Dinshunoslikka
Din psixologiyasining vujudga kelishi
Yüklə 4,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
. Din psixologiyasining vujudga kelishi.
Din psixologiyasi din shunoslikning bir sohasi bo‘lib, u falsafa bilan psixologiyaning tu tashgan joyida shakllandi. Ijtimoiy falsafa va sotsiologiya dinning tabiatini unda ijtimoiy qonunlarning aks etishi nuqtayi nazaridan o‘rganadi. Ammo din faqatgina ijtimoiy hodisagina bo‘lib qol may, psixik hodisa hamdir. Din unga e’tiqod qiluvchilarning ichki hissiyma’naviy hayotlarining bir qismidir. Din psixologiyasi ning namoyondalari uning aynan mana shu jihatiga urg‘u beradilar. Din psixologiyasi dinshunoslik fanining alohida sohasi sifatida XIX asr oxiri XX asr boshlarida amerikalik U.Djems (1842–1910) va avstriyalik Z.Freyd (1856–1939) asarlari asosida shakllandi. Din psixologiyasining asosiy o‘ziga xos ji hati shundaki, unga ko‘ra dinning manbayi insonni o‘rab turgan dunyoda emas, balki insonning o‘zida, uning ichki dunyosida. Shu bilan birga dinning manbayi insonning fikriy emas, hissiyvijdoniy dunyosidadir. Uilyam Djems 87 U.Djems dinning vujudga kelishini o‘rganish uchun «diniy taj riba»ni tadqiq qilish g‘oyasini ilgari surdi. Djemsning fikri cha, diniy tajriba muayyan shaxsning ichki ruhiy olamida joy lashgan. Insonlarning millati, diniy e’tiqodlaridan qat’i na zar, ularning barchasida o‘z diniy tajribalari bor. Ammo bu taj riba har bir insonda turli darajada mavjud. Ulardan ba’zi lari o‘z ruhiyatlarida ilohiyotning mavjud bo‘lishiga juda mo yil bo‘ladilar. Ular ruhan ilohiyot bilan uyg‘unlashib ketishga ko‘proq qobiliyatlidirlar (avliyolar). Boshqalari (oddiy dindor lar) bunday qobiliyatdan kamroq bahramand bo‘ladilar. Yana ba’zilari o‘zlarida umuman ilohiy chaqiriqni his qilmaydilar (ishonmovchilar). Djems aytishicha, diniy tajriba barcha dinlardagi e’tiqod qiluvchi larda – buddist, xristian, musulmon bo‘lishidan qat’iy na zar bir xildir. U holda diniy aqidalar, oqim va maz hablar qanday kelib chiqdi, degan savol paydo bo‘ladi. Djems mana shu joyda ijtimoiy voqelikning ta’si riga murojaat etadi. Uning fikricha, kishilar muayyan ijtimoiy yashash sharoitlari – tug‘ilgan joyi, tarbiya beruvchilari va boshqalarga bog‘liq ravishda buddist yoki katolik va yo musulmon bo‘ladilar. Ammo, ijtimoiy ta’sirlar, Djemsning fikricha, shaxsning diniy hayoti uchun ikkinchi darajali va kam e’tiborga loyiqdir. Hal qiluvchi rolni bevo sita hissiyot va ich ki kechinmalar o‘ynaydi. Xuddi mana shu fikrdan U.Djems il gari surgan dinning davolash funksiyasi haqidagi kosepsiyasi ke lib chiqadi. Din o‘zida inson uchun foydali ta’sirlari bo‘lgan muayyan psixologik mexanizmlarni mujassam etgan. Dinda in sonni chidab bo‘lmas darajada azob berish yoki hech kim hadya etolmaydigan mustahkam, haqiqiy baxtli qilish kabi mo‘jizakor kuch bor. «Diniy tajriba»ning shakillanishi 88 U.Djems diniy e’tiqodlarning ichkihissiy tabiatiga e’tibor berib, ochiq bo‘lmasada, bunday tuyg‘ularning g‘ayritabiiy man bayi – ilohiy kuch mavjudligini shart qilib qo‘yadi. Din tabiatini ta’riflashda yana bosh qacha yondashuvni psixoanaliz asoschisi Z. Freyd taklif etadi. Z.Freyd dunyoviy fal safa an’analari ruhida tarbiya ko‘rdi. U din ning g‘ayritabiiy manbayini inkor etadi. Uning fikricha, din – tabiiy fenomen, in son mahsuloti, odamzodning uni o‘rab tur gan dunyoga bog‘liqligining natijalaridan biri. «Men, – deb yozadi u o‘zining «Bir il lyuziyaning kelajagi» asarida, – diniy ke chinmalar madaniyatning boshqa erishgan yutuqlarida bo‘lgani kabi tabiatning kuchli bosimidan o‘zini hi moya qilish ehtiyojidan kelib chiqqan ekanligini ko‘rsatishga urin dim. Bunga yana bir ehtiyoj kelib qo‘shiladi, bu – madaniyatning juda nomukammalligini tuzatishga bo‘lgan intilish». Freyd din ning tashqi ta’sirlardan kuchli darajada ta’sirlanganligini tan olgan holda, dinning shakllanishidagi irratsional mexanizmlariga katta urg‘u beradi. U o‘z asarlarida din bilan g‘ayriaqliy subyektiv taas surotlar, shaxsning istaklari orasida bog‘liqlik bor deb ko‘rsatadi. Z.Freyd ta’limotiga ko‘ra, inson ruhoniyati uch bosqich ning birgalikda o‘zaro harakatidan iborat. Bu bosqichlar: g‘ayri aqliy, aqliydan oldingi va aqliy. Ruhoniyatning asosiy tarkibi, eng chuqur qatlamini g‘ayriaqliy deb hisobladi. Aqliydan oldingi va aqliy qismlariga g‘ayriaqliy ustiga qurilgan ikkinchi darajali nar sa sifatida qaradi. Inson ruhoniyatining bu eng chuqur qatlami, Freyd fikriga ko‘ra, tabiiy instinkt, «ibtidoiy xohishlar» asosida ishlaydi. Ibtidoiy xohishning asosi sifatida Z.Freyd jinsiy qiziqish ni ko‘rib chiqdi. Shaxsning g‘ayriaqliy qiziqishlarida jamiyatni vayron etuvchi kuch bor, deb hisoblaydi Z.Freyd. Jamiyat bunday kuchlarni jilov lash maqsadida ijtimoiy normalar va boshqa institutlar ko‘rinishi Zigmund Freyd 89 dagi turli qurilma mexa nizmlarni barpo etadi. Freyd fikricha, kuch li tabiiy intilishlarni ij timoiy normalar bilan cheklash dinni keltirib chiqaradi. Dinning va zifasi insondagi mavjud ibtidoiy xohishlarni jilov lashdir. Inson xohishlari ni haddan ziyod cheklab qo‘yilishi kishida nevroz kasalligini keltirib chiqa radi. Din, Freydning fikriga ko‘ra, nevrozning turli xillari orasi da kollektiv nevroz turidir. Ma’lumki, nevroz insondagi ruhiy xastalik turiga kiradi. Inson bunday kasallikka chalinganda tashqi voqelikni to‘g‘ri qabul qila olmaydi. Uning ko‘ziga har xil narsalar ko‘rina boshlaydi. Freyd ning fikricha, din ana shunday illyuziyaviy dunyoqarash turiga kiradi. Bu ham insonning salomatligi uchun ijobiy rol o‘ynaydi, uni g‘amtashvishlardan ozod qiladi. «Haqiqiy e’tiqodli kishi tur li nevroz kasalliklaridan xolidir. Universal nevrozni qabul qilgan odam individual nevrozga chalinish xavfidan yiroq bo‘ladi». Z.Freydning o‘quvchisi, keyinchalik uni tanqid qilgan shveysariyalik olim, vrachpsixoanalitik K.G.Yung (1875–1976) dinning asosi sifati da g‘ayriaqliylikni, individual g‘ayriaqliylik emas, kollektiv g‘ayriaqliylikni ko‘rib chiq di. K.G.Yung individual va kollektiv g‘ayri aqliylik orasidagi farqni aniq ajratib berdi. Individual g‘ayriaqliylik alohida kishining shaxsiy tajribasini ifoda etadi va qachon lardir aqliy bo‘lgan, ammo vaqt o‘tishi ham da tashqi ta’sirlar natijasida unutilgan ichki Turli din vakillari orasida diniy tajriba va hissiyot ko‘rinishi Karl Yung 90 kechinmalardan iborat bo‘ladi. Kollektiv g‘ayriaqliylik bu barcha irq va xalqlarga xos bo‘lgan umuminsoniy tajribadir. Bu insoni yat o‘tmishining, shuningdek, inson bo‘lishdan oldingi hayvon holati ning xotiradagi yashirin izlaridir. Shunday qilib, kollektiv g‘ayri aqliylik g‘ayritabiiy va individual g‘ayriaqliylikdan yuqori turadi. «Aytish mumkinki, din – ruhoniylar tajribasi bilan o‘zgar tirilgan, ongni mustahkamlashni anglatadigan tushuncha», – deb yozadi K.Yung o‘zining «Psixologiya va din» asarida. Shunday qilib Z.Freyd inson ruhoniyatini o‘rganish natijasida dinning ke lib chiqish manbayi yerdagi hodisalarda degan ateistik xulosaga kelsa, K.Yung psixologiyadan dinning g‘ayritabiiy manbayi bor ekanligini isbotlash uchun foydalandi. Shveysariyalik mutafakkir inson ruhi tabiatan diniydir, degan fikrni isbotlashni o‘z vazifa si qilib oldi. Insonning ruhi, – ta’kidlaydi K.Yung, – bu ilohiyot olamiga bir darichadir. Yüklə 4,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|