Dintaniw kk

2. Quran surelerinin` toplaniwi xa`m awdarmalari. 
Ayirim dereklerde, Egipet patshasi Zaxir Beybars mong`ollardan en` birinshi bolip islam dinin 
qabil etken. Keyin ala dosliq ornatqan Samarqand xukimdari Barakatxannan sawg`a sipatinda 
jibergen deyilgen. Basqa dereklerde A`mir Temur Irakti basip alg`annan keyin Qurannin` qol jazbasin 
o`z paytaxti Samarqandqa alip kelgen deyiledi. Qurandi teren` izertlegen Sankt-Peterburglik ilimpaz 
Shebunin pikirinshe bul Quran Temur ta`repinen Basradan keltirilgen degen pikirdi aytqan. Ol Parij, 

---

Berlin xa`m Mekkedegi basqa nusqalarin salistirip, bizleode Quran Basra nusqasi ekenligin da`liyllep 
bergen. 
Xaliq arasinda bul xa`diyse xaqqinda bir neshe ra`wayatlar bar. Olardin` birewinde muqaddes 
kitapti Abu Bakr al-Qaffon ash-Shaiy Bag`dadtan alip kelgen dep aytiladi. Bir neshe awqattan keyin 
onin` miyrasxorlarinin` biri Xoja Axrar qolina o`tken xa`m ol bul kitapti o`zi qurdirg`an medresede 
saqlap kelgen. Ekinshi rivoyatda Xoja Axrar sha`kirtlerinin` biri xaj saparinan kiyatirip Istambulda 
bolip Sultanti awir xa`stelikten emlegen xa`m Sultan minnetdarshiliq sipatinda bul kitapti sawg`a 
qilg`an. Ne bolg`andada xa`m bul n`00 jil Samarqandda saqlang`an. a`hu`9 jil Samarkand rus armiya 
ta`repinen jawlap aling`annan keyin, Turkiston general gubernatori K.N.Kaufman Qurandi Sankt 
Peterburge imperator kitapxanasina jiberedi. Rus isbilermenleri qolay jag`daydan paydalanip Quran 
arqali bayliq arttiriw jolina tu`sti. Ma`selen, a`h9o` jili g`000 nusqada Qurannin` bir beti baspadan 
shiqti. a`90o` jili Il`yas ibn Axmad shax G`EsinG` suresinin` fotonusqasin shig`ardi. Usi jili S.Pisarev 
Kurannin` faksmilde o`0 nusqada baspada shig`ardi, g`o` satiwg`a qoydi (xa`r biri o`00 sum). Ol 
Qurandi asl nusqasina uqsatiw ushin ko`lemin xa`m o`zgertken joq. 
Xa`zirgi waqitta respublikamizda faksmil nusqasi ekew bolip birew O`zbekstan musilmanlar 
diniy idarasinin` kitapxanasinda ekinshisi Temuriyler tariyxiy muzeyinde saqlanbaqta. 
a`9a`w jilg`i Oktyabr` awdarispag`inan keyin uliwma Rossiya musilmanlar ja`miyeti atinan 
Osman tukumbay Xalq Komissarlar Soveti Qurandi o`z iyelerine yag`niy musilmanlarg`a tapsiriliwin 
talap qildi xa`m bul talap orinlanip a`9a`w j g`9 dekabr` Peterburgtegi Ufa qalasina jiberildi. Quran 
a`9g`q jilg`a deyin Ufada saqlandi. a`9g`q jili g`q iyul`da Uliwmaawqam Orayliq Komiteti “Osman 
Quranin” Turkistang`a qaytariw xaqqinda qarar qiladi xa`m Ufadan Tashkentke arnawli komissiya 
ta`repinen alip kelindi. a`h avgust kuni Sirdar`ya diniy idarasina tiyisli Xuja Axrar jamaat meshitine 
tapsirildi. Biraq keyin ol Tashkentke ja`ne qaytarildi xa`m birinshi O`zbek muzeyinde saqlandi. Bul 
muzey a`9g`u` jildin` a` yanvar` kuni ashilg`an edi. 
Islamtaniw xa`m Qurantaniw ilimlerinde Quran surelerinin` xronologik ta`rtibin to`mendegi 
formada ko`riwge boladi. 
a`. Mekke da`wiri (u`a`0-u`a`o` jj) Evropa ilimpazlari bul da`wirde payda bolg`an surelerdi 
“Nazmiy sureler” dep atag`an. 
g`. Mekke da`wiri (u`a`u`-u`a`9 jj) , Muxammed payg`ambar xa`m onin` ta`repdarlarinin` 
quwdalaw astinda jasag`an da`wirde payda bolg`an sureler. Bul surelerdle Alla-taala G`RaxmanG` ati 
menen ko`l atalg`an xem sol sebepten Evropa alimlari olardi G`Raxman sureleriG` dep atagan. 
q. Mekke da`wiri (u`a`0-u`g`g` sentyabr`ge deyin). Bul da`wirde Muxammed xem onin` 
ta`repdarli ja`nede qatti quwdalawlarg`a ushirag`an xa`m ko`binshe qala sirtinda ibadatqa 
toplang`anlar uliwma Mekke da`wirine 90 sure tiyisli. Ekinshi da`wir Madina da`wiri dep ataladi 
xa`m bul da`wirge g`n` sure tiyisli bolip olardi o` da`wirge ajiratiwg`a boladi, 
a`. Madina da`wiri ( u`g`g` oktyabrden –u`g`n` jilg`a deyin) n` sure. 
g`. Madina da`wiri ( u`g`n` martinan-u`g`o` martina shekem) q sure. 
q. Madina da`wiri ( u`g`o` j mart-u`g`w j marti) o` sure. 
n`. Madina da`wiri ( u`g`w j aprel`-u`q0 j yanvar) h sure. 
t.
Madina da`wiri ( u`q0 j fevral` –u`qg` j may) n` sure. 

---

Qurang`a dun`yanin` ko`plegen ilimpazlari turli tusinikler bergen. Quran XII a`sirden baslap 
Evropa xaliqlari tillerine awdarilg`an. XVIII a`sirdin` baslarinda bul tillerden, XIX a`sir ortalarinda 
arabsha asl nusqasi rus tiline awdarilg`an. G.S.Sablukovtin` arabshadan qiling`an da`slepki 
awdarmasi 
Kazan 
qalasinda 
qret 
(a`hwh,a`h9n`,a`90w) 
baspadan 
shiqqan. 
Akademik 
I.Yu.Krachkovskiy ta`repinen a`melge asirilg`an Qurannin` ilimiy kommentariyalari menen rus 
tilindegi adekvat (so`zbe-so`z) awdarmasi onin` o`liminen keyin a`9u`g` xa`m a`9hu` jillar baspadan 
shiqti. 
G`a`rezsizlik alg`annan keyin Respublikamizda Qurani Ka`rimde o`zbek tiline awdariwg`a 
kirisedi. a`99g` jili Quron o`zbek tiline Alowoddin Mansur ta`repinen awdarildi xa`m baspadan 
shiqti. 
Islam dininde Qurannan keyingi ekinshi derek bolip Xa`diysler esaplanadi xa`m ko`plegen 
ilaxiy ma`selelerdi sheshiwde olarg`a tiykarlanadi. Xa`diysler ne a`m olar qanday tarizde dun`yag`a 
kelgen degen soraw payda boliwi mumkin. Xa`diys (arabshadan xinaya, xabar ma`nisin bildiredi) 
Muxammed Payg`ambar aytqan so`zleri, qilg`an isleri ol adamg`a berilgen baxalardi o`zinde 
sawlelendiretug`in rivoyatlar, saxobalardin` aytqan so`zleri, qilg`an isleri xa`m ko`rsetpelerinin` 
toplami bolip esaplanadi. Xa`diyslerdin` Muxammed payg`ambar aytqan so`zleri, qilg`an isleri, 
ko`rsetpelerinen ibarat bo`legin Sunnat (jol) dep ataladi. Sunnat islam shariatinin` ekinshi tiykari. 
Xa`diysler islamda Qurannan keyingi muqaddes derek bolip esaplanadi. Belgili Quran 
qanshelli ideal muqaddes kitap bolmasin, ol musilmanlar jamaatinin` ba`rshe xuqiqiy xa`m a`dep 
ma`selelerge da`wir ko`z-qarasinan barliq waqitta xa`m juwap bere almag`an. Xalifaliq ken`eyip 
barg`an sayin bul jag`day aniq sezile basladi. Uriw-qa`wimshilik sharayatinda payda bolg`an. Quran 
sotsial –ekonomikaliq, siyasiy, xuqiqiy xa`m ma`deniy turmisi a`nshe qiyinlasip barg`an a`jmiyettin` 
ko`plegen talaplarina juwap bere almag`an, tabiyig` xal bolip qaldi. 
Sol sebepli jan`a jag`day- ku`n ta`rtibine o`zgerip turatug`in da`wirde maslasa alatug`in biraq 
nizamlastirilmag`an jan`a derekke ixtiyajdi payda etti. Na`tiyjede VII-VIII a`sirlerde xa`diysler jazila 
basladi. Endi xadiystaniw sawap is bolip esaplang`an, xa`diyslerdi toplaw g`a`rezsiz pa`nge aylanadi, 
bul iske qa`niygelesken ilaxiy ilimpazlar bolsa muxaddisler dep ataladi. 
Xa`diyslerdin` ayrimlari xuqiqiy xa`m a`dep normalardi, meresimler xa`m urp a`detlerge ta`n 
ko`rsetpelerdi sawlelendirgen. Sonin` menen birge qatarda Muxammed pag`ambar o`mirbayanin 
xalifalar, saxabalar is xa`reketlerin bayan etetug`in xa`diysler xa`m bolg`an. Islam dinin da`slepki 
tariyxi, Muxammed xa`m basqa ilaxiy adamlar o`mir bayanlarinin` tiykarinda do`retilgen. 
Xa`diyslerde arab xalifalig`indag`i klassliq kelispewshilikler islam ilimi, shariat qag`iydalari 
sawlelenip turli qatlamlar xa`m sotsialliq toparlar ma`pleri sawlelengenligi sebebinen, onda bir-birine 
qarama-qarsi pikirler juzege kelip qalg`an. Endi da`wirler o`tiwi menen xa`diysler tan`lanip, ta`rtipke 
salinip basladi. Bunin` na`tiyjesinde islam dininde Saxiyx yag`niy isenimli toplam xa`m g`ayrisaxiyx 
yag`niy Isenersiz toplam xa`diysleri payda boldi. 

---