Dilorom qosimova menejment nazariyasi

ahvoliga
m ajm uiy ravishda hal etilishi lozim bo'lgan 
ijtimoiy-iqtisodiy m u am m o sifatida em as, balki kishilarning guru- 
hiy m unosabatlari sifatida qaralgan.
«Emperik» (pragm atik) m aktab m enejm ent zarurligini u m u m a n
inkor etib, ochiq em perizm ni targ'ib qiladi. U m e n e jm e n tn in g maqsa- 
di - ra h b a rlik qilish b o 'y ic h a ijobiy t a jrib a va aniq x a to la r n i 
o 'rganishdan iborat, deb t a ’kidlaydi. Bu m aktab vakillari kamroq 
n azariy m a sla h a tla r berib, ko'proq aniq vaziyatlarni tahlil etish 
bilan shug'u llanish kerak deydilar. Albatta, tajriba o'rganish juda 
m uhim . Lekin faqat am aliyotga asoslanib m e nejm entni shakllanti- 
rish m um kin emas. «Emperik» m aktab n in g e n g yorqin namoyan- 
dalari - T. Draker, R. Devis, L. N yum an, D. Miller va boshqaiardir.
41

---

Yuqorida sanab o 'tgan xorijiy m enejm ent maktablarining eng 
asosiy kamchiligi har tomonlama chuqur o'rganilmaganligidir. Bu 
yangi yo'nalish - «ijtimoiy tizimlar» maktabi vujudga kelishiga turt- 
ki bo‘ldi. U ning e n g taniqli namoyandalari D. March, G. Saymon, 
A. Etsioni va boshqalardir. «Ijtimoiy tizimlar» maktabi «inson muno- 
sabatlari» maktabi xulosalariga asoslanib, korxonaga o'zaro bog'liq 
va o'zaro t a ’sir ko'rsatuvchi omillar majmuidan iborat majmuiy tizim 
sifatida qarab, insonni bu omillarning biri deb hisoblaydi. Sotsio- 
loglarning katta guruhi sanoat sotsiologiyasi sohasida tadqiqot olib 
boradilar. «Ijtimoiy tizim» maktabi o‘zidan aw alg i maktablarga nis- 
batan keng ko‘lamdagi muammolarni hal etishga, menejment nazari- 
yasini yaxlit holga keltirishga intiladi. Lekin m enejm ent nazariyasini 
tuzishga intilish uni hozirgi kapitalistik dunyo sharoitidan uzoqlashib 
ketishiga va natijada uning unchalik keng yoyilmasligiga olib keldi.
Agar «klassik» m aktab namoyandalari nizolarni moddiy rag'bat- 
lantirish yoki jihozlash yo ‘li bilan, «inson munosabatlari» maktabi 
ishlab chiqarish jarayonini adolatli qilish y o ‘li bilan hal etishni 
taklif qilgan bo‘lsalar, «ijtimoiy tizimlar» maktabi tashkilotda ni- 
zolarning mavjud bo'lishi unin g tabiatidan kelib chiquvchi holat 
deb hisoblab, asosiy vazifa nizolar va ularning oqibatini yumshatish- 
dan iborat deb t a ’kidlaydilar.
50-yillarning boshida m enejm ent nazariyasi rivojlanishiga «yan­
gi» m aktab k atta t a ’sir ko'rsatdi. U m enejm entga aniq fanlar uslub 
va usullari - qarorlar qabul qilishni m a te m a tik m odellashtirish, 
m a te m a tik m antiq, d a sturlash, iqtisodiy jarayonlarni m a te m a tik
modellashtirish usullarini joriy qilish bilan ajralib turadi. «Yangi» 
m a k t a b n i n g e n g y o rqin n a m o y a n d a la ri - R. Akkof, L. Kleyn, 
V. Lyus va boshqalardir. Bu m aktabning shakllanishi kibernetika 
va jarayonlarni o'rganishning rivojlanishi bilan bog'liqdir. Jarayon­
larni o'rganish zaxiralar, resurslar taqsimoti, eskirgan uskunalarni 
almashtirish, maqbul ravishda rejalashtirishni boshqarishni m atem a­
tik m odellashtirish bilan bog'liqdir. Keyinchalik «yangi» m aktab 
tarkibida mustaqil fan - menejment qarorlarini qabul qilish nazariyasi 
shakllandi. Xorijiy m enejm ent rivojlanishining qisqa tavsifi m enej­
m entni takomillashtirish yangi usullari va shakllarini izlash uzluk- 
siz davom etganligidan d a ’lolat beradi.
42

---

«Yangi» m aktab - bu «ijtimoiy tizimlar» m aktabining mantiqiy 
davom idir.
Rossiyada m e n e jm e n t fani XX a srn in g 20-yillaridan boshlab 
shakliana boshladi. Bu davrda m eh n at va m enejm ent muammolari- 
ga b a g ‘ishiangan o'nlab jurnallar, jum ladan, «Boshqaruvni tashkil 
etish», «Mehnatni tashkil etish», «Boshqaruv texnikasi», «Xo‘jalik 
va boshqaruv» kabi oynomalar nashr qilindi, xorijiy ishlab chiqarish­
ni tashkil etish va m enejm ent bo'yicha m u taxassislarning asarlari 
rus tiliga tarjima qilindi. 1921 -yilda M arkaziy m ehnat instituti tashkil 
etildi.
M en e jm e n t nazariyasi va amaliyotiga katta hissa qo'sh g a n ta- 
niqli oiim - Aleksey Kapitanovich G a ste v ( 1 8 8 2 - 1 9 4 1 ) edi. U ning 
«Qanday ishlamoq kerak?», «Mehnatni m e ’yorlash va tashkil etish», 
«Mehnat qo'llanmalari», «Madaniyat qo'zg'oloni». «Ishlab chiqarishni 
M M I usullari bilan tartibga solish» kitoblari nashr etildi. A.K. G astev 
rahbarligi ostida M M Ida m ehnatni tashkil etishning yangi usullari­
ni o'rganish, loyihalash va joriy qilish, turli m utaxassislikka ega 
ishchilarni o 'q itis h va m alak a sin i o s h iris h n in g m aqbul tizim ini 
y a r a tish bo 'y ich a salmoqli ishlar am alg a oshirildi. A.K. G a ste v
asarlari juda k a tta ilmiy va amaliy aham iyatga ega, u tom onidan 
ishlab chiqilgan taklif va tavsiyalar hozirgi davrda ham dolzarbdir. 
M eh n a tn i ilmiy tashkil etish va m enejm ent fanining yana bir tashab- 
buskori - Platon Mixaylovich Korjensev ( 1 8 8 1 - 1 9 4 0 ). P.M . Ker- 
jensev 1923— 1924-yillar davomida B utun Ittifoq m ehnatni tashkil 
etish Kengashi prezidiumi a ’zosi bo'lgan va «Pravda» gazetasida 
ishlagan. Bu yillar davomida u «M ehnatni ilmiy tashkil etish», «Tash­
kil etish tamoyillari», «Vaqt uchun kurash», «O'zingni o ‘zing ta s h ­
kil et» singari asarlarini yozdi. P.M . Korjensev tom onidan tavsiya 
etilgan ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarni standartlash, m ehnat 
sharoiti, moddiy vositalardan to 'g'ri foydalanish haqidagi takliflar 
juda dolzarb edi.
M eh n a tn i tashkil etish va m enejm ent nazariyasiga bu muam- 
mo bo'yicha tadqiqot olib borgan P.A. Popov, 
O.K.
Erm anskiy va 
boshqalar ham salmoqli hissa qo'shganlar.
Davlat va iqtisodiyotni boshqaruv nazariyasining ayrim jihat- 
lari sh arq n in g iqtisodiy g'oya rivojlanishiga hissa q o 'sh g a n yirik
43

---

alloma va davlat arboblari - Farobiy, Ibn Sino ( I X - X asr), Hos 
Hojib (X I-X II asr), Amir Temur, Ibn Xoldun (X III-XIV asr). Bobur, 
Alisher Navoiy asarlarida yoritilgan.