72
ga xos bo‘lmagan o‘zgacha mohiyatga ega deb hisoblaydilar. Shu
ningdek, bu guruhga Xudo muayyan qabila yoki jamoa bilan
qondoshirqiy munosabatlarda bog‘liq bo‘lgan hamda otabobo
lari ruhiga sig‘inish e’tiqodiga asoslangan ibtidoiy qabilaviy din
lar ham mansubdir.
Bundan
tashqari, dindagi jahonshumullik va xususiylik asosi
da dinlarni tashviqot qiladigan va tashviqot qilmaydigan din
lar tarzida ham tasniflanadi. Jahon dinlari yoyilishiga, aqi
da va g‘oyalarini tarqatishga katta e’tibor bilan intiladi. Ammo,
muayyan qavmga xos dinlarda tashviqot rag‘bati yo‘q. Chunki,
ularda Xudo umumbashariy bo‘lmay, milliy ahamiyatga ega deb
hisoblanadi. Yahudiylik ham o‘z diniy g‘oyalarining umumja
hon salohiyatga egaligi, o‘z Xudosi butun dunyo Xudosi ekan
ligi jihatidan o‘zini olamshumul deb da’vo qiladi. Shuningdek,
u yago na Xudoni faqat o‘ziga xoslashi, yakkaXudolikni o‘ziniki
qilib olishi va uni boshqalardan qizg‘anishi jihatidan xos milliy
likni ham ifoda etadi.
Dinlarning har bir guruhidagi bosh yo‘nalish yoki o‘lchov
ora liqqa ko‘ra, mavzuga ko‘ra tasniflash ham mumkin. Masalan,
Uzoq Sharq dinlarida falsafaga tobelik ustun bo‘lib, borliq, tabi
at va koinot borasida falsafalarni birinchi o‘ringa qo‘yadi. Shuning
uchun ba’zi din tarixchilari bunday dinlarni ilohiy vahiyga asos
langan yakkaXudolik dinlaridan farqli ravishda «Falsafiy dinlar»
deb ham ataydilar. Bunday tasnif ikki guruhdagi bilish manbayi
ga asoslanadi. Birinchi guruh manbayi aqliyfalsafiy manba, ik
kinchi guruh manbayi vahiy. Vahiyni aql tushuntirib beradi. Ba’zi
din tarixchilari Uzoq Sharq dinlari guruhini «Tasavvufiy dinlar»
deb atashni afzal deb hisoblaydilar. Chunki, zohidlik yoki ixtiyoriy
faqirlik bu dinlar o‘z e’tiqod qiluvchilarining
najot topishlari uchun
belgilab qo‘ygan uslub yoki tariqati bo‘lib, ruhiy riyozatlar, qadri
yatlari haqidagi tafakkur va undagi ibodat yo‘llariga asoslanadi.
Ammo, yakkaXudolik dinlarida tasavvufiy uzoqlashish ijobiy
holat sanalmaydi. Uzoq Sharq dinlarini esa, so‘fiylik yakkaxudo
likka olib boradi.
73
Tasavvuf birinchi va ikkinchi guruh o‘rtasidagi farqli omil si
fatida ishlatiladi. Ba’zi din tarixchilari boshqa dinlardan farqlash
maqsadida Uzoq Sharq dinlarini «Axloqiy dinlar» deb ataydilar. Bu
boshqa dinlar axloqiy masalalarga e’tibor bermaydi, degani emas,
balki ba’zi Uzoq Sharq dinlarida axloq asosiy o‘rin tutadi. Masalan,
ulardan farqli ravishda yakkaXudolik dinlarida axloq din bilan
bog‘liq bo‘lib, dinning natijalaridan biri ekanligini yoki aqidalarning
hayotdagi amaliy tatbiqi ekanligini ko‘ramiz. Din bosh asos, axloq
esa, diniy tafakkurning amaliy tatbiqidir. Ko‘pchilik Sharq dinlari
ning axloqiy nizomlar ekanligi va ulardan asosiy maqsad jamiyat
da insonlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni axloqiy qadriyatlar va
manbalar guruhi orqali tartibga solinishini ta’riflashda «din» so‘zini
ishlatish shart emas.
Buddaviylik va Hinduviylikda ko‘ringani kabi Xitoy va Yapon
dinlarida bu manzara yorqin oydinlashadi. Dinlarning bu guruhi
axloqiy tartiblarni keltirib chiqargan falsafani mavjudlik va tirik
likni birinchi o‘ringa qo‘yishi bilan alohida ajralib turadi. Bu ax
loqiy tartiblarga so‘fiylik tariqati orqali erishiladi va amalga osha
di. Shuning uchun ular falsafiyaxloqiytasavvufiy dinlardir.
Bunga muqobil ravishda ba’zi
dinshunoslar yakkaXudolik
dinlarini «Tashrihiy (qonunchilik asoslariga ega) dinlar» deb
ham ataydilar. Bu dinlar insonlar hayotini tartibga solish uchun
ilohiy vahiy orqali ta’sis etilgan sharhiy ko‘rsatma va qonunlar
ga asoslanadi. Shariat xususiyatlaridan biri – mas’uliyatli vazi
fa yuklash. Inson ilohiy qonunlar va hukmlarga bo‘ysunishi va
majburiyatlarni to‘ltiq bajarishi lozim. YakkaXudolik dinlaridagi
diniysharhiy majburiyatlar so‘fiylik dinlaridagi tariqatga muqo
bil keladi. Lekin axloq Uzoq Sharq dinlaridagi so‘fiylik tariqat
lariga bog‘liq bo‘lishi bilan vahiy dinlaridagi shariat bilan ham
bog‘liqdir.
Ba’zan dinlar pirovard maqsadlari jihatidan ham tasniflanadi.
Chunki, ko‘pgina Uzoq Sharq dinlari,
shuningdek, Yahudiy lik va
Xristianlikdagi pirovard maqsad insonni qutqarish bilan yakun
74
lanadi. Qutqarish – najot va uni amalga oshirish mavzusidagi
ixtiloflarga ko‘ra bu barcha dinlar «najot dinlari» deb ataladi.
Islom bunday nom bilan atalmaydi. Chunki, u muayyan diniy
uslub asosida insonning najot topishi uchun xalos bo‘lishi zarur
bo‘lgan
muayyan muammoni cheklab, belgilab qo‘ymagan. Is
lomdagi pirovard maqsad insonning Allohga itoat etishi hamda
insoniy irodani ilohiy irodaga taslim bo‘lishi va bo‘ysunganligi ni
e’lon qilishdir. Unda boshqa dinlardagi kabi insonni qutqarish
ga urinadigan muayyan bir muammo yo‘q. Shuning uchun uni
«qutqarish (najot) dinlari» guruhiga qo‘shish mumkin emas.
Ba’zi dinshunoslar Uzoq Sharq dinlarini «nirvana dinlari» deb
ham ataydilar. Chunki, bu dinlar insonning najot topishi ham
da uni dunyo qiyinchiliklari, baxtsizlik va azobuqubatlaridan
chiqarib, Nirvanaga erishishga harakat qiladi. Nirvana – inson
ning o‘tkinchilikdan xalos bo‘lib, osoyishtalik qaror topadigan
yoki inson ruhi olam ruhi bilan qo‘shilib ketadigan zehniy holat
dir. Bu hinduviylikda «hol» deb ataladi yoki Nirvanada fano to
pish – yo‘q bo‘lib ketish.
Bu insonning baxtsizlik, qiyinchiliklar
va azobuqubatlarga sabab bo‘ladigan moddiy talabehtiyojlar va
dunyoviy olamga ehtiyojmandlikni his etmaydigan ruhiy osoyish
talik va yo‘qlik holatidir.
Dinlarning maxsus tasniflari borasidagi mazkur tafsilotlardan
ma’lum bo‘ladiki, dinlarning mavzusiga ko‘ra tasnif dinlardan
tashqarida bo‘lgan qandaydir tashqi omillarga emas, diniy tu
shuncha va omillarga asoslanganligi
uchun eng maqbul va afzal
tasnif hisoblanadi. Shu sababli tasnifning bunday turi din ta rixi
fani bilan bog‘liq diniy fanlar va dinlarni qiyosiy o‘rganishda keng
tarqalgan.
Dostları ilə paylaş: