Dilorom qosimova menejment nazariyasi

3-bob. MENEJMENTGA SISTEMALI-VAZIYATLI
YONDASHUV
3.1. T izim lar to ‘g ‘risid a tu sh u n ch a va u la rn in g ta sn ifi
3 .2 . 0 ‘z b e k is to n R e s p u b lik a s i iq t is o d iy o t i y a x li t
ijtim oiy iq tiso d iy tizim sifatid a
3.3. M enejm entda tizim li yon d ash u v
3 .4 . M enejm entda v a ziy a t jrondashuvi
3.1. T izim lar to ‘g ‘risid a tu sh u n ch a va u la rn in g ta sn ifi
Moddiy dunyo juda k o ‘p tizimdan tashkil topgan. Tizim s o ‘zi 
y u n o n ch a bo'lib, qon u n iy j ih a td a n bir-biriga b o g ‘langan ko'plab 
u n s u rla r n in g m a ’lum bir yaxlitligini ifodalaydi. U n s u rla r - m u ­
rakkab yaxlit n a rsaning tarkibiy qismidir.
Tizim n u q ta i naz arid an q a r a g a n d a ishlab chiqarish axborot 
aloqalari bilan birlashsa, kibernetika tizimini tashkil etadi. Tizim 
unga kiruvchi va narsalarda ifodalanuvchi moddalar sifati va holati 
bilan xarakterlanadi, boshqa tizimlar bilan o ‘zaro t a ’sir natijasida 
mavjud bo'ladi, y a ’ni doimo harakatchan, o ‘zgaruvchan xususiyat- 
ga egadir.
H arakat - bu m ateriya ning mavjud bo ‘lish usulidir. Dunyoda 
harakasiz m ateriya va materiyasiz h arakat mavjud emas. H arakat 
faoliyat, energiyani ifodalaydi.
Bizni o‘rab tu rg an tabiat m a ’lum tizimni yoki birikmani, jism- 
lar bog'liqligini tashkil etadi. Bu yerda jism deganda barcha m od­
diy haqiqat, yulduzlardan tortib atomlar, efir zarrachalarigacha tushu- 
niladi.
Demak, tizim - bu jism larning tabiatini belgilovchi tarkibiy 
unsurlardan tashkil topgan birikmasidan iborat.
B ogiiqlik - obyektiv dunyoning en g m uhim xususiyatlaridan 
biridir. B o g ‘liqlik mavjudlik tufayli dunyo hodisalarining betartib 
yig‘indisi emas, balki qonuniy harakat jarayonidan iboratdir.
Tizimlar turli shakllarga ega bo'ladi. Turli-tuman bolishiga qaramay, 
uiarni shartli ravishda quyidagi turlarga ajratish mumkin: texnikaviy, 
texnologik, biologik, tashkiliy, iqtisodiy va ijtimoiy tizimlar.
48

---

Tizimning har bir turi o'zining aniq vazifalariga ega:
- t e x n i k a v i y tiz im , u s k u n a l a r m a j m u i n i n g o 'z a r o b o g 'liq
yig ‘indisidan iborat (bu korxonaning ishlab chiqarish quvvatlaridir);
- texnologik tizim qonun-qoida, m e ’yor, standartlar yig‘indisi, 
m ark e tin g xizm atidan iborat;
- tashkiliy tizim ishlab chiqarish jarayonini am alga oshirish, 
m e h n a t re su rs la rid a n m aq b u l ra v is h d a foydalanish, m e n e jm e n t
tashkiliy tizimlarini yaratish uch u n imkon beradi.
Texnikaviy, texnologik va tashkiliy tizimlar birgalikda iqtisodiyot- 
ni boshqarishning tashkiliy-texnikaviy jihatlarini t a ’minlaydi:
- milliy x o ‘jalikning iqtisodiy tizimi h am ishlab chiqarish, ham 
ayirboshlashda yuz beruvchi barcha xo'jalik, moliyaviy, tashkiliy 
jarayonlar birligini ifodalaydi. Iqtisodiy tizim m en ejm en t tizimini 
qayta qurishda uzluksiz va maqsadli jarayonni aks ettirib, barcha 
boshqa tizim lar faoliyati sam aradorligiga k a tta t a ’sir ko'rsatadi. 
Shu bilan birga, boshqa tizimlar ham iqtisodiy tizimga o ‘z t a ’sirini 
o'tkazishi m um kin (masalan, ijtimoiy tizim);
- ijtimoiy tizim iqtisodiy tizim bilan birga iqtisodiyot maqsad- 
larini belgilaydi, m en ejm en tn in g tamoyil va uslublarini shakllanti- 
radi, y a ’ni iqtisodiyotni boshqarishning ijtimoiy-iqtisodiy jihatlarini 
ifodalaydi. Hozirgi davrda iqtisodiyotda ijtimoiy o'z garishlar am al­
ga oshishi, m e n e j m e n t d a d e m o k r a t iy a n in g asoslari k engayishi, 
ham korlikning yangi shakllari yaratilishi, bozor m uno sab atlarig a 
o'tilishi, bu tu n milliy xo'jalik tarkibi qayta qurilishi bilan bog'liq 
ravishda ijtimoiy tizim ning ahamiyati ortib bormoqda.
Inson en g m uhim va faol u n su r bo'lgan ijtimoiy-iqtisodiy tizim 
asosini ijtimoiy, jamoa, shaxsiy manfaatlar: siyosiy, iqtisodiy, ijti­
moiy, huquqiy, m ehnat manfaatlari tashkil etadi.
Agar korxonani yaxlit tizim sifatida tahlil etsak, u kichik tizim ­
lar va unsurlar yig'indisidan iboratligini ko'ramiz.
49

---

Demak, boshqariladigan tizim bir v a qtning o'zida boshqaruv- 
chi tizim ham bo'lishi mumkin.
M e n e jm e n tc h i tiz im g a k orxona, k o n s e r n la r n i n g b o sh q a ru v
jarayonini, y a ’ni kishilar jamoasida ochiq m aqsadga qaratilgan t a ’sir 
etish jarayonini t a ’minlovchi u n su r va kichik tizimlari kiradi. Boshqa­
riladigan tizim ga korxona, konsern la rn in g bevosita moddiy boy- 
liklar yaratish va xizmat ko'rsatish jarayonini t a ’minlovchi unsur 
va kichik tizimlari kiradi.
M oddiy tizim sifatida o 'rganiladigan ishlab chiqarish ishlab 
chiqarish vositalari, shuningdek, m ehnat predmetlarini tayyor mah- 
sulotga aylantiruvchi ishlab chiqarish jarayonlari yig'indisidan ibo­
rat.
Iqtisodiyotni boshqarish m e n e jm e n t obyekti va subyektidan 
iborat yaxlit tizimni ifodalaydi.
S u b y e k t m e n e jm e n t m a q s a d la rin i aniqlaydi va m e n e jm e n t
obyektiga bir m aq sa d g a y o ‘naltirilgan t a ’sir qiladi, shuningdek, 
o ‘zaro t a ’sir natijalariga baho beradi (boshqaruvchi t a ’sir). Obyekt 
o ‘ziga o'tkazilgan boshqaruvchi t a ’sirni qabul qiladi va m enejm ent 
subyektiga natijalar haqida axborot beradi (aks t a ’sir).
Iqtisodiyotni boshqarishda m e n e jm e n t obyektlari - bevosita 
ishlab chiqarish jamoalari va alohida ishlovchilardir. Ular m ehnat 
faoliyati natijasida ishlab chiqarish moddiy unsurlari, m ehnat qurol- 
lari va predmetlariga t a ’sir etadi.
50

---