Doimiy va o’zgaruvchan xarajatlar. Raqobatlashuvchi firmaning foydasi va daromadlari

Asosiy vositalarga kapital xarajatlar hisobi

Asosiy vositalar balansga kirim qilinishida dastlabki (boshlang‘ich) qiymati bо‘yicha baholanadi. Boshlang‘ich qiymat - tо‘langan va qoplanmaydigan soliqlarni (yig‘imlarni), shuningdek aktivni undan mо‘ljal bо‘yicha foydalanish uchun ishchi holatiga keltirish bilan bevosita bog‘liq bо‘lgan etkazib berish va montaj qilish, о‘rnatish, ishga tushirish va istalgan boshqa xarajatlarni hisobga olgan holda, asosiy vositalarni tiklash (qurish va qurib bitkazish) yoki xarid qilish bо‘yicha haqiqatda qilingan xarajatlarning qiymati.¹⁶

Kapital qо‘yilmalar buxgalteriya hisobini tashkil etishda ichki foydalanuvchilar uchun moliyaviy hisob schyotlar rejasini ishlab chiqish, buxgalteriya hisobini tashkiliy asoslari va uslubiyotini, xarajatlarining kelib chiqish joylari va javobgaplik markazlari bо‘yicha tahlil va nazorat qilinishi resurslardan foydalanishda me’yorlardan chetga chiqishlar kabi vaziyatlar e’tiborga olinishi kerak. Ushbu muammolar ijobiy hal etilgandagina, buxgalteriya hisobining samaradorligi va boshqapishdagi о‘pni oshadi.
Kapital xarajatlarning amalga oshirilishi va tannarxini hisoblash bilan bog‘liq muomalalarning buxgalteriya hisobi O‘zbekiston Respublikasi 21-son “Xо‘jalik yurituvchi sub’ektlarning moliyaviy-xо‘jalik faoliyati buxgalteriya hisobi schyotlari rejasi va ularni qо‘llash bо‘yicha yо‘piqnoma” buxgalteriya hisobi milliy standartiga muvofiq quyidagi schyotlarda amalga oshiriladi:
0810- “Tugallanmagan qurilish”;
0820- “Asosiy vositalarni xarid qilish”; 0830- “Nomoddiy aktivlarni xarid qilish”; 0840- “Asosiy podani tashkil qilish”;
0850- “Yerni obodonlashtirishga kapital qо‘yilmalar”;
0860- “Moliyaviy ijara shartnomasi bо‘yicha olingan asosiy vositalarga kapital qо‘yilmalar”;
0890- “Boshqa kapital qо‘yilmalar”.
Analitik hisob hap bir kapital qо‘yilma, xо‘jalik shartnomasi va xarajat



¹⁶ 5-son BHMS“Asosiy vositalar” (O’zR AV 20.01.2004 y. 1299-son bilan ro’yxatga olingan) 1§. 3-band.
elementlari bо‘yicha tashkil qilinadi. Aytib о‘tilgan ob’ektlar foydalanishga qabul qilingach ularning balans qiymati 0100 “Asosiy vositalarni hisobga oluvchi schyotlar” va 0400 “Nomoddiy aktivlarni hisobga oluvchi schyotlar”da hisobga olinadi.
Qurilishga mо‘ljallangan kapital qо‘yilmalarning buxgalteriya hisobini tashkil qilishning xususiyatlarini kо‘pib chiqamiz.
0810 “Tugallanmagan qurilish” schyotida (qurilish pudrat yoki xо‘jalik
usulida amalga oshirilishdan qat’i nazar) kapital qurilish smetalari, smeta-loyiha hisob-kitoblarida va titul rо‘yxatlarida keltirilgan bino va inshootlarni bappo etish, uskunalar, asboblar, inventarlar va boshqa jihozlarni sotib olish bо‘yicha xarajatlar hisobga olinadi.
Faoliyati qurilish va qurilish tashkilotlari hisoblangan qо‘shma korxonalarda ishlarini bajarilishida xarajatlar hisobini tashkil etish O‘zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligida 1999 yil 23 dekabpda 579 son bilan rо‘yxatdan о‘tgan O‘zbekiston Respublikasi Buxgalteriya hisobining “Kapital qurilishga oid pudrat shartnomalari” nomli №17sonli milliy standarti, Vazirlar Mahkamasining 2003 yil
15 oktabpdagi 444-son qarori bilan tasdiqlangan “Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi tо‘g‘risida”gi Nizom bilan tartibga solinadi.
Qurilish-montaj ishlari tannarxi iqtisodiy kategoriya bо‘lib, qurilish tashkilotlari ishlab chiqarishida va buyurtmachiga ob’ektni topshirishda aks ettiriladi.
Pudrat shartnomasi bо‘yicha xarajatlarga quyidagilar kiradi:

• 
  ushbu pudrat shartnomasi bilan bog‘liq bо‘lgan, xarajatlar tarkibidagi Nizom asosida bevosita xarajatlar;
  
• 
  pudrat shartnomasi bо‘yicha umumiy qurilish faoliyatiga tegishli bо‘lgan va pudrat shartnomalari bо‘yicha taqsimlanishi va shartnoma bahosiga kо‘shilishi mumkin bо‘lgan, xarajatlar tarkibi haqidagi Nizom asosida bilvosita xarajatlar;
  
• 
  qurilish pudrati shartnomalari shartlari bо‘yicha buyurtmachi tomonidan qoplanadigan boshqa xarajatlar. Shaptnoma shartlarida ular bо‘yicha xarajatlarning
  

qoplanishi aytib о‘tilgan. Misol uchun: tajriba - konstruktorlik ishlariga xarajatlar. Pudrat shartnomasi bо‘yicha faoliyatga kiritilmaydigan va taqsimlanmaydigan xarajatlar qurilish pudrat shartnomasi buyicha xarajatlardan chiqarib yuboriladi. (Masalan: pudrat shartnomasi shartlarida qoplash qayd etilmagan ma’muriy xarajatlar, tajriba konstruktorlik ishlari xarajatlari, sotish xarajatlari va xokazo).¹⁷
Qurilishning pudrat usulida qurilish ishlarining butun bosqichini qurilish pudrati shartnomasi tuziladigan pudrat tashkiloti bajaradi. Mazkur shartnoma pudratchi shartnomada belgilangan muddatda buyurtmachining topshirig‘iga kо‘ra muayyan ob’ektni qurish yoki boshqa qurilish ishini bajarish majburiyatini olishini, buyurtmachi esa pudratchiga ishni bajarish uchun zarur sharoitlarni yaratish, uni qabul qilish va shartlashilgan napxni tо‘lash majburiyatini olishini nazarda tutadi. Qurilish pudrat shartnomasi korxona, bino, inshoot yoki boshqa ob’ektni qurish yoki rekonstruktsiya qilish, shuningdek montaj qilish, ishga tushirish-sozlash va qurilayotgan ob’ekt bilan uzluksiz bog‘liq bо‘lgan boshqa ishlarni bajarish uchun tuziladi.
Agap qurilish-montaj ishlarini bajarish shartnomasi bо‘yicha ishlarni materialllar bilan ta’minlash majburiyati pudrat tashkilotiga yuklangan bо‘lsa, buyurtmachi tomonidan pudrat (yordamchi pudrat) tashkilotiga qurilish materialllarining berilishi soliq solish maqsadida pealizatsiya deb tan olinib, belgilangan tartibda qо‘shilgan qiymat solig‘i solinadi. Bunda materialllarning etkazib berilishi alohida oldi-sotdi (etkazib berish) shartnomasi bilan rasmiylashtirilishi shart. Bu holda tovap-moddiy boyliklarning berilishi Soliq Kodeksining 222-moddasiga asosan hisobvapaq-faktura bilan rasmiylashtiriladi va oluvchi tomonidan moddiy javobgap shaxs ishonchnomasiga kо‘ra amalga oshiriladi.
Qurilishning xо‘jalik usuli quruvchining о‘z kuchi bilan, pudrat tashkilotlari jalb etilmay bajariladigan qurilish-montaj ishlarini tashkil etish shaklidir. Ya’ni xо‘jalik usulida qurilish-montaj ishlari buyurtmachisi va bajaruvchisi birgina yuridik shaxs hisoblanadi. Yangi qurilish, faoliyat yurituvchi ob’ektlarni