2. Avesto zardushtiylikning asosiy manbasi.
Avesto dingina emas, duneviy bilimlar, tarixiy vokealar, uzi tarkalgan ulkalar, elatlarning
ijtimoiy – iktisodiy xaeti, madaniy va ma`naviy karashlari, diniy e`tikodlari, urf odatlari xakidagi
manbalardandir. Unda baen etilgan asosiy goya diniy e`tikodning ilk sodda bilimlari Zardusht
nomli paygambar nomi bilan boglangan. U Avestoning eng kadimiy kismi «Gat» (xat-noma)ni
ijod etgan. Avesto tarkibiga kirgan bilim, ma`lumotlar kariyb 2000 yil miloddan avval 3000
yillik oxirlari 2000 yillik boshlaridan to milodning boshlarigacha utgan davrda yuzaga kelib,
avloddan avlodga ogzaki kuchirib olingan, uning kup kismi yukolgan, ettidan bir kismi
saklangan. Miloddan avvalgi 3 asrda Arshakiylar sulolasi davrida tuplangan.
Dinshunoslikda Avesto uch tarixiy katlamga ajratilgan: 1. Eng kadimiy kismi miloddan
avvalgi 3 ming yillikda vujudga kelgan Yashtlardir; ularda urugchilik tuzimidagi e`tikodlar, kup
xudolik tasavvurlari tasvirlangan. 2. Gatlar deb atalgan kismidir. Bunda Axuramazda nomli xudo
xakida uydirmalar ezilgan. Uni zardusht ezgan deb taxmin kilinadi. 3. Kadimiy kupxudolik va
keyingi yakkaxudolik goyalari orasidagi kurash sharoitlarida eramizdan avvalgi V asrda xar
ikkisini kelishtirgan Mazdakiylik dini shakllangan. Avesto bu dinning oxirgi va asosiy kismini
tashkil etdi.
Xozirgi dinshunoslikka xos bulgan Avestoning 6 asrlarda Eronda xukmronlik kilgan
Sasoniylar sulolasi shoxi Xisrav I xukmronligi davrida ezib tugatilgan, keyinchalik paxlaviy
tiliga tarjima kilinib asosiy tekstiga kuplab sharxlar berilgan. Bular «Zend» nomi bilan ma`lum.
Avesto oldin 12 ming mol terisiga ezilib, xajmi goyat katta bulgani uchun undan
foydalanish osonlashtirish niyatida «Kichik avesto» yaratildi. (Beruniy).
7 asrda Sosoniylar davlati parchalanib, arab boskinchilari, Eron va Urta Osieni bosib
olgach, Zardushtiylik xam zarbalarga uchrab, unga ishonuvchilar kuvgin va ta`kib ostiga
olingach Avestoning aksariyat beshdan uch kismi yukolgan va unitilgan. Avestoda bu dinning
diniy-falsafiy tizimining koida dasturlari baen etilgan. U kadimiy ajdodlarimizni dunekarash,
xukukiy, axlokiy, tamoyil koidalarini uz doirasiga olgan. Unda tabiat falsafasi, kosmogoniya,
tarix, etika, meditsinaga doir materiallar, bilimlar ezilgan. Yana unda shox, oliy tabaka, kuldor,
kul, dindorlar va diniy urf-odatlar katta urin olgan. Xokim va zolimlar uluglangan; ruxoniylar
mukaddas odamlarni xamma xurmat kilishi kerak deb da`vo kilingan.
Xulosa shuki Avesto Zardushtiylikning mukaddas ezuvi xisoblangan, 2000 yil davomida
yaratilgan 5 dan 3 kismi yukolib ketgan u yakka xudolikni targib etgan, olovga siginmaslik, fakat
uni asrash va e`zozlashni tavsiya etgan.
Bu dinda juda kup goya, fikr, tavsiya, ugitlar bor bulgani uchun biz fakat real, xakikiy
xaetga duneviy munosabatlarga tegishli xozir xam talabalar uchun uz axamiyatini yukotmagan
masalalar ustida tuxtaymiz.
3. Zardusht ta`limoti.
Zardushtiylikning asosiy goyalari olamdagi barcha tartiblar, ezgulik (yaxshilik) va
emonlikdagi, zie va zulmat, xaet va ulim urtasidagi kurashga boglik, dunedagi barcha
ezguliklarni Axuramazda, emonliklarni Axriman ifodalaydi; bu kurashda odam oliy kuchlar
ixtieridagi uyinchok emas, u tanlash erkinligiga ega, u uz gayrati bilan bu duneda adolat
topishiga ta`sir eta oladigan kishidir. Demak xozir xam kimki, uzini iloxiy kuch kulidagi
kugirchok xisoblamasa, uziga biror kasbni tanlab olsa, gayratli bulsa, adolatsizlikka duch kelsa
unga karshi kurasha oladigan inson bulib etishishlari shart.
Zardushtiylikda u zamonlarda keng tarkalgan kuchmanchilik koralanib, dexkonchilik
ezgulik sifatida ragbatlantirilgan. Bundan xulosa chikarib, xozir xam xar bir odam xech bulmasa
bir tup mevali daraxt, gul, sabzavot eksin, uziga mevasi nasib etmasa farzandlariga, bechoralarga
nasib etadi, savob buladi. El raxmatlar aytadi.
Zardushtiylikda turt element suv, olov, tuprok, xavo goyat uluglangan; bularni asrash,
avaylashga da`vat etilgan. Uning tarbiyaviy axamiyati xozir xam katta. Bunga amal kilib, xar bir
ongli, aklli vatanparvar, xalkparvar, eshu- kari tomchi suvni xam isrof kilmasligi, energiya, xaet
manbai olovini, demak gazni, kumirni, neftni, utinni asrashi; tuprokni iflos kilmasligi, erroziyaga
ya`ni nurash, shurlanishga yul kuymasligi; xavoni esa pokiza saklashi, ekologik xalokatga
uchratmasligi xam karz, xam farz.
Zardushtiylikning xozirgi davr kishilari uchun axamiyati shundaki, unda odamlar doim
pokiza yurishga, badanni toza tutishga emon kirdikorlar kilmaslikka; xar kanday evuz niyat va
xakoratli asabbuzarlar suzlarini aytmaslikka, aellarni jumladan kizlarni sevishga xamma soxada
mu`tadil (optimal) bulishga da`vat etuvchi koida da`vat, ugitlar baen etilgan.
Avestoning Gat kismida odamlar xalol mexnat kilishga uz kuli xunari bilan moddiy
ne`matni yaratishga, tayerga ayer, urokda yuk, mashokda yuk xirmonda xozir, bokimanda,
tekinxur bulmaslikka bularga yul kuymay vijdonan yashashga da`vat etilgan. Bu da`vatlarni
xozir xam foydasi katta.
Xulosa shuki, Zardushtiylikda diniy kursatmalar xakidagi goyalar bilan birga real, duneviy
xozir xam foydali, nasixat, tavsiya, cheklash, ta`kiklash, ragbatlantirishga doir ugit va da`vatlar
kup bulgan.
Xozirgi zamonning xamma dinlarida vorislik, ya`ni meros kilib olish tamoyili bor. Shunga
binoan Urta osieda tarkalgan Yaxudiylik, xristianlik ayniksa islomda Zardushtiylikning ta`siri,
asorati kuchli. Bu din keng eyilganligi va uzok vakt yashaganligi uchun u ajdodlarimiz ongi
turmushiga katta ta`sir utkazgan. U vakt, sharoit va uringa karab uzgargan zamonaviylashgan;
ijobiy, duneviy jixatlari boshka dinlarga bevosita va bilvosita singan. Masalan, mexnatga
dexkonchilik, xunarmandchilik, chorvachilikni rivojlantirishga da`vatlar bajonidil kabul
kilingan. 4 element: suv, tuprok, xavo, olovni ezozlash, avaylash, asrash xakidagi nasixatlari
xozir ayniksa dolzarbdir.
Dinga, jumladan islomga amalda e`tikod kiluvchilar esa zardushtiylikdagi xalollik, poklik,
vijdonlilik, odillik, mexnatsevarlik, elim deb, yurtim deb enib kuyib-pishib yashashlik xakidagi
da`vatlariga xamisha amal kilishlari lozim. Xar bir komil inson bu dindagi evuzlik timsoli
Axriman keltiradigan xaromxurlik, xienatkorlik, nopoklik, aldamchilik, razillik, bezorilik,
ukishda, ishda yalkovlik shaxsiy xaetda bevafolik, laxmalik, isrofgarchilik va xokazolarga karshi
ut ochishlari lozim.
Xulosa shuki Zardushtiylikning uzidan keyingi barcha dinlarga salbiy ta`siridan kura ijobiy
ta`siri ustun bulgan. Deyarli barcha dinlarga xos xususiyat bulgan insonlarni etuklikka,
ma`naviyati boy, axlok-odobli bulib tarbiyalashga intilish Zardushtiylik dinining xam asosini
tashkil kiladi. Bu ustunlik musulmonlar xaeti va faoliyatida ayniksa e`tiborga loyikdir.
|