«Doqquz Bitik» sırası

Kosmonimiya     

---

 
25 
Samanyolunu  pifaqorçular,  litva,  basuto,  oci  kimi  bir  sıra  xalqlar  
ruhların məskəni, siamlar Ağ fillərin yolu, ispanlar Sant Yaqo yolu sayır-
dı.
45
 
Samanyolu  deyiminin  müxtəlif  xalqlarda  necə  adlandığını  tədqiq 
edən V. A. Nikonov haqlı olaraq yazır:  «Kosmonimiya qiymətli qaynaq 
kimi  xalqların  və  onların  dilinin  mənĢəyinə,  dünyagörüĢünə,  xalqlar  ara-
sındakı əlaqələrə və miqrasiyalara aydınlıq gətirir».
46
 
Samanyolu türk boylarının yayılma arealını göstərməklə yanaĢı, köç 
istiqamətlərini də ortaya çıxarır. Həm də monqol və türk xalqlarının gene-
tik qohum olmadığını çox aydın sərgiləyir. Belə ki, «Samanyolu» deyimi 
Somon yul (özbək), Saban jolı (qazax), Saman yoli (uyğur), Samançı jol 
(qırğız) kimi fonetik fərqlərlə monqol etnosu ilə təmas xəttinə qədər uzanır, 
bu  xətdən  sonra  monqol-buryat  dillərində  «Göyün  çatı»  deyiminə  keçir: 
Tenqeriyn zaadol, Tenqerin züydel.
  
Monqol mühitinə düĢən tuva və
 
həmin 
mühitdən keçib  daha  yuxarı,  quzey-doğu  bölgələrdə  məskunlaĢan  saxa 
türkləri  artıq  kalka  ilə  monqol  deyimini  iĢlədirlər.  Bu  deyimi  monqol 
etnosundan  qopub,
 
Xəzərin  quzey  yaxasına  gəlib  yerləĢən  kalmıklar
 
da 
Te
ñ
qrin uydl  Ģəklində saxlamıĢlar. 
Samanyolu  deyiminin  doğu  sınırı  qırğız-uyğur  boyları  ilə  bitirsə, 
batı sınırı da qədim türk boyları ilə qarıĢığı olan bolqar, macar və Osmanlı 
türklərinin kultur təsiri altında olmuĢ serb-xorvat və alban (arnavut) xalqı-
nın
 
dilində
 
yaĢayır.
 
Eyni səbəblə güneydə
 
Efiopiyaya
 
qədər yayılan
 
Saman 
yolu
 
öz
 
yerini
 
quzeydə
 
finuqor
 
deyimi olan «QuĢ
 
yolu» ifadəsinə
 
vermiĢdir. 
Bu ifadə də yaranma və yayılma arealı baxımından maraqlıdır. Belə ki, 
köçəri quĢların keçdiyi yol üzərində
 
yerləĢən Ġtil-Ural arası,
 
Avropa-Asiya 
sınırı finuqor etnosunun
 
Atayurdu sayılır.
 
Bu baxımdan,
 
«QuĢ yolu» deyi-
minin  protofinuqor  boylarında  yarandığını  və  buradan  bozqır  türklərinə, 
tatar
 
və
 
çuvaĢ
 
xalqlarına,
 
Baltikyanı bölgələrə
 
keçdiyini,
 
bir
 
sözlə,
 
finuqor 
boylarının  miqrasiyası  və  onlarla  sıx  təmasda  olan  xalqlarda  yayıldığını 
görmək olur. 
Avrasya  xalqlarının  demoqrafiyası  Samanyolu  deyiminin  müxtəlif 
xalqlarda mövcud ifadə məzmunu ilə yaxĢı açılır. Belə ki, Avropa xalq-
ları  bu  deyimi  «Südyolu»,  akad-asur  boyları  «Ġlan  yolu»,  Qafqazdilli 
xalqlar da bunu karvan, sürü, ayı və baĢqa heyvan yoluna bənzətmiĢlər. 
Əkinçi  türklər  «Saman  yolu»  ifadəsini iĢlətdikləri halda, bozqır türkləri 
                                                 
45
 
Тайлор, 173. 
46
 
Никонов, 1980, 259. 

---

 
26 
«Qoyun
 
yolu»
 
deyiminə üstünlük
 
vermiĢlər,
 
uqorlarla sıx təmasda
 
olanlar 
da «QuĢ yolu» ifadəsini iĢlətmiĢlər. Bu fərqlər bəzən eyni xalqın müxtəlif 
dialektləri  üzrə  diferensiallaĢmıĢdır.  Azər  türkləri  də  Samanyolu  ilə  ya-
naĢı bəzi dialektlərdə Ağyol, Avropa təsiri ilə elmi ədəbiyatda Südyolu və 
farsca Kəhkəşan deyimlərini iĢlədirlər. Lakin bu deyimlər içində  yuxarıda 
verilən xəritədən göründüyü kimi, yayılmada əsas yeri Samanyolu tutur. 
Gəlib Azərbaycana yerləĢən
 
haylar da Samanyolu deyiminə keçmiĢ-
lər.
 
Hətta
 
VII əsr müəllifi Anani ġirakatsi yazır ki,
 
bu yolda tökülən saman 
hayların ulu babası Vahanın asurların ulu babası BarĢamdan oğurladığı 
samandır.
47
 
Göründüyü
 
kimi,
 
kosmonimiya
 
elementlərindən təkcə