtirish o‘rtasida uzilish mavjudligidan dalolat beradi. Boshlang‘ich
ta’limdagi maqsadlar ustunligining almashinuvi faqat predmetlar o‘rtasidagi nisbat 
(asosiy va ikkinchi darajalilik)ning o‘zgarishiga olib bormaydi, balki shaxsni
kamol toptirish vazifalarini kengroq va to‘laroq amalga oshiradigan yangi, 
uyg‘unlashgan kurslarni ishlab chiqishning asosini ham vujudga keltiradi. Bunday
kurslarni va ularning dasturlarini ishlab chiqish nihoyatda zarurdir. Shu bilan birga, 
kichik yoshdagi maktab o‘quvchilarining yosh imkoniyatlarini hisobga oladigan va
ularda o‘quv faoliyatini shakllantirishga qaratilgan yangi tipdagi ta ’lim 
vositalariga o‘tish juda muhimdir. Muayyan yo‘nalishdagi (matematika, til, estetik
va jismoniy tarbiya hamda boshqalarga doir) maktablarga bolalarni yoshidan qat’i 
nazar qabul qilinadi, ya’ni olti va yetti yoshli bolalar farqlanmaydi. Bunda asosiy
mezon ko‘rish va eshitish xotiralari, mantiqiy fikrlash hamda nutqdan iborat 
boiadi. Mana shu mezonlarga ko‘ra boshlang‘ich maktabning asosiy vazifasi:
bolalarga kuzatish, o‘ylash, o‘qish va yozishni, o‘qilgan yoki aytilgan materialning 
asosiy ma’nosini ajratish va tahlil qilishni, muammoli vaziyatlarni turli
variantlarda hal etishni o‘rgatishdir. Sinfning ahvoliga muvofiq o‘qituvchining eng 
muhim vazifalari: o‘quvchilarning bilimlarni o‘zlashtirishga tayyorligini aniqlash
va rivojlantirish; keyin o‘qitishning individual shakli metodikasini ishlab chiqish, 
bolalarning qobiliyatlari va ijodiy qiziqishlarini takomillashtirish; ularning
tafakkuri hamda o‘qitish dasturini maksimal darajada o‘zlashtirish iqtidorini 
o’stirish; bolalarning o‘ziga xos va shaxsiy xususiyatlarini rivojlantirish; ularni
chuqurlashtirish; bilimlar asosida maktabning o‘rta zvenosidagi
o‘qishga 

tayyorlashdir.

O‘zbekistondagi 
maktablarning
tajribali 
o‘qituvchilari
bolalarni 
neyropsixologlarning ekspress-diagnostik tekshirish asosida tanlash metodidan
foydalanadilar. Bu metod psixologiya fanlari doktorlari,professorlar B. Qodirov va 
G. Simernitskaya, dotsent S. Oxunjonovlar tomonidan ishlab chiqildi.

---

---

O‘quvchilar I-IV sinflarda EHM bilan shug‘ullanib, mashqlarni mashinada

ishlash malakalarini hosil qiladilar, matematika, tabiatshunoslik, mehnat darslari 
bo‘yicha o‘yin dasturlarini o‘zlashtiradilar, shuningdek, test asosida psixologik
yo‘nalishdagi har xil mashqlarni bajaradilar. O‘yin shaklida olib borilgan til bilan 
bog‘liq darslarda ta’limning ikkinchi tilini o‘rganishda, asosan so‘zlarni, iboralarni
eslab qolishga, o‘qish va yozish malakalarini shakllantirishga ahamiyat berildi. 
O‘qitishning gumanitar yo‘nalishlarini
≪
Atrofimizdagi olam

≫
,

≪

Tasviriy

san’at

≫
,

≪

Musiqa va raqs

≫
darslari tashkil etdi. Bunday darslaming vazifasi 

axloqiy va estetik tarbiyaning asosi bo‘lib, chinakam insoniylik sifatlarini va

rahmdillikni, inson va tabiatning go‘zalligini ko‘ra olishni rivojlantirishdan iborat 
edi. Ta’limdagi noan’anaviy o‘quv jarayonining ana shu xildagi boyligi
tibbiyotchilar va psixologlar tomonidan doimiy ravishda nazorat olib borilishini 
talab qiladi. Sinf psixologlarining asosiy vazifasi bolalarning o‘quv jarayoniga,
psixologik barqarorlikka ko‘nikishini aniqlashdan iborat edi. Psixologlar darslarga 
kirishi, o‘quvchilar va ota-onalar bilan suhbatlar o‘tkazishlari lozim. Ular to‘plagan
ma’lumotlar o‘quv jarayonini oldindan belgilash imkonini beradigan maxsus 
daftarlarga muntazam ravishda yozib borilishi shart. Sinf psixologining yana bir
vazifasi xotirani rivoj lantirishga doir mashg‘ulotlarni o‘tkazishdan iborat bo‘lib, 
bu ish ta’limning boshlang‘ich zvenosida juda zarurdir.