Dilorom qosimova menejment nazariyasi

B osh qarishga tiz im la sh tir ilg a n qarash
M e n e jm e n tg a birinchi qiziqish 1911-yilda k uzatilgan. Xuddi 
o'sha paytda F re ie r ik U. Teylor, a n ’anaviy ravishda, m enejm entni 
ilm va tadqiqotning mustaqil sohasi deb tan olinishning boshlanishi
24

---

deb hisoblangan «Ilmiy boshqaruvning tamoyillari» degan kitobini 
nashr etdi. Albatta, tashkilot maqsadlariga unumli ravishda erishish 
u c h u n uni tizim lashtirilgan holda boshqarish tu sh u n c h a s i darhol 
paydo bo'lmagan. Bu konsepsiya uzoq muddat mobaynida, XIX asr- 
ning o'rtalaridan boshlab asrim izning 20-yillarigacha rivojlanib kel- 
gan. M e n e jm e n tg a dastlabki qiziqishning asosiy kuchi Angliyada 
b oshlangan sa n o a t inqilobi bo'lgan. A m m o, m e n e j m e n tn in g o'zi 
tashkilotning rivojlanishiga va muvaffaqiyatiga jiddiy hissa qo'shadi 
degan g'oya ilk bor Am erikada paydo bo'ldi.
Bir n e c h a om illar z a m o n a v iy m e n e j m e n t n i n g v a ta n i n e g a
aynan A m erika bo'lganini t u s h u n ish g a yordam beradi. Q o 's h m a
S h ta tla r XX a sr boshlarida inson o 'z in in g kelib chiqishi, millati 
bilan bog'liq bo'lgan qiyinchiliklarni o ‘z.ining omilkorligini namoyon 
qilib yengib chiqishini yaqqol n am oyon etg an yagona m am lakat 
edi. O 'z taqdirini y a x s h ila s h g a intilgan millionlab yevropalikiar
XIX asrda A m erik a g a ko'chib kelishdi, bu esa m e h n a t s e v a r in- 
sonlardan iborat b o'lgan g 'o y a t k a tta ish kuchi bozorini tashkil 
etdi. Q o 'sh m a S h ta t la r paydo bo'lganidan boshlab ta'lim olishni 
xohlagan b archa insonlar uch u n t a ’lim g'oyasini jiddiy ravishda 
qo'llab kelgan. T a ’lim b izn es d a h a r xil rollarni, shu ju m la d a n , 
m e n e jm e n tn i in tellektuallik bilan bajarish g a qobiliyatli insonlar 
sonining o's ish ig a y orda m berdi. Qurilishi XIX asr oxirida tugal- 
langan t r a n s k o n tin e n ta l te m ir yo'llar A m erikani dunyodagi e n g
yirik y a g o n a b o z o r g a aylan tird i. Qiziq, o 's h a p a y td a b iz n e sd a
davlat m e n e jm e n ti deyarli m avjud em as edi. A ra lash m aslik o'z 
biznesi rivojining boshlarida m uvaffaqiyatga erish g a n tadbirkor- 
larga m onopoiistlarga aylanishga imkon berar edi. Bu va boshqa 
omillar yirik tarmoqlar, yirik korxonalarning tashkil topishini tezlash- 
tirdi. B ularning h am m asi m e n e jm e n tn in g rasm iyatchilik usuliari- 
ni talab qilardi.
M e n e jm e n tn in g fan, ilmiy tadqiqot sohasi sifatida paydo bo'lishi 
va shakllanishi, qisrnan k a tta biznes ehtiyojlariga javob, qisman 
sanoat inqilobi davrida yaratilgan texnik an in g afzalliklaridan foy- 
dalanishga urinish, qism an ishni bajarishning e n g sam arali usul­
larini topish ishtiyoqida bo'lgan bir nechtagina qiziquvchan inson- 
larning yutu g 'i edi.

---

M ene jm e n tn in g ilmiy fan kabi rivoji birin-ketin oldinga qo‘yilgan 
qator qadamlardan iborat bo'lmagan. To‘g ‘risi, bu - ko'pincha bir- 
biriga mos bo'lgan bir necha yondashuvlar edi. M enejm ent obyekt- 
lari - bu texnika ham, insonlar ham edi. Demak, m enejm ent naza- 
riyasidagi muvaffaqiyatlar m enejm ent bilan bog'liq bo'lgan mate- 
m atika, muhandislik fanlari, psixologiya, sotsiologiya va antropo- 
logiya kabi boshqa sohalardagi muvaffaqiyatlarga bog'liq edi. Bu 
bilim sohalarining rivojlanishiga qarab, m enejm ent sohasidagi tad- 
qiqotchilar, nazariyachilar va am aliyotchilar tashkilotlarning mu- 
vaffaqiyatiga t a ’sir qilgan omillar to'g 'risida ko'proq bilib borish- 
gan. M utaxassislarga bu ilmlar nega oldingi nazariyalar amaliyot- 
dagi tekshiruvlarga bardosh bera olmaganligini tushunishga ham- 
da m enejm en tg a yangicha yondashuvlar topishga yordam bergan.
S h u bilan bir paytda dunyo tez o'zgarishlar sahnasi bo'lib qol- 
gan. Borgan sari ilmiy-texnik yangiliklar tez-tez va m a ’noli bo‘la 
bordi ham da h u k u m a tla r biznesga o'z m unosabatlarini q a t ’iyroq 
bildirishni boshladilar. Shu va boshqa omillar m enejm ent tafakkuri 
vakillarini tashkilotga nisbatan tashqi aloqalar borligini chuqurroq 
aniqlashga m ajbur etdi. S hu m aqsad uchun yangi yondashuvlar 
ishlab chiqildi.