94
han ilohiyot bilan uyg‘unlashib ketishga ko‘proq qobiliyatlidirlar.
Masalan, xristianlik, islom dinlaridagi avliyolar, buddaviylikda
gi bothisatvalar bunga yaqqol misol bo‘la oladilar. Boshqalari od
diy dindorlar hisoblanib, yuqoridagi qobiliyatdan kamroq bahra
mand bo‘lgan barcha insonlar. Yana bir toifadagilar esa o‘zlarida
umuman ilohiy chaqiriqni his qilmaydiganlar, ya’ni, e’tiqodsiz
kishilardir.
U.Jeymsning
aytishicha,
diniy tajriba barcha dinlar
dagi e’tiqod qiluvchilarda –
buddaviy, xristian, musul mon
bo‘lishidan qat’i nazar bir xil
da kechadi. U holda diniy
aqidalar, oqim va mazhablar
qanday kelib chiqdi,
degan
savol paydo bo‘ladi. U.Jeyms
mana shu joyda ijtimoiy voqe
likning ta’siriga murojaat eta
di. Uning fikricha, kishilar
muayyan ijtimoiy yashash
sharoitlari tug‘ilgan joyi, tarbiya beruvchilari va boshqalarga
bog‘liq ravishda buddaviy yoki katolik va yo musulmon bo‘ladilar.
Ammo ijtimoiy ta’sirlar,
Jeymsning fikricha, shaxsning diniy
hayoti uchun ikkinchi darajali va kam e’tiborga loyiqdir. Hal qi
luvchi o‘rinni bevosita va bilvosita hissiyot va ichki kechinmalar
o‘ynaydi. Xuddi mana shu fikrdan U.Jeyms ilgari surgan dinning
davolash funksiyasi haqidagi konsepsiya kelib chiqadi. Din o‘zida
inson uchun foydali ta’sirlari bo‘lgan muayyan psixologik mexa
nizmlarni mujassam etgan. Dinda insonni chidab bo‘lmas dara
jada azob berish yoki hech kim
hadya etolmaydigan mustahkam,
haqiqiy baxt ato etish kabi mo‘jizakor kuch bor.
U.Jeyms diniy e’tiqodlarning ichki – hissiy tabiatiga e’ti
bor berib, ochiq bo‘lmasada, bunday tuyg‘ularning g‘ayrita
biiy manbayi – ilohiy kuch mavjudligini shart qilib qo‘yadi.
Psixologlar fikricha, inson «diniy
tajribasi»da hal qiluvchi o‘rinni
hissiyot va ichki kechinmalar o‘ynaydi
95
Masalan, U.Jeyms nazariyasiga asosan subyektiv progmativ qa
rashlar uning asarlarida o‘z o‘rnini topgan. Masalan, «Diniy
malakaning ko‘p xilligi» asarida batafsil bayon qilib o‘tganligi
unga yaqqol da lil bo‘la oladi. Uning fikricha, individning din
ga ishonuvchanligi uning psixik xususiyatlaridan kelib chiqa
di. Ushbu fikrlarimizga uning quyidagi so‘zlari dalil bo‘la oladi:
«....din deganda alohida shaxsning hissiyoti ta’siri va malaka
larini umumlashmasi sifatida tushuntirishni kelishib olamiz,
qaysiki ularning mohiyatida Xudoga bo‘lgan munosabatning
asosi yotadi». Boshqacha qilib aytganda, insondagi emotsio
nal kechinmalarga din paydo bo‘lishining asosi sifatida qaraydi.
Shu ningdek, Jeyms «diniy malaka»
tushunchasini ham ishlab
chiqdi. Bu ning asosida u diniy fenomenlarning turli shaklla
rini ya’ni, mistik ko‘rinish, ekstaz holati, xayolot holati, gallyut
sinatsiya va boshqa holatlarni asoslab berdi. O‘z nazariyasida
diniy hissiyotni ilmiy tahlil qilib berdi. «Ilohiy sevgi, ilohiy
qo‘rquv, diniy ulug‘vorlik hissi, diniy
xursandchilik va boshqa
shularga o‘xshash hissiyotlar mavjudligini isbotlab berdi. Ilohiy
sevgi bu ilohiy obyektlarga qaratilgan sevgidir, ilohiy qo‘rquv esa
insonning oliy ilohdan ojizligi tufayli vujudga keladigan qo‘rqish
hissiyotida namoyon bo‘ladi. Ilohiy ulug‘vorlik hissi bu qaltirash
ga o‘xshash bo‘lib, xuddi qorong‘u o‘rmonda yoki tog‘li daradagi
holatlar bilan so lishtirishimiz mumkin».
Umuman olganda, U.
Jeyms turli insonlar bir dinga e’tiqod qilsalarda, ularning diniy
amaliyoti, taj riba va dunyoqarashlari turlicha shakllanishi bilan
ajralib turadi, deb ta’kidlaydi
1
.
Dostları ilə paylaş: