Dinshunoslikka
Noilmiy tasniflar va ularning xususiyatlari
Yüklə 4,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2. Noilmiy tasniflar va ularning xususiyatlari.
Dinshunoslar tur li ilmfan sohalari vakillari bo‘lib, dinlarni o‘zlari mansub bo‘lgan ilm yo‘nalishi nuqtayi nazaridan o‘rganib, turlicha tasniflaganlar. Shuning uchun bu tasniflar o‘rtasida ba’zi tafovutlar bo‘lishi ta biiy. Masalan, din tarixi bilan shug‘ullanuvchi olimlar dinlarning yuzaga kelish tarixiga ko‘ra davriy jihatdan tasniflaganlar. Bosh qa bir guruh olimlar dinlarni paydo bo‘lgan va tarqalgan minta qalariga ko‘ra tasniflaganlar. Ayrim dinshunoslar diniy mavzusi ga ko‘ra dinlarni tasniflaganlar. «Tarix aladyon» asarida tasniflar ikkita katta guruhga ajratilgan: – tarix, jo‘g‘rofiya yoki dinshunoslik kabi muayyan fan so hasiga tayangan xolisilmiy tasniflar; – muayyan fan sohasi bilan bog‘lanmagan noilmiy tasniflar. Noilmiy tasniflar: A) tirik va o‘lik dinlar. Bunda hozirgi zamon kishisining diniy hayotida mavjud yoki mavjud emasligi nuqtayi nazaridan tasniflanadi. Unga ko‘ra tirik dinlar – hozirda mavjud bo‘lib, unga e’tiqod qiluvchi o‘z tarafdor lariga ega bo‘lgan dinlardir. O‘lik dinlar esa, tarixda o‘z nihoya 58 siga yetib, bugungi kunda mavjud bo‘lmay, hech kim unga e’tiqod qilmaydigan dinlardir. Bu tasnifning noilmiyligi shundaki, aslida dinlar haqiqiy ma’no da o‘lmaydi, balki bir dindagi aqidalar boshqa bir dinga o‘tadi. Asl tarixiy kelib chiqishi bir o‘zakka borib taqaladigan diniy guruhda gi biror din bilan o‘zaro ta’sir jarayonida diniy g‘oyalar tarixiy ke lib chiqishi jihatidan bir aslga taalluqli boshqa bir dinda saqlanib qoladi. Umuman, bir diniy o‘zakka taalluqli bo‘lgan dinlar guruhi tarkibidagi diniy g‘oyalar o‘zaro meros bo‘lib o‘tadi. Tarixda biror dinning o‘z nihoyasiga yetganini ko‘rsak, bu uning diniy g‘oya si butkul o‘lganligini bildir maydi. Dinlar tarixida bun ga ko‘plab yorqin misollar bor. Masalan, qadimgi Brah manlik diniy g‘oyalari butkul o‘lgan emas, balki Hinduviy lik, Buddaviy lik, Jayniylik dinlarida davom etib, yashab kelmoqda. Shu ningdek, ibti doiy diniy g‘oyalar hozir ham yo mustaqil shaklda, yo ba’zi zamonaviy dinlar bilan uyg‘unlashgan holda mavjud. Masalan, Afrika qit’asida Xristianlik va Islom dinlari tarqal ganidan so‘ng u yerdagi ibtidoiy diniy qarshlar bilan uyg‘unlash gan. O‘zining ibtidoiy qadriyatlaridan xalos bo‘la olmagan afri kalik dindor ularni yangi din bilan omuxta qilgan. Shuningdek, ibtidoiy qarashlarga asoslangan dinlar Uzoq Sharq dinlari bilan uyg‘unlashib, ularning asosiy tarkibiy qismlaridan biriga aylan gan. Ayni bir muhitda keyinchalik paydo bo‘lib, ma’lum davr yon mayon davom etib kelgan va tarixiy jarayonda o‘z nihoyasiga yet gan ko‘plab qadimgi dinlarda o‘zaro nomutanosiblik yuz bergan. B) tabiiy va metafizik dinlar. Bunda dinlar diniy g‘oyasini tabiatdan oladigan tabiiy dinlar va tabiat orti metafizik tafakkurga asoslangan g‘ayritabiiy dinlar Xristianlik, islom, hinduizm, buddizm va yahudiylik dunyoda eng ko‘p e’tiqod qiluv chilariga ega dinlar hisoblanadi 59 tarzida ajratiladi. Bunday tasnif dinlarni zo‘rmazo‘raki ajratish bo‘lib, xolis emas. Chunki, dinlar odatda tabiatga, vujudga yoki koinotga, borliqqa umumiy nazar bilan qaraydi. Tabiiy va tabi at ortimetafizik olam haqida keng tushuncha hosil qiladi, gar chi bu ikki olamning ikkinchisisiz markazlashgan bo‘lsa ham. Ibtidoiy dinlardan, masalan, tabiiy dinlarda inson tabiat bilan bog‘liq bo‘lib, o‘zini moddiyhissiy tabiat unsurlaridan biri deb hisoblaydi. Shuningdek, bu inson tabiat orti olam haqida ibti doiy tushunchasidan qat’i nazar ajratilmaydi. Bu olam qarshisi da unga nisbatan ibtidoiy odam hayoti haqida afsonaasotirlar to‘qilgan. Dunyo dinlariga e‘tiqod qiluvchilarning jahon aholisining umumiy soniga nisbatan ulushi (2015y.) Uning fikriy yoki ilmiy saviyasi tabiatdan fikriy mustaqil bo‘lishga yo‘l qo‘ymaydi. Tarixda uning ilmiy yuksalishi bilan diniy mafkurasi ham tabiatdan mustaqil bo‘la boshlagan. Yer bi lan bog‘liq diniytabiiy mafkurasi o‘zgarib, diniymetafizik tafak kurga o‘ta boshlagan. Bunday o‘zgarish bilan diniy bilimlarning tashqi manbasi asosida tabiat fikrlash va tafakkur obyekti bo‘lib qolgan. YakkaXudolik ma’lum bo‘lganidan so‘ng tabiat yagona iloh yaratgan bir mavjudotga aylandi. Tabiatning diniy tafakkur 60 dagi mavqei o‘zgardi. Har qanday shakllari va bir qancha unsur larida muqaddaslik va ibodat obyektiga aylanganidan so‘ng Alloh yaratgan maxluqotlari sirasiga qo‘shiladi. Tabiatning inson bilan aloqasi ham yangicha asosda muayyanlashdi. Inson tabiatga qul bo‘lib sig‘inganidan so‘ng uning imkoniyatlaridan foydalanuvchi egasiga aylandi. Tabiat insonga xizmat qiluvchi, inson esa uni tasarruf etuvchi rahbarga aylandi. D) haq va botil dinlar. Bu muayyan diniy yoki mazhabiy qarash bilan bog‘liq subyek tiv tasnifdir. Bu odatda bir dinni haqiqiy deb, boshqasini botil e’tiqod guruhi deb tasniflash mumkin emas. Bunday tasnif asos chilari o‘z dinini haq deb, boshqa dinlarni botil, soxta, noto‘g‘ri deb hisoblaydi. Bu tasnif dinlarni tanqid qilish yoki baholash ruhyasiga hamda dinlarni to‘g‘ri va xato, haq va zalolat, yang lish, adashish deb ataydi. Shuning uchun bu barcha dinlarni ayni payt da haqiqiy yoki botil deb hukm qilish bilan yakunlanadigan tasnifdir. Har qanday dinga e’tiqod qiluvchi dindor o‘z dinini haq deb, boshqa dinlarni boshqa dinlar botil deb hisoblaydi. Bunday tasnif mutaassiblik boshqa dinlarga qarshi kayfiyatdagi bir din qobig‘iga o‘ralib qolgan mutaassiblikka asoslanadi. Lekin taas subni bir qancha ichki firqalarga bo‘linadigan bir din ichida ham ko‘rish mumkin. Bunday firqalarga mansub kishilar o‘z firqala rini boshqa botil firqalar ichida sof dinga asoslangan deb hisob laydi. Bu tasnif nisbiy bo‘lgani va o‘z qobig‘iga o‘ralib qolganli gi sababli dinlarni tasniflashda mezon bo‘la olmaydi. Chunki, barcha dinlar ham haqiqatga erishish yo‘llari bo‘lib, o‘sha ha qiqat darajasi va usullari turlicha. Shuningdek, dinlar birbiri bi lan bog‘liq va bu bog‘liqlik ularning har birini haqiqatdan nasiba dor qiladi. E) dinlarning statistik tasnifi. Bunday tasnifda dinlar ularga e’tiqod qiluvchilar soniga ko‘ra yuqoridan pastga tomon tadrijiy sur’atda tartiblanadi. Biroq bu nisbiy va doimo o‘zgarib boradigan tasnif bo‘lib, bir qator man balarga asoslanadi. 61 Birinchidan, dinlarning ahamiyati va qadrqimmati ularning tarafdorlari miqdori bilan o‘lchanmaydi. Diniy ji hatdan yuqori darajada rivoj langan shunday dinlar ham borki, ularga ergashuvchilar soni ozchilikni tashkil qila di. Masalan, yahudiylar o‘z dinlarini o‘zlariga xoslab olib, uning o‘zgarishi va keng yoyi lishiga qarshilik qilganlar. Ammo, asosan Afrika, Osiyo va Janubiy Amerika da ko‘proq tarqalgan, diniy g‘oyasi va ahamiyati u darajada yuqori bo‘lmagan, lekin taraf dorlari ko‘pchilikni tashkil etuvchi ibtidoiy dinlar ham bor. Ya na tarafdorlari kam bo‘lib, boshqa dinlarga katta ta’sir ko‘rsatgan dinlar ham bor. Masalan, zardushtiylik xristianlikka va ko‘proq yahudiylikka katta ta’sir ko‘rsatgan. Ikkinchidan, dinlarning asl statistik hisobi aniqlanishiga qa dar ularga e’tiqod qiluvchilar soni o‘zgarib boradi. Uchinchidan, eng muhim muammo va statistikaga ta’sir etuv chi monelik shundaki, g‘arb mamlakatlaridagi ba’zi statis tik ma’lumotlarda diniy taassub yuzasidan o‘zi mansub bo‘lgan din tarafdorlari sonini o‘zga dinlarga e’tiqod qiluvchilar sonidan yuqori qilib ko‘rsatish hollari uchrab turadi. Ushbu muassasalar da olib boriladigan hisobotlarda Xristianlikka katta e’tibor qa ratilib, boshqa dinlardan uning tarafdorlari soni jihatidan doimo yuqori deb ko‘rsatiladi. To‘rtinchidan, statistik hisobotlar ko‘p va ular turli dinlar ga mansub bir qancha idoralar tomonidan olib boriladi. Ularda asosan birbiriga qaramaqarshi nomutanosib diniy bayonotlar va statistik xulosalar beriladi. Afrika qat’asining diniy manzarasi Xristianlik Islom Mahalliy dinlar 62 Beshinchidan, ba’zi davlatlardagi statistik amaliyotlar turli cha va hisobotlarni amalga oshirish uchun imkoniyatlar yetar li emas. Oltinchidan, dunyoning ba’zi mintaqalarida dinlar va oqimlar aralashib ketmoqda. Ayniqsa, mavjud diniy yo‘na lishlar o‘rtasida yaqinlik yuza ga kelayotgan bir paytda har bir dinning o‘sishini alohida qam rab olish qiyin. Hindiston atro fidagi diniy g‘oyalari birbiriga yaqin bo‘lgan firqa va jamoa larga o‘xshash dinlarda sodir bo‘layotgan jarayonlar bunga misol bo‘la oladi. Soxta taraf dorlarga ega bo‘lgan bahoiylik, qodiyoniylik, sikxiylik, dao lik, sintoiylik kabi dinlar ham bir qancha dinlarning aqidaviy g‘oyalarini o‘zlashtirgan. Shu ningdek, yahudiylik, xristianlik, islom, hinduviylik, buddaviylik ta’limotlarini qorishtirib yuborgan dinlar masalani chigallashti radi. Bunda o‘zaro nizoda bo‘lgan dinlarning mohiyati haqida biror tayinlik xulosaga ke lish mushkul. Yettinchidan, diniy firqalarning bir din ichidan mustaqil aqidalar sifatida ajralib chiqqan mazhablar statistik hisobotlarda alohida hisob qilinadi. Masalan, pravoslav, katolik, protestant lik kabi xristianlik yo‘nalishlari, somiriylar va qarosiylar kabi ya hudiylik oqimlari bunga misol bo‘la oladi. Ortodoksal yahudiy lik ularni e’tirof etmaydi va yahudiylik dini hisobiga kiritmaydi. Sakkizinchidan, statistikadagi yana bir muammo, dinlarning shakllanishi masalasidir. Bu muammo g‘arb mamlakatlarida va so G‘arbiy Yevropaning xristianlik yo‘nalishlari tarqalganligi bo‘yicha diniy manzarasi 63 biq Sovet Ittifoqida yorqin ko‘zga tashlanadi. Yevropa va Shimoliy Amerikada dunyoviylik va ateizm tarqalgan. Yahudiylik va xristian likning mutlaq ustunligi yakunlanib, uning o‘rnini dinni inkor etuv chi yoki u har qaysi insonning shaxsiy ishi deb qaraydigan dunyo viy jamoalar egalladi. Sovet Ittifoqi respublikalarida kommunizm va uning turli shakllari tarqalgan edi va din butunlay inkor etilardi. Diniy mazhablarni mustaqil din sifatida hisobga olinishi dinlarning statistik tasnifini ishlab chiqishda murakkablik tug‘diradi Mazkur yorqin haqiqatlarga qaramay, g‘arb statistikasi buni e’tiborga olmaydi. Dinni inkor etish, qatag‘on qilish va qarshi liklarga qaramay, G‘arb statistikasi to‘laligicha xristianlik doirasi da olib boriladi. Shuningdek, haqiqiy dinning kelib chiqishi, din dorlarning asl voqelikda qaysi dinga taalluqli ekanligini aniqlash masalasi ham shu bilan bog‘liq. Moddiy va iqtisodiy avrashlar kabi turli vositalarni qo‘llash, ta’limiy va tibbiy xizmat ko‘rsa tish yo‘llari bilan xristianlikning statistik ko‘rsatkichlarini yuqori deb belgilashda missionerlik harakatlari katta muvaffaqiyatlar ga erishdi. Shunday yo‘llar vositasida Xristianlikni qabul qilgan kishilar ongli ravishda undan taskin topib, qoniqib, uning asl mo hiyatini anglagan holda qabul qilmagan. To‘qqizinchidan, dinlarning tarqalish harakati va uning nati jasida kelib chiqqan diniy o‘zgarishlar ham statistikaning aniq 64 va to‘g‘ri bo‘lishiga jiddiy ta’sir ko‘rsatadi. Diniy o‘zgarish, ya’ni bir dindan chiqib, ikkinchi dinga o‘tish natijasida muayyan din tarafdorlarining soni oshadi, boshqalariniki esa kamayadi. Bu is lom, xristianlik va buddaviylik kabi jahon dinlari tarafdorlari ning ko‘payishi va boshqa dinlar tarafdorlari o‘z dinlaridan bosh qa dinga o‘tib ketishi sababli kamayib ketishiga olib keladi. Bu bir dindan boshqa dinga o‘tish harakatini aniq belgilash mumkin. Chunki, bu harakat muttasil davom etadi. Dinlarning tarqalish harakati va uning natijasida kelib chiqqan diniy o‘zgarishlar ham statistikaning aniq va to‘g‘ri bo‘lishiga jiddiy ta’sir ko‘rsatadi O‘ninchidan, diniy statistikaning to‘g‘ri bo‘lishida dindor larning boshqa mintaqalarga ko‘chishi ham jiddiy ta’sir ko‘rsata di. Masalan, ko‘pchilik musulmonlarning Yevropa va Amerika ga, yahudiylarning Isroilga, Hindiston yarim orolidagi ko‘pchilik aholining o‘zlarining turli xil dinlari bilan g‘arb mamlakatlariga ko‘chib ketayotganligi bunga misol bo‘la oladi. Ko‘chish harakati 65 dunyoning turli mintaqalariga ko‘chib borgan dindorlarning haqi qiy hisobini o‘rganishda qiyinchilik tug‘diradi. Ko‘chish harakat lari joylashish imkoniyatlariga ko‘ra ba’zan doimiy va vaqtincha lik bo‘lib turadi va statistikaning takrorlanib qolishi yoki ko‘plab shaxslarning ikkilantirilish xatosi yuz beradi. Umuman dinlarning muttasil harakati va ba’zi mintaqalarda tarqalib, boshqa joylarda esa, tarqalishning to‘xtashi, ba’zi din dorlarning sobiq dinlariga qaytish harakatlari – bularning bar chasi statistikaning aniq bo‘lishiga ta’sir ko‘rsatadi. Dinlarning tarqalish harakatlari dindorlar sonining aniq hisobotlariga eri shishga monelik qiladi. Yüklə 4,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|