Dintaniw kk

Bekkemleu ushin sorawlar. 
1. Xristianliq qay jerde xa`m qashan payda boldi
2. Iisus Xristos (Isa payg`ambar) kim bolg`an. 
3. Xristianliqtin` qanday ag`imlarg`a bo`lingen. 
4 Xristianliqtin` muqaddes kitabi ne 
5. Xristianliqtin` qanday sektalarin bilesiz. 
6. Orta Aziyag`a Xristian dini qashan kirip kelgen. 
 
Paydalang`an a`debiyatlar 
q. Àáäóñàìåäîâ À }Äèíëàð òàðèõè{ Ò., w00r 
w. 
Õ.Éóëäîøõóæàåâ, Ä.Ðàõèìæîíîâ, Ì.Êîìèëîâ. Äèíøóíîñëèê ìàúðóçàëàð ìàòíè. Ò., w000. 
e. À.Ìóìèíîâ, Õ.Éóëäîøõóæàåâ. Äèíøóíîñëèê. Ò., {Ìåõíàò}, w00r. 
r.Ó.Æóðàåâ, É.Ñàèäæîíîâ. Äóíå äèíëàðè òàðèõè. Ò., qooi. 
t. À.Ê.Ìóìèíîâ. Äèíøóíîñëèê àñîñëàðèíè ó3èòèø âà óðãàíèøíèíã ÿãîíà êîíöåïöèÿñè. Ò., qooo. 
y. Äèíøóíîñëèê äàðñëèê. Ò., «Ìå8íàò» w00r 

---

6 tema Islam.
J o b a ` 
1. Islam dini payda bolg`an ja`miyetlik tariyxiy jag`day. 
2. Muxammed payg`ambar o`miri xa`m xizmeti. 
3. Islamnin` tiykarg`i ag`imlari xa`m mazxablari. 
1. Islam dini payda bolg`an ja`miyetlik tariyxiy jag`day. 
Islam dini dun`yada ken` tarqalg`an dun`ya dinlerinin` biri bolip, ol Arabstan yarim atawi, 
Yordaniya, Suriya, Palestina, Turkiya, Iran, Pakistan, Afrikada, Marakash, Aljir. Tunis, Liviya, 
Misr Arab respublikasi, Sudan Somali ma`mleketlerinde, Orta Aziya. Efiopiya, Bruney, 
Malayziya, Indoneziya, Livan, Xindstan. O`itay xa`m Filippinnin` bir bo`limi, Evropada Balkan 
yarim atawi, Kavkaz arti. Arqa Kavkaz, Volga. Batis Sibirdin` xaliqlardin` bir bo`liminde 
taralg`an. Jer juzinde Islam dinine iseniwshiler, yag`niy musilmanlar 1,5 mlrdqa jetedi xa`m sani 
jag`inan xristianlardan son` ekinshi orinda turadi.
Islam - so`zi arabsha «Allag`a o`zin tapsiriw», «iseniw», «boysiniw» ma`nislerin beredi. 
Islamnin` tiykarg`i ideyaliq deregi O`urani Ka`rim VII a`sirde qa`liplesken. Muxammed 
aldin`g`i payg`ambardin` isin dawam ettiriwshi, olardin` dinin qayta tiklewshi, qiyanet kuni 
aldinan jiberilgen son`g`i payg`ambar dep ta`n alinadi. 
VI a`sirdin` aqiri VII a`sir baslarinda yag`niy islam dininin` payda boliwi aldinda somiy 
qa`wimine tiyisli arab uriwlari ortasinda sotsialliq ekonomikaliq, siyasiy rawajlaniw da`rejesi bir 
qiyli emes edi. Yemende rawajlang`an qulshiliq xukmranliq qilg`an bolsa, yarim araldin` arqa 
bo`liminde jaylasqan qalalarda endi g`ana qulshiliq qatnaslari payda bolip atirg`an edi. 
Saxradag`i ko`shpeli sharwashiliq penen turmis keshirip atirg`an arab qa`wimleri xa`tte 
patriarxal uriwshiliq duzimnin` krizisi basqishinda edi. Yag`niy Arabstan yarim atawinda 
jasag`an qa`wimlerdin` tiykarg`i ko`pshiligi olarg`a qon`si jasag`an Egipet, Vizantiya, Iran, 
Mesopotomiya siyaqli a`yyemgi ma`deniyat oraylarina qarag`anda tariyxiy rawajlaniw bir 
qansha to`men basqishinda bolip, arqada qalg`an edi. 
Arabstan yarim atawinin` batis bo`liminde O`izil ten`iz boylarinda geografiyaliq qolay bir 
territoriyalarda jaylasqan xa`m Xijoz dep at alg`an jer bul da`wirde ekonomikaliq rawajlaniwda 
bir qansha alg`a ketken edi. Ka`rwan sawda jollari bul territoriyani qubladan Yaman (Yemen) 
arqali Xabashiston (Efiopiya) xa`m Xindstan, arqadan Siriya arqali Egipet. Vizantiya xa`m 
Sasoniylar Irani menen baylanisqan edi. O`z da`wirinde ulken ekonomikaliq a`xmiyetke iye 
bolg`an bul territoriyanin` orayi Mekka qalasi bolip, bul jerde jaz xa`m qista ulken ka`rwanlar 
o`tken. Bul ka`rwanlar xaqqinda O`urani Ka`rimnin` a`0y- «Kuraysh» suresinde aytilg`an. 
Sawda ka`rwani jolinda jaylasqan Mekkadan basqa Yasrib (Madina), Toif, Xaybar siyaqli qalalar 
xa`s rawajlanip, ken`eyip a`xmiyeti asip bardi, VI a`sirge kelip sawda orayinin` birine aylandi. 
Arab qa`wimleri ortasinda Mekkanin` diniy oray sipatinda da orni joqari edi. Islamshunos alim 
A.Xasanov o`z miynetinde «Mekkadag`i zam-zam qudig`i» a`yyemgi zamanlardan berli 
a`tiraptag`i ko`shpeli qa`wimler xa`m sawdagerler itibarin tartqan. Rawayatlarg`a qrag`anda, 
Mekkada birinshi qurilg`an birinshi bina – Kaaba bara bara arablardin` muqaddes ornina 

---

aylang`anin esapqa alsaq, Mekkanin` abiroyinin` ko`teriliwine jeterldi sebeplerdi ko`remiz. 
(Xasanov A. Mekke va Madina tarixi. T. Mexnat, a`oog` j, o bet). 
#urannin` a`0i – «Aikavsar» (chashma buloq) suresinde arablardin` Kaabag`a ziyaratqa 
kelip, qurbanliq soyiw a`detleri o`z suwretleniwin tapqan. Mekka arab qa`wimlerin birlestiriwde 
orayliq orindi tutti. Sebebi V-VI a`sirlerde arab qa`wimlerinin` awqami bekkem emes edi. Olar 
ga` birigip, ga` tarqalip keter edi. Negedur xa`r bir uriw qa`wim turli dinlerge xristianliq, otqa 
siyiniw bar edi. Ko`p qudayliq xa`m ko`p payg`ambarliq negizinde tez tez payda bolip turatug`in 
urislar xaliqtin` narazilig`in kusheytip, arab qa`wimleri ortasinda barg`an sayin birlesiwge 
umtiliwshilig`i kusheydi. Kushli uriwlardin` ibadatxanasi xa`m olar siyinatug`in orinlarinin` 
a`xmiyeti artip bardi. 
Arabstan yarim atawinin` ayrim oblastlarinda qudaylar, xristianlar jasag`anlig`i tarixtan 
ma`lim. Iudeylik Orayliq xa`m Batis Arabstanda, xristian dini atawdin` arqsinda Siriya. 
Palestina, Mesopotamiyada tarqalg`an. 

---

2. Muxammed payg`ambar o`miri xa`m xizmeti. 
Muxammed alayxissalomnin` ideyaliq taliymatinin` tiykarin duzgen bir qudayliq ideya 
islam dinine shekem bolg`an, Muxammed da`wirinde de bul ideyani bayraq qilip ko`tergenlerde 
bar edi. Islam dininde payg`ambar esaplang`an Muxammed alayxissalom 570 j 20 aprel`de 
Mekka qalasinda O`uraysh qa`wiminin` Xashimiylar uriwinda dun`yag`a kelgen. Xashimitler 
sem`yasi Kureysh qa`wiminin` en` abirayli sem`yalarinin` biri edi. Muxammedtin` atasi 
Abdulmuttalib Mekkadag`i Kaaba ibadatxanasi giltinin` saqlawshisi bolg`an. Ata-anasinan erte 
jetim qalg`an Muxammed da`slep babasi, son` a`mekisi Abu Talib qolinda ta`rbiya aladi. Onin` 
ma`slaxati boyinsha sawdager Xadicha binti Xuvaylidti sawda islerine basshiliq qilip, 25 jasta 
og`an (ol r0 jasta) uylenedi. 
Muxammed bir neshe jillar dawaminda diniy pikirler (tafakkur) xa`m ibadat penen 
shug`illang`an. Ol Mekkanin` qasindag`i Xiro taw jirasina barip ibadat qilip, aziq awqat penen 
bir neshe kunler ibadat qilg`an. Diniy derekler boyinsha Muxammed payg`ambarliq xizmetin 
610 jilda baslag`an. Rawayatlarg`a qarag`anda Muxammed Xiroda tunep qalg`an tunlerdin` 
birinde aspannan dawis kelip, perishte Jabrail «oqi» dep buyirg`an. «Men oqiwdi bilmeymen» 
dep juwap bergen Muxammed. Bul e ma`rte ta`kirarlang`an. Jabrail «Alaq» suresi aldindag`i bir 
neshe ayatlardi oqip esittiredi xa`m bul ayatlar Muxammedtin` qa`lbine ornalasip, yad bolip 
qaladi. Bul jag`daydan shorshinip Muxammed Xadicha aldina kelip, waqiyani aytip beredi. Ol 
«Alla sizdi xesh qashan xor etpeydi, sebebi siz tuwisqanlarg`a mexriban, kambag`allarg`a 
ja`rdem beriwshi, adamlar mashaqatin jen`illestiriwshi adamsiz» deydi. Ol Muxammedti Injildi 
jaqsi bilgen xristian dinindegi dayisinin` balasi g`arri Varaqa ibn Navfal aldina aparip, bolg`an 
waqiyani aytip beredi. Sonda Varaqa shad bolip, bul perishte ekenligin aytadi. Muxammedtin` 
turmisinda juz bergen bul waqiya waqti xaqqinda barliq islam dereklerinde mag`liwmatlar 
O`urannin` ou «O`adir suresi»ndegi mag`liwmatqa tiykarlanadi. Ol «Laylatulkadr» keshesi dep 
ataladi. Tariyxta bul xijriydan a`g` jil burin ramazan ayinin` g`ysinan g`usine o`ter tunine 
(melodiy ya`0 j a`t-a`y avgust) tuwra keledi. Muxammed bir qudayliqqa tiykarlang`an Islam dini 
ideyasin xaliq ortasinda taratip baslag`anda juda` ulken qarsiliqlarg`a dus kelgen. Og`an isenip 
Islamdi birinshiler qatarinda qabil etkenler Xadicha. Abu Bakr, Ali, Zayd ibn Xorisa x.t.b. 
Payg`ambar taliymatina qurayshlardin` ummaviyler dinastiyasina tiyisli xa`m Mekkada siyasiy 
xa`kimiyat basinda turg`an aristokratlar qatti qarsiliq ko`rsetti. O`arsiliq kusheyip, Muxammed 
dinine sadiq bolg`an xa`m onin` menen so`ylesiwler jurgizip otirg`an Yasribta Avs xa`m Xazraj 
qa`wimleri bolg`an. Muxammed ol jerge ko`ship barip. Bul yg`g` j g`r sentyabr`de bolg`an. Bul 
Xijrat waqiyasi dep ataladi. Mekkadan Yasribqa ko`ship barg`anlar Islam tariyxinda 
«Muxojirlar» (ko`ship kelgenler) islamdi qbil etken yasriblikler «Ansorlar» (ja`rdemshiler) dep 
ataq aldi. Musilman jil sanawi bul sa`neden baslanip keyin islam a`debiyatinda Mekka xa`m 
Madina islamnin` muqaddes orayi retinde «Makkay Mukarrama» xa`m «Madinai Munavvara» 
dep ataladi. yg`e-ye0 jj Muxamed Mekka qalasi ushin bir neshe ma`rte uris aparip, ye0 j a`0 min` 
adamliq a`sker menen qalani basip alip, Mekka sardari Abu Sufen bag`inip, islam dinin qabil 
etti. Onin` balasi Muoviya Payg`ambardin` naib (ja`rdemshisi)nin` biri boldi. yea` j Muxammed 
Arabstannin` ayrim territoriyasinda payda bolg`an, o`tirik payg`ambarlarg`a qarsi jurisler qilip, 
Arabstan yarim atawin iyelegen kushli ma`mleketke tiykar saldi. 6qg` j g`o` yanvar`da 
Mekkadan son`g`i xajg`a sapar qilg`an Muxammed awirip, Kaaba meshitindegi imamliqti Abu 
Bakrge tapsiradi. (yg`g` j Xadicha o`lgen son` Abu Bakrdin` qizi Ayshag`a uylengen edi). 

---

Muxammed yeg` j i iyunda o`z uyinde dun`yadan o`tedi. Onnan son` onin` isenimli xalifalari 
(orinbasarlari) basqaradi. 

---