Dilorom qosimova menejment nazariyasi

12.2. Bozor im k on iyatlarin i o'rganish
Bozor o'zgarm as em as va doimo uni o'rganish, savdo imkoniyat­
lari m asalasi bo'yicha m a ’lum otlarni tahlil etishni talab qiladi. Bo- 
zorni o 'rg an ish m aqsadni belgilash va izlanish rejasini tuzishd an 
boshlanadi. U ndan keyin bir necha yil davom ida m ahsulot sotish 
natijalari tahlil qilinib, xato va noaniqliklar aniqlanadi, m ark etin g
bo'yicha m u tax assislar fikri o'rganiladi. A xborot turli m anbaalar: 
m a tb u o t, reklam a, telefon orqali, so 'ro v a n k e ta lari ta rq a tish va 
yig'ish vositasida yig'iladi. A nketa so'rovi intervyu olish yoki tele­
fon orqali s o 'ro v o 'tk a z is h bilan to 'ld irilish i m um kin . B ozorda 
m av ju d v a z iy a tn i b ilg an h olda k o rx o n a d a ish lab c h iq a rish va 
ta ’m inlov-savdo faoliyatini rivojlantirish bo'yicha tavsiyalar ishlab 
chiqish m um kin.
Korxonalar davriy ravishda (yiliga bir necha m a rta ) bozordagi 
o'z holatini anqlashi lozim. B ozorning potensial sig'im i deganda 
m a ’lum vaqt davom ida am alga oshirish m um kin bo'lgan savdo haj­
mi tushuniladi. U zoq istiqbol uchun rejalar 1 5 -2 0 yilga, o 'rta m ud­
datli 5 yil, qisqa m uddatli 1 - 2 yilga m o'ljallangan bo'ladi.
B ozorga yangi m ahsulot chiqarishda bozor sig'im ini aniqlash 
m uhim aham iyatga ega. Bozor sig'im i va konyukturasini o 'rg an ish
142

---

bilan korxonadan tashqari yoki uning tap sh irig 'i bilan boshqa xo'jalik 
hisobida ishlovchi tashkilot (KITI, m ark e tin g izlanishlari bo'yicha 
sh irk at) shug 'u llan ish i m um kin. X o'jalik hisobi asosida ishlovchi 
pulli ax b o ro t-m a sla h a t b eru v ch i b u n d ay ta s h k ilo tla r b a rm o g 'in i 
tashkil etish m aqsadga m uvofiqdir. Bu tashk ilotlar o 'rta sid a raqo- 
bat m unosab atlari bo'lishi ham m uhim dir.
Bozorni o'rganish bo'yicha tadqiqotlar olib borish ko'p m ablag' 
talab etadi, shu sababli m avjud axborot m anbalaridan iloji boricha 
ken g foydalanish lozim. Tadqiqot davomida barqaror qonun va qonu- 
niyatlarni aniq lash m uhim dir. B ozor sig 'im in i o 'rg a n ish b o'yicha 
m ark etin g izlanishlarini olib borishda raqobatchilar faoliyatini, rek- 
lam a, savdo siy o satin i, to v a rla r a s so rtim e n tin i, te x n ik x izm at, 
bo'lim lar tashkiliy tuzilishini tahlil etishni u n u tm aslik kerak. Bo­
zor bu orzu em as, balki q a t’iy, b a’zan shafqatsiz, hayolni tan ol- 
m aydigan, o'ylab qadam bosish lozim bo'lgan haqiqatdir.
Bozor korxonalarni dem onopollashtirish, q a t’iy raqobat kurashi, 
korxonaning butun xo'jalik m exanizm ini qayta tashkil etishni, ilg'or 
tex n o lo g iy an i jo riy qilish, lo y ih a -k o n stru k to r m u ta x a ssisla rin in g
m alakasi yuqori bo'lishiga, m arketing bo'yicha tajribaga ega bo'lish 
va boshqalarni ko'zda tutadi. Juda ilg'or g'oya va tajriba-konstruk- 
torlik loyihalari m avjud bo'lsa ham, zamonaviy taxnologiyasiz jahon 
bozori talablariga javob beruvchi m ahsulot ishlab chiqarib bo'lmaydi. 
Yangi texnologiya sotib olish uchun valyuta ishlab topish kerak. 
U m um iy holda bozorni egallash strategiyasi quyidagicha bo'ladi:
- q ato r tadbirlarni am alga oshirish hisobiga dastlabki jam g 'arish
(m aqsadni aniqlash, tashkiliy tarkibni takom illashtirish , kadrlarni 
tayyorlash va m alakasini oshirish, ishlab chiqarish intizom ini kuchay- 
tirish, m eh n at va m oddiy xarajatlarni qisqartirish va h.k.);
- yangi texnologiyalarni, imkoni bo'lsa, qo'shm a korxona tuzish 
yo'li bilan sotib olish;
- iqtidorli m en eje r va k o n stru k to rla rn i jalb etish y o 'li bilan 
yangi, yuqori sifatli m ahsulot ishlab chiqarish;
- xalqaro talabga javob beruvchi m ahsulot ishlab chiqarish va 
uni jahon ham da ichki bozorga olib chiqish;
- korxonani ulgurji savdo bilan sh u g 'u llan a oluvchi yuqori sa ­
m arali xo'jalikka aylantirish.
143

---

B ozorni egallash strateg iy a si asosiy m aq sadg a erishishni oliy 
s ifa tli m a h s u lo t y e tis h tir is h , k o rx o n a d a is h lo v c h ila r tu r m u s h
farovonligini o shirish, b elg ilan g an ijtim oiy d a stu rla rn i b ajarishn i 
t a ’m inlashdan iborat. B elgilangan tad b irlarn in g m uvaffaqiyatli ba- 
jarilishi m eh n at jam o asining har bir azosi ishning oxirgi natijasi- 
dan m anfaatdor bo'lishiga bog'liqdir. Jam o a m oddiy m anfaatdorli- 
gi, ijtim oiy faolligi va javobgarlik hissini oshirish zarur. B unga erishish 
uchun egalariga yiliga 1 0 -1 5 % foyda keltiruvchi aksiyalar chiqarish 
kerak.
Bozor im koniyatlarini aniqlash va baholash odatda ko‘plab y an ­
gi g'oyalarni vujudga keltiradi. A sosiy vazifa - u larn in g en g yax ­
shi, korxona m aqsadlariga to ‘g ‘ri keluvchilarini ajratishd an iborat. 
M asalan, korxo naning bozor im koniyatlariga baho berish natijasi­
da, e n g qiziqarlisi - «bolalar velosipedi» bozori ekanligi aniqlandi. 
R ah b ariy a t b olalar v elosipedini ishlab ch iq arilu v ch i m a h su lo tla r 
ro 'y x atig a kiritish korxona m aqsadiga ham , re su rslarig a ham to 'g 'ri 
keladi deb hisoblashi m um kin. B unday turdagi to v ar m avjud m ar­
k e tin g d o irasig a t o ‘g ‘ri keladi. Lekin korxona bolalar velosipedi 
bozori vakillari bilan yaxshi ishlay olishi, iste ’m olchilar bilan yaxshi 
a lo q a o 'r n a t a o lish i, r a q o b a tc h i k o rx o n a la r is h la b c h ih a r g a n
velosipeddan xaridorgir velosiped ishlab chiqara olishiga ishonishi 
kerak. B unday im ko niyatning h ar birini bozor hajm i va x ususiyati 
n u q tai n azarid an o 'rg a n ish zarur. Bu jara y o n to ‘rtta bosqichdan 
iborat: talab ni o 'lch a sh va prognoz qilish, bozorni se g m e n tla rg a
ajratish, bo zorning m aqsadli seg m entlarini ajratish, to v arn in g bo- 
zordagi o ‘rnini aniqlash.
Korxona bozor ko'lam ini baholash m aqsadida unda sotiluvchi 
bolalar velosipedini aniqlab, h ar bir m odelning sotilish hajm iga baho 
beradi. K orxona b ozorni egallam o q ch i b o 'lsa, b olalar velosipedi 
bozorining istiqboldagi hajm ini bilish ham m uhim dir.
Bozorni seg m en tlarg a ajratish - bu is te ’m olchilarni ehtiyojlar, 
x u s u s iy a tla r, x u lq id a g i fa rq la rg a a s o s a n g u ru h la r g a b o 'lish d ir. 
N a rx ig a q a ra m a y e n g y ax sh i v elo sip ed larn i so tib oluvchi xari- 
dorlar bir se g m e n tn i tash k il etadi. B irinchi holda n arx g a e ’tib or 
b e ru v c h ila r b o sh q a s e g m e n tn i ta sh k il etad i. B o z o rn in g h a r bir 
s e g m e n tin i u la rg a x o s x u s u s iy a tla rn i o 'r g a n is h aso sid a tasv ir-
144

---

lash, u larn in g h ar birini m a rk e tin g im koniyatlari n u q tai nazari- 
dan korxona uchun foydali ekanligini baholash zarur.
Korxona bir bozorning bir yoki bir necha segm en tiga chiqish- 
ga qaror qilishi m um kin. X aridorlar bir tovarni xarid qilishini yaxshi- 
roq tushunishi uchun tovarlarning asosiy xususiyatlarini solishtiri- 
shi kerak. S olishtirish natijalarini tovarlarni pozitsiyalash sxem asi 
tarzida keltirish m um kin.
S hunday qilib bozor strategiyasini ishlab chiqish tovar ishlab 
chiqarish uchun m uhim dir. Ko‘pchilik A Q Sh kom paniyalarini tadqiq 
qilish bo'yicha m a’lum otlar u yoki bu to v arg a talab shakllanishi va 
uni i s t e ’m olchiga y etk az ib b erish m asala si ishlab ch iq arish va 
texnologiyadan m uhim roq ekanligini nam oyon qiladi. U larning fikriga 
ko'ra, yangi tovarni om m aviy ishlab chiqarish texnologiyasi m asa- 
lalarini hal etish ularni bozorda sota olish m asalalariga nisbatan 
ancha oson.
Iqtisodiy am aliyotda m arketing nazariyasidan ijodiy foydalanish 
k o rx o n a x o 'ja lik m e x an iz m in i ham x a ra ja t tiz im la ri to m o n ig a
og'ishtirishni, ishlab chiqarishni boshqarishni iste’molchilar va jamiyat 
hayotiy m anfaatlariga bog'lashni t a ’m inlab berishi lozim.