FARG’ONA DAVLAT UNIVERSITETI
SIRTQI BO’LIMI
________SAN’ATSHUNOSLIK FAKULTETI__________________
“MUSIQA TA’LIMI” YO’NALISHI
FALSAFA
Fanidan
MUSTAQIL ISH
Mavzu:
YO‘NON FAYLASUFLARI PIFAGOR ,ARASTU,
SUQROTLARNING FALSAFIY QARASHLARI
BAJARDI: 22.07 guruh talabasi Mahmudova Visolaxon
2023-yil
MAVZU:YO‘NON FAYLASUFLARI PIFAGOR ,ARASTU,
SUQROTLARNING FALSAFIY QARASHLARI
Reja.
I.Kirish.
II.Asosiy qisim.
1.Falsafa fani haqida tushuncha
2.Falsafa faniga hissa qo’shgan olimlar.Pifagor
3.Suqrotning fasafiy qarashlari.
4. Arastuning falsafa faniga qushgan hissasi
III.Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
Kirish
Falsafa (yunoncha φιλοσοφία — «donishlikni sevish», yunoncha φιλέω —
«sevaman» va yunoncha σοφία — «donolik») — eng umumiy fan (nazariya),
dunyoqarash shakllaridan biri, inson faoliyati sohalaridan biri. U kishi qanday
yashashi, hayot kechirishi kerak (etika); qaysi narsalar mavjud va ularning tabiati
qanday (metafizika); bilim nima (epistemologiya); hamda qanday fikrlash toʻgʻri
(mantiq) ekanligini hal qilishga urinadi. Falsafa, filosofiya — insonning dunyoda
tutgan oʻrni vadunyoqarashining yaxlit tizimini ifodalovchi maʼnaviy faoliyatining
bir shakli. Milodiy 2—3-asrlarda oʻtgan yunon faylasufi Diogen Laertskiyning
shohidlik berishicha, yunon mutafakkiri Pifagor birinchi boʻlib oʻzini "filosof" deb
atagan.Bu soʻz Geraklitning falsafiy taʼlimotida narsalarning tabiatini tadqiq
etishga nisbatan qoʻllanilgan, tadqiqotchining oʻzi esa "filosof" deb atalgan.
Keyinchalik "filosof" soʻzi har taraflama, keng , tushunarli va haqqoniy fikr
yuritishga intiluvchi kishiga nisbatan qoʻllanilgan. Tarixiy maʼlumotlar yunoncha
"philosophia" soʻzi arabchaga "falsafa" boʻlib oʻtganligi, arablar bu fanni "hikma"
deb atashi, ruschaga "filosofiya" tarzida oʻtganligini tasdiqlaydi, demak falsafa
bilan filosofiya soʻzlari bir xil maʼnoga ega.Falsafaga haqiqatga eltuvchi taʼlimot
sifatida yondashgan sokratchilar maktabi vakillari nuqtai nazaridan karasak,
"haqiqatga muhabbat", "haqiqatni sevish" degan maʼno kelib chiqadi. Falsafa
haqida fan tarixida turlicha, hatto birbiriga qaramaqarshi qarashlar mavjud.
Falsafaga hamma fanlarning boshlanishi, olamning asl mohiyatini va universal
qonunlarini ochuvchi fan deb yondashishdan tortib uni oʻz tadqiqot obʼyekti va
predmetiga ega boʻlmagan mavhum va oʻta umumlashgan, inson uchun foydasiz
bilimlar majmui deb hisoblovchilar ham uchraydi. Insoniyat foydalanayotgan
barcha bilimlar Falsafadan boshlanib, falsafiy xulosa bilan yakunlanadi.Falsafani
fan darajasiga olib chiqqan Platon uni "mavjudlikni, mangulikni va doimiylikni
bilish", Aristotel "narsalarning sabablari va asosiy tamoyillarini tadqiq etuvchi fan"
deb bilgan, stoiklar uni nazariy va amaliy tafeilotlarga intilish deb, epikurchilar
unga "aql vositasida baxtga erishish yoʻli" deb qaragan. ForobiyFalsafani
"hikmatni qadrlash" yoki fikrlash sanʼati deb bilgan. Oʻrta asrlar xristian
Falsafasida u "tabiiy akl nuri vositasida erishiladigan dunyoviy donolik" (teologiya
esa ilohiylik nuri vositasida erishiladigan ilohiy donolik) deb taʼriflangan.F. Bekon
va R. DekartFalsafani "tushunchalar shakliga burkangan yaxlit, yagona fan" deb
hisoblashgan. X. Volf F.ni "barcha mumkin narsalar va ularning qay maʼnoda va
nega mumkinligi haqidagi fan" desa, Kant F.ga "dunyoni qanday tushunish
haqidagi, butun bilishning inson aqlining tub maqsadlariga munosabati haqidagi
fan" sifatida yondashishni taklif etadi. Fixte F.ga "qalb maʼrifati, maʼnaviy
maʼrifat" deb baho bergan boʻlsa, Shelling voqelikning butun kulami va teranligini
oʻz tajribasiga kura bilib olishni Falsafa deb hisoblangan. Gegel predmetlarni
fikran qarab chiqishni F. deb atab, unga "oʻzoʻziga ergashuvchi aql xaqidagi fan"
sifatida taʼrif bergan. Shopengauer dunyoning butun mohiyatini abstrakt, yalpi
umumiy va ravon shakldagi tushunchalarda ifodalash Falsafaning asosiy vazifasi
deb bildi.
Falsafa faniga hissa qo’shgan olimlar.Pifagor
Markaziy Osiyodagi falsafiy qarashlar qad.turkiy yozuvlar, tangriga eʼtiqod qilish
tamoyillarida va zardushtiylikning muqaddas kitobi Avestodya oʻz ifodasini
topgan. Bundan tashqari, Sharq xalklarining tabiatning asosiy unsurlari yer, suv,
havo va olovni eʼzozlash haqidagi naturfalsafiy qarashlari va gʻoyalari Yaqin va
Oʻrta Sharq mamlakatlariga keng yoyilib Qad. Misr, Bobil, Lidiya mamlakatlari
xalklarining tafakkur tarziga singib ketgan. Yunonistonning ilk falsafiy maktabi —
Milet maktabi ham oʻz gʻoyalarini Sharkdan olganligi tadqiqotchilarga maʼlum.
Miloddan avvalgi 2—1-asrlarda Marv, Balx, Termiz, Sigʻnoq, Samarkand, Buxoro
zaminini oʻziga qamrab olgan hududda kushonlar saltanati qaror topib, unda budda
dini xukm suradi, uning falsafasi bu joyda yashovchi xalqning tafakkur tarziga oʻz
taʼsirini oʻtkazadi. Ammo Avesto gʻoyalari xalq ongidan butunlay chiqib
ketmaydi.Milodiy 3-asrga kelib tenglik gʻoyalarini ilgari suruvchi moniylik
taʼlimoti paydo boʻldi.Bu taʼlimot mazdakiylar harakatinnnt maʼnaviy tayanchi
boʻlgan.Yunonistondagi falsafiy maktablar, asosan, miloddan avvalgi 6—5-
asrlardan vujudga kela boshladi va uning taraqqiyot bosqichlari klassik ellinizm va
rimellinizm davrlariga boʻlinadi. Ellinistik Falsafa davri sokratgacha davr (Milet
maktabi, Eleya maktabi) va klassik (attik) Falsafani (Sokrat, Platon, Aristotel) oʻz
ichiga oladi. Sokratgacha davr Falsafasi kosmologik (gilozoistik) F. va
antropologik davrlarni oʻziga qamrab oladi. Dastlabki kosmologik falsafiy taʼlimot
Falesga tegishli.U Anaksimandr, Anaksimen, Ferekid, Diogen bilan birgalikda
Ioniya naturfalsafa maktabiga mansub.Ulardan soʻng borliq haqidagi taʼlimot bilan
Ksenofan, Parmenid, Zenon (Eleyalik), Meliss shugʻullanganlar.Ular bilan birga
Pifagor maktabi (Pifagor, Fillolay, Alkmeon, Arxit; miloddan avvalgi 6—4-asrlar)
faoliyat koʻrsatgan.Bu davrda antropologik sofistika maktabi vakillari Protagor,
Gorgiy, Gippiy, Prodik ijod qilishgan.Miloddan avvalgi 3—2-asrlarda stoiklar
(Zenon Kitionlik), epikurchilar (Epikur, Lukretsiy), neoplatonchilar (Plotin) yunon
Falsafasiga oʻz hissalarini qoʻshishgan.Ayniqsa, Sokrat, Platon, Aristotel F.si
yunon F.sining shuhratini oshiradi. Yunon F.sidagi asosiy qarashlar Aleksandr
Makedonskiy (Iskandar Makduniy)ning Sharqqa istilochilik yurishlari davrida
Markaziy Osiyoga ham kirib keldi.Islom dini yoyilgan mamlakatlardagi falsafiy
taʼlimotlar quyidagicha oʻrganiladi: ilk islom F.si (6—8-asrlar), sharqiy islom
Falsafasi (Movarounnahr va Xurosondagi falsafiy taʼlimotlar), gʻarbiy islom
Falsafasi (Shim. Afrika va Ispaniyadagi falsafiy taʼlimotlar).Ilk islom Falsafasi
davri yunon F.sining arab va suryoniy tillariga tarjima etilishi, bu tarjimalarda
yahudiylik va xristianlik aqidalarining ustuvorlik qilishi bilan ajralib turadi. Bu
davrda islomdagi jabariylar bilan qadariylar, moʻʼtaziliylar bilan mutakallimlar
oʻrtasida falsafiy qaramaqarshiliklar boʻlgan. Sharqiy islom F.sida dunyoviy va
islomiy gʻoyalarning , turli xalq va sivilizatsiyalarning tafakkur tarzi sintezlashgan.
Shuningdek, tabiatshunoslik ilmlaridagi yirik kashfiyotlarni (mas, kimyo ilmining
vujudga kelishi) falsafiy asoslash, hisoblash madaniyatining tubdan uzgarishi
(Xorazmiy sistemasi) bilan bogʻliq belgilar kuzga tashlanadi. Sharqiy islom
Falsafasi (Muso Xorazmiy, Fargʻoniy, Kindiy, Abu Bakr Roziy, Abu Mansur
Moturidiy, Ashʼariy, Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, Nosir Xisrav, Yusuf Xos Xojib,
Umar Xayyom, Gʻazoliy, Zamaxshariy, Ahmad Yassaviy, Najmiddin Kubro,
Faxriddin Roziy, Bahouddin Nakshband, Ibn Xaldun va boshqalar) va gʻarbiy
islom Falsafasi (Ibn Tufayl, Ibn Boja, Ibn Rushd) faylasuflarining musulmon
olimlari tomonidan qayta ishlangan, tarjima qilingan asarlarining Yevropaga qayta
takdim etilishi bu yerda Uygʻonish davrining boshlanishiga taʼsir koʻrsatgan.
Falsafaning keyingi ravnaq topishi Markaziy Osiyoda temuriylar davri bilan
boshlanadi.Amir Temur falsafiy gʻoyalarning mamlakat istiqboliga xizmat qilishini
bilgan holda ilmfan ravnaqiga rahnamolik qildi. Bu davrda Markaziy Osiyoda
tasavvuf Falsafasi, tabiatshunoslik Falsafasi, mantiq Falsafasi va axloqiy
taʼlimotlar rivojlandi (Rudakiy, Firdavsiy, Nizomiy, Saʼdiy, Jaloliddin Rumiy,
Taftazoniy, Jurjoniy, Ulugʻbek, Xoja Ahror, Fuzuliy, Nasimiy, Jomiy, Navoiy,
Muhammad Qozi, Maxdumi Aʼzam, Bobur, Mashrab, Bedil va boshqalar). Shuni
qayd etish lozimki, islom Falsafasi oʻzidan ilgari oʻtgan barcha dinlar bilan bogʻliq
ilmiy anʼanalarni qabul qilgan. Islom Falsafasi rivojiga iudaizm, xristianlik,
buddizm va boshqa diniy taʼlimotlar taʼsir koʻrsatgan.
Pifagor
Pifagor (taxminan miloddan avvalgi 580, Samos — 500, Metapont) — yunon
matematigi, faylasuf, quldor aristokratiyaning gʻoyaviy targʻibotchisi. 530-yildan
Janubiy Italiyadagi Krotone shahrida, keyinroq Metapont shahrida yashagan.
Krotoneda
falsafiy
maktab,
siyosiy
Dostları ilə paylaş: |