Dinshunoslikka
Yüklə 4,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Teologik yondashuv.
Din falsafasi falsafaning bir qismi sifati da Xudo to‘g‘risidagi, ilohiy mohiyat haqidagi fikrmulohazalar bilan bog‘liq holda falsafa bilan shug‘ullanish demakdir. U falsa fa ilmining nisbatan mustaqil qismi bo‘lib, eng avvalo falsafiy te ologiya sifatida maydonga chiqadi. Falsafiy ilohiyot har qanday dinning konseptual, nazariy qismini ifodalovchi ilohiy aqidalar bilan bevosita aloqadorlikda va ayni paytda ulardan farqli ravish da mavjuddir. 48 «Teologiya» atamasi («deus» – Xudo, «logos» – ta’limot) qadim gi Yunonistonda paydo bo‘lgan va dastlab hech qanday falsafiy yuk ka ega bo‘lmagan. «Teologiya» so‘zi ilohlar to‘g‘risidagi dostonlar da qo‘llanilgan, bunday asarlarning mualliflarini esa teologlar deb atashgan. Arastu «teologiya» atamasidan falsafaning muayyan qis mini belgilash uchun foydalanib, mazkur atamani sharhlashda buri lish yasadi. U nazariy falsafani matematika, fizika va teologiyaga ajratdi. Arastu ilohiyot ilmini «birinchi falsafa», oliy mushohada fani yoki «oliy falsafa» deb nomladi. U ilohiyot ilmini borliq, uning ibti dosi va mavjudligi sabablari to‘g‘risidagi fan sifatida belgilab berdi. Musulmon Sharqida Arastu g‘oyasi ba’zan Aflotun qoidalari ga qo‘shilgan holda (yoki bahslashgan holda) qat’iy yakkaXudolik ruhida qayta talqin etildi (masalan, alKindiy, alForobiy). Fal safaning (alfalasifaning) vujudga kelishi antik andozalar ta’siri da ro‘y berdi. Musulmon faylasuflari borliqning ilohiy mohiyati ni rad etmagan holda, fanlarni yozma rivoyatlarga (ulum naqliya) asoslangan teologiya faniga hamda borliqni ratsional talqin etish ga asoslangan ratsional (ulum aqliya) fanga ajratganlar. Alfalasi fa shu ma’noda kalom ilmiga yaqin turadi. Kalom ilmida Arastu dialektikasining ustunligi sezilib turadi. Markaziy Osiyo ham turli maktablarga mansub bo‘lgan (Al Beruniy, Ibn Sino, AlForobiy maktablariga) mashhur faylasuf lar silsilasini dunyoga tuhfa etgan. Bu faylasuflarning jahon fal safa fani oldidagi xizmatlari shundaki, ularning asarlarida falsafa va teologiyaning ajratilishi asoslab berilgan. Bunda falsafa «bu tun borliqni bilishning asosi» – g‘oyalar sifatida tasavvur etilgan bo‘lib, g‘arbiy Yevropa faylasuflari yuz yillardan keyingina shun day xulosaga kelganlar. XI–XIII asrlar Yevropa falsafasida teologiya tushunchasiga kon septual ilohiyot deya ta’rif berilgan. Teologiya o‘rta asrlar Yevropasi ning konseptuallashtirilgan hukmron tafakkuriga aylangan. Teologi ya dinni tadqiq etuvchi fan sifatida, falsafa esa «ilohiyot ilmining 49 xizmatkori» (slujanka «bogosloviya») sifatida qabul qilingan va u te ologiyaning qoidalarini asoslab berishi kerak deb hisoblangan. U te ologiyani, ratsional uslubdagi qotib qolgan nuqtayi nazarlarni bir lashtiruvchi sxolastika shaklida va shakliymantiqiy masalalarga moyil holatda maydonga chiqdi. Yangi zamonda falsafa teologiyadan ajratiladi va dindan uzoq lashtiriladi. Fan va din birbiridan mustaqil holda yashay boshlay di. Shu bilan birga ular birbiriga qaramaqarshi turadi. Teologi ya «ilohiy haqiqat» bilan, falsafa esa yaxlit fan sifatida – tabiiy olam bilan shug‘ullanadi. Falsafa o‘zini bilishning hamma nar sani, shu jumladan dinni ham o‘z muhokamasiga, tafakkur ila bilish doirasiga tortishi lozim bo‘lgan oliy ko‘rinishi sifatida his eta boshladi. Shu bois falsafa ilmning tili va tushunchalaridan Xudoning g‘oyalarini hamda «ilohiy haqiqatni» asoslash uchun foydalanuvchi falsafiy teologiya g‘oyalari tez sur’atlarda rivojla na boshladi. Hozirgi vaqtda teologiya (konfessiyaviy, cherkov teologiyasi) tushunchasi nazariy ilohiyot, ilohiy haqiqat sifatida qabul qilina digan matnlar asosida tuzilgan, Xudoning mohiyati va xattihara katlari to‘g‘risidagi xilmaxil xulosalar va ta’limotlar majmuyi si fatida tushuniladi. Falsafiy teologiya esa sof falsafiy vositalar orqali, ya’ni ilohiy haqiqat dalili va mazmunidan qat’i nazar, falsafiy asoslash, isbotlash va sistemalashtirish mezonlari ham da standartlariga muvofiq Xudo to‘g‘risidagi ta’limotni yaratishga bo‘lgan intilish sifatida anglanadi. Bu Xudoni falsafiy anglash demakdir. Falsafiy teologiya ning vazifasi Xudo to‘g‘risida falsafiy ta’limot yaratishdan iborat. Uning maqsadi birinchidan, Xudoning mavjudligini, ikkinchi dan, imkoniyat darajasida, Xudoning tabiatini tushuntirib be rishga, uchinchidan Xudo va Olam o‘rtasidagi, Xudo va inson o‘rtasidagi munosabatlarni tavsiflashga qaratilgan. Aytib o‘tish joizki, falsafiy teologiya, diniy teologiya kabi Xu doni to‘liq va mukammal anglab yetish uchun da’vogarlik qil 50 maydi. Falsafiy teologiya Xudoning asosiy sifatlarini ko‘rsatib be rishga va anglashga intiladi. Qodirlik, har narsadan voqiflik, har yerda hozirlik, doimiylik, g‘oyibiylik va boshqa shu kabilar Xu doga xos fazilatlar sifatida e’tirof etiladi. Eng muhim muammo Xudo va Olam, Xudo va yaratuvchilik, Xudo va inson o‘rtasidagi munosabatlardan iboratdir 1 . Yüklə 4,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|