Dinshunoslikka
Dinning ijtimoiy taraqqiyot-
Yüklə 4,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2. Dinning ijtimoiy taraqqiyot-
dagi o‘rni. Fransuz olimi Emil Dyurkgeym (1858–1917) jami yatshunoslik bilan shug‘ullani shi orqali, zamonaviy sotsiologi yaning «otasi» nomini olgan. Hayotining oxirida Dyurkgeym o‘zining «Diniy hayotning sod da shakllari» nomli asarini yoz di, bu asarda u dinning tabiati haqida bir necha fikrlarni taklif qildi. Sharq va G‘arb mutafakkir larining ijtimoiysiyosiy qarashlari insoniyat ongi va ma’naviyati ni yuksaltirishga xizmat qilgan. G‘arb dinshunossotsiologi Emil Dyurkgeym mazkur soha bo‘yicha ko‘pgina ilmiy tadqiqotlar ol Arab dengizi sohilida Chat Puja marosimi 81 ib borgan. U ijtimoiyfalsafiy qarashlardan tashqari din sotsiologiyasi asoslarini ish lab chiqishga alohida e’tibor qaratgan. Olim ning fikricha, nafaqat din, balki barcha so ha va ins titutlar ham ijtimoiy xarak terga egadir. Dyurk geym qarashlarining e’ti borli jihati shundaki, garchi dinlar turli xil ko‘rinishlar da namoyon bo‘lsa ham, barcha dinlarda o‘zlik ni anglash uchun mohiyat bor. Dyurkgeym o‘zining nazariy metodologik qarashlarini to temizmni o‘rganishga qarat gan. Buning asosiy sababi ilk diniy tasavvurlarni ayrim ele mentlarini hozirgi kun da ham uchrab turishidir. Dyurkgeym fikricha, din – ma’lum bir jamiyat sharoitida va ijtimoiy zaruriyat tarzida paydo bo‘lgan. Olim ilk diniy e’tiqodlarni aynan dinning sodda shaklini (ya’ni, din ning barcha davrlardagi ho lati uchun xos bo‘lgan xusu siyat) va jamiyat hayotining asosiy funksiyasini aniqlash tirish uchun tadqiq qilishga undaydi. Olimning «Diniy hayot ning elementar shakllari» kito bi – din sotsiologiyasi rivojiga Bugungi kunda davlat va din munosa batlarini to‘g‘ri yo‘nalishda tashkil qilish ijtimoiy barqarorlikning asosiga aylanadi Chiqintirish marosimi 82 ancha jiddiy ta’sir etgan asardir. Dyurkgeym dinni ijtimoiy tengsiz lik yoki hokimiyat bilan bevosita bog‘liq emas, balki bir butun ijti moiy institutlarning tabiati bilan bog‘liq deb hisoblaydi. U o‘z ishi da asosan Avstraliya aborigenlarining totemistik e’tiqodlarini tahlil qilib, totemizm nisbatan dinning eng sodda ko‘rinishi bo‘lishiga qa ramay hozirgi kunda ham dinda muqaddaslashtirilgan obyektlarni mavjudligini ta’kidlaydi. Dyurkgeym dinni ta’riflashda, uni muqad daslikka va dunyoviylikka qaramaqarshi qo‘yadi. Muqaddas narsa lar va ramzlar, – deb ta’kidlaydi u, – odatdan tashqari dunyoviy so hani tashkil qilgan psixologik obyektlardir. Totemlarni (hayvonlar yoki o‘simliklarni) taom sifatida iste’mol qilish diniy marosimlardan tashqari vaqtlarda ham man qilinadi». U totemni muqaddaslashtiri lishini quyidagicha izohlaydi: «Totem guruhning o‘z ramzi yoki ja moaning muhim qadriyatlari sifatida namoyon bo‘ladi». Kishilarning totemga bo‘lgan izzathurmati ularning ma’lum ijtimoiy qadriyatlarga bo‘lgan ehtiromi tufaylidir. Dyurkgeym din ni faqat e’tiqodlar to‘plami, deb tushunmaslik kerakligini ta’kid laydi. Har qanday din uchun shu narsa xarakterliki, ularga isho nuvchi kishilar guruhi ishtirok etadigan doimiy takrorlanuvchi diniy marosimlar va urfodatlar mavjud bo‘lib, o‘tkaziladigan bu rasmrusumlar tufayli ularda jamoaviy hamkorlik yuzaga kela di va mustahkamlanib boradi. Rasmrusumlar kishilarni dunyo viy hayot tashvishlaridan biroz bo‘lsa ham xoli qilib, ular o‘zlari da yuksak oliy hissiyotlar dunyosini hosil qilib, oliy kuchlar bilan qo‘shilib ketish hissini tuyadilar. Bu oliy kuchlar, ya’ni totemlar, ilohiy mavjudotlar, Xudo haqiqatda esa, jamoaning shaxsga ta’sir etishidir. Dyurkgeym nuqtayi nazaricha, marosim va rasmru sumlar jamiyat a’zolarining o‘zaro hamkorligini mustahkamlash da muhim ahamiyatga egadir. Dyurkgeym an’anaviy turga doir kichik madaniyatlarda din hayotning deyarli barcha tomonlariga singib ketganini ta’kidlaydi. Diniy urfodat va marosimlar bir jihatdan jamiyatda yangi cha g‘oya tafakkurni vujudga keltirsa, boshqa bir jihatdan esa, to‘plangan qadriyatlarni mustahkamlaydi. Din jamiyatda nafaqat 83 histuyg‘u va ishharakatlarni davomiyligini, balki u an’anaviy kichik madaniyatlarni rivojlanishiga ham turtki bo‘ladi. Shu ningdek, ba’zi bir umumiy falsafiy kategoriyalar, jumladan, vaqt, fazo, mohiyat ham dastlab diniy tushunchalarda ifodalanadi. Vaqt tushunchasi, masalan, diniy marosimlarning davomiyligini hisoblash zarurati tufayli paydo bo‘lgan. Diniy marosimlar va rasmrusumlar insoniyat hayotining oz qismini ifodalasa ham jamiyat hayotida muhim ahamiyat kasb etadi. Dyurkgeym Marksning an’anaviy dinlar (ya’ni g‘ayritabiiy kuchlar va ilohlarga asoslangan dinlar) yo‘qolish arafasida de gan fikriga qo‘shiladi. Lekin shu bilan birga din ma’lum ma’noda o‘zgargan shaklda saqlanib qoladi. Hatto jamiyatning hozirgi za mon turi ham ularning qadriyatlari tasdiqlovchi va mustahkam lovchi diniy marosimlarga ehtiyoj sezadi. Ehtimol, eski marosimlar o‘rniga jamiyat uchun muhim ahamiyat kasb etuvchi yangi ma rosimlar paydo bo‘lishi mumkin. Demak, dinlar jamiyat hayoti da, inson ruhiyatida, sababiyat va mohiyatini anglashda muhim rol o‘ynaydi. Bundan tashqari diniy hayot tarzi va uning mohiyati hamda unda uchraydigan muammolarni yechishda muhim ahami yat kasb etadi. Shunday qilib, din sotsiologiyasi ijtimoiy fikrda din atamasi bilan bog‘liq bo‘lgan barcha ijtimoiy jarayonlar va ijtimoiy xulqni o‘rganadi. Yüklə 4,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|