Dinamika qonunlarining tadbiqi

Reaktiv harakat

Impul’sning saqlanish qonunining amalda qo’llanilishini ko’rsatuvchi ajoyib va muhim hol reaktiv harakatdir. Jismning biror qismi undan qandaydir tezlik bilan qaralganda paydo bo’ladigan harakat rektiv harakat deyiladi. Raktiv harakatning tipik misoli raketalar harakatidir. Impul’sning saqlanish qonuni raketanbing tezligini aniqlashda yordam beradi. Dastlabki yoqilg’ining yonishidan hosil bo’lgan gaz raketadan xaqiqatda bo’lganidek, sekin-asta emas, balki birdan otilib chiqadi, deb faraz qilamiz. Gazning massasini m₂ bilan, tezligini v₂ bilan belgilaymiz. Qobiqning masasi va tezligini mos ravishda m_q va v_q bilan belgilaymiz. Koordinata o’qini qobiqning harakati yo’nalishida olamiz, u holda gaz va qobiq tezliklarining proeksiyalari modul jihatdan v₂ va v_q vektorlarni modullarigateng, lekin ishorasi qarama-qarshidir. Qobiq va gaz impulslarining yig’indisi 0 ga teng bo’lishi kerak bo’lgani uchun ular proyeksiyalarining yig’indisi ham 0 ga teng bo’lishi kerak;

M₂V₂-m_qv_q=0 yoki m₂v₂=m_qv_q bundan qobiqning v_q tezligini topamiz
formuladan ko’rinib turibdiki chiqarib yuborilayotgan gazning tezligi bilan yonilg’I massasining mutloq massasiga nisbatan qanchalik katta bo’lsa, raketa qobig’ining tezligi shunchalik katta bo’ladi. Masalan qobiqning tezligi gaz oqimining tezligidan 4 marta ortiq bo’lishi kerak. Qobiq raketaning uchirishdan oldin massaning 5 dan 1 qismini tashkil qilishi kerak. Vaholangki raketaning “foydali” qismi huddi shu raketadir. Zaruratga qarab raketani to’mo’zlash mumkin. Kosmonavtlar kosmik parvozni tuganlaganlaridan so’ng erga qaytishida o’z kemasining tezligi kamaytirilish uchun raketani tormozlaydilar. Ravshanki, gaz raketa soplasidan raketa uchayotgan tomonga qarab chiqilsa, raketa o’z tezligini kamaytiradi. Xulosa qilib shuni aytish kerakki, dinamika u yoki bu ko’chishni keltiradigan sabablarni o’rganadi. Dinamikani o’rganishni moddiy nuqta dinamikasiga oid oid masalalarni ro’rib chiqishdan boshlash maqsadga muvofiq. Mazkur masakalarni hal qilishda kelib chiqadigan xulosalar keyinchalik ixtiyoriy jism harakatini o’rganishda qullaniladi.

Xulosa
Yukning massasini o’zgartirish yo’li bilan ipning taranglik kuchi o’zgartirilib, qaytadan tezlanish hisoblansa, harakat haraktri o’zgarmay, faqat tezlanishning kattaligi o’zgarganini payqash mumkin. Bu tajribalar natijasida a F ifodaga ega bo’lamiz, ya’ni tezlanishlar jismga ta’sir qilayotgan kuchlarga proportsional bo’lishiga ishonch hosil qilamiz. Shuni ham ta’kidlash kerakki, a va F vektorlar kollinear bo’ladi. Shuning uchun kuchning tezlanishga nisbati o’zgarmas kattalikdir:


Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   M.Rahmatullaev “Umumiy fizika kursi”. Toshkent, 1995 y.
   
2. 
   X.M.Abduvohidov, T.T.Tursunov “Amaliy fizika”. Toshkent, 1996 .
   

I.K.Kikoin, A.K.Kikoin “Fizika 9 – sinf”. “O’qituvchi”. 1991 y.
3. “Amaliy fizika” ma’ruzalar matni dots. D.T.Rasulov
4. www.ziyonet.uz