«Doqquz Bitik» sırası

 
sub-ar,  kara-çaylı,  balıq-ar 
(balkar), dağ-lı, tağ-luq  kimi türk boylarının adında görünür. Bu boylar-
dan  subar,  ağacəri,  daxı  və  balqarların  qədim  Azərbaycanda  yaĢamasını 
göstərən tarixi bəlgələr vardır. 
Türk  dillərində  ortaq  bitki  və  ağac  adları  da  ilkin  çevrənin  doğal 
özəlliyini ortaya qoyur. Azərbaycanın zəngin florası onun toponimlərində 
də əks olunmuĢdur.
35
 
Qayın, palıd, tut, Ģam, çinar ağacları bitən ərazilərdə 
yaĢayan prototürklər bütün bu fitonimlərin ümumi adı kimi ağac sözünü 
iĢlətmiĢlər. TanınmıĢ türkoloq Kenesbay Musayev ata sözlərində də geniĢ 
yayılan bu fitonimi ümumtürk sözü sayır: 
36
 
   
Ağaç yemeĢe menen, ə
ż
əm eĢe menən
       
(başqord) 
   
Ağaç iymiĢinden belli,
 
adam
 
-
 
kılmıĢından  (türkmən) 
Ağaç jimeĢe belən, adam eĢe belən             (tatar) 
   
Ağac meyvəsi ilə bəllidir, adam iĢi ilə        (azər)
 
 
                                                 
34
  Gürcüstanda  saray  yaĢamını  buraxıb  Çölə  qayıdan  Atrak  bəy  kimi,  yenilməz  Misir 
sultanı
 
Bəybarsın  taxt-tacı  buraxıb  Qıpçaq  çölünə  qayıtması  yemiĢan  və  yovĢan  qoxu-
sunun genetik kodlara təsiri idi (Azər xalqı, 2000, 45-46). Bu faktı əks etdirən rus salna-
məsinə  əsaslanan  Moris  SimaĢko  «YemiĢan»  povestini,  Murad  Aci  «Qıpçaq  çölünün 
yovĢanı» əsərini yazmıĢdır. 
35
 Ağac, Ģam (çam), çinar, qaraçinar, ardıc, söyüd, palıd, cökə, göyəm, qarağac, qızılağac, 
zoğal (qızıl), alma, armud, heyva, badam, qoz (cəviz), əncir, ərik, üzüm, tut,
 
gül, çiçək,
 
yovĢan,
 
biyan,
 
qamıĢ (saz),
 
moruq,
 
soğan,
 
sarımsaq,
 
yarpız, tarxun,
 
danaqıran,
 
yonca, darı, 
arpa, buğda və sair fitonimlər apelyativ sözlər kimi toponimiyada  iĢtirak edir.
 
Vələs, 
qayın  (tozağacı),
 
ağcaqayın,  dəmirağac,  quĢəppəyi,  quzuqulağı,
 
dəvədabanı,  turĢəng, 
alaq, cincilim, kəkotu, böyürtkən, qarağat, gicitkan, gəvən, əvəlik, itburnu (həmərsin), 
ayıqarası, çaytikanı,  yemiĢan,
 
zirinc,
 
qovun,
 
qarpız,
 
baldırğan, çaĢır,
 
çiriĢ və yüzlərlə 
baĢqa fitonimlər azər dili və dialektlərində geniĢ əks olunmuĢdur.  
    Azərbaycan fitonimlərini struktur-semantik və areal dilçiliyi baxımından tədqiq edən 
Etibar Quliyev türkmənĢəli fitonimlərin kök morfemlərini bərpa etmiĢ və onların müxtə-
lif semantik çalar daĢıdığını müəyyənləĢdirmiĢdir. Azərbaycanda olan minlərlə fitonim-
dən 270-inin yalnız Azərbaycanda yetiĢdiyini qeyd edən yazar, Ön Asiya dillərində or-
taq iĢlənən və türk
 
dillərindən
 
baĢqa
 
dillərə,
 
həmçinin
 
baĢqa
 
dillərdən
 
türk
 
dillərinə
 
keçən
 
fitonimlərdən bəhs etmiĢdir (Кулиев, 1987). 
36
 Мусаев, 1975, 167. 

---

 
20 
Qədim türk boylarının  yalnız köçəri heyvandar olduğunu  yazanlar 
tarixi gerçəkliyi təhrif etmiĢlər. Halbuki bulqarların buğda, arpa, darı ək-
məsini ərəb müəllifləri qeyd etdiyi kimi, bəzi saqa boylarının, xəzərlərin 
və baĢqa türklərin də əkinçiliklə məĢğul olması haqqında qədim qaynaq-
larda
 
bəlgələr vardır. Türkmən, qaraqalpaq, özbək ellərində suvarma Ģə-
bəkələrinin  yayılması,  tatar  (bulqar),  baĢqord,  çuvaĢlarda  gəliĢmiĢ  əkin-
çilik kulturunun tarixi bəllidir. Qazax elində əski eqinşi (əkinçi) gələnəyi, 
əkinçiliklə bağlı mərasimlər, Ülus kün (Novruz) bayramı, yolçu və yaxĢı 
insanları himayə edən və əkinçilik kultunda önəmli yeri olan Kıdır (Xızır) 
peyğəmbərə  tapınma,  Ģumdan  sonra  saban-toy  törəsi,  əkinçilik  termino-
logiyası  geniĢ  yayılmıĢdır.
37
 
Bu  türk  boyları  əkinçilik  gələnəyini  vaxtilə 
əkinçiliyin beĢiyi olan Ön Asiyadan (Azərbaycandan) aparmıĢdılar. Sumer 
yazıları  Güney  Azərbaycanın  dağlıq  bölgəsi  Arattada  dəmyə  əkinindən 
bəhs edir, daha qədim arxeoloji qaynaqlar da Azərbaycanda əkinçi-maldar 
boyların yaĢadığını ortaya qoyur.  
Bağçılıq
 
və
 
bostan
 
kulturu
 
ilə
 
bağlı terminologiyanın türk
 
dillərində 
geniĢ yayılması, müasir dillərdə ortaq sözlərin qalması, bu sözlərdən bir 
qisminin qonĢu xalqların dilinə keçməsi göstərir ki, prototürk çağında bu 
sahədə  müəyyən  irəliləyiĢ  əldə  olunmuĢdur.
 
Ön
 
Asiyanın  coğrafi  Ģərai-
tində bitən meyvə ağacları və tərəvəz məhsulları adlarının buradan baĢqa
 
ölkələrə keçdiyini görmək olur.
 
Azərbaycanın meĢələrində alma,
 
armud,
 
ərik,
 
badam,
 
Ģaftalı, heyva, qoz, gavalı, alça və sair cır meyvəli yabanı 
ağaclar çoxdur. Bunların bağçılıqda istifadə olunması tarixi də qədimdir. 
Belə ki, arxeoloji qazıntı zamanı əldə olunan müxtəlif meyvə çəyirdəyi, 
üzümçülüklə  bağlı  bəlgələr  burada  meyvə  və  üzüm  bağlarının  olmasın-
dan
 
xəbər
 
verir.  
Güney  Qafqazda  üzümçülük  m.ö.V-IV  minillərdən  məlumdur  və
 
ipək
 
qurdu  üçün
 
bəslənən
 
ağ-tut
 
ağacının
 
məskəni
 
Çin
 
sayılırsa,
 
qara-tut
 
(xartut) ağacı da Ön Asiyada yaranmıĢdır.
38
 
Uzmanlar heyva ağacının
 
ilk
 
yaranma
 
yerinin
 
Azərbaycan olduğunu müəyyən etdiyi kimi,
 
«heyva» sö-
zünün  də  buradan  dünya  dillərinə  yayıldığını  yazırlar.
39
 
Bir  çox  dillərdə 
                                                 
37
 Кармышева 1986, 47-70. 
38
 Гамкрелидзе-Иванов, 651;  Вавилов, I. 205, 343-344.  
39
 Жуковский, 1964, 499; Мусаев, 1975, 158-258; Кулиев, 1987; Lakin J. Jumaliyev 
alma,
 
almurut (armud),
 
alça, qaralı,
 
gavalı,
 
albalı
 
və
 
sair
 
meyvə
 
adlarında
 
iĢlənən
 
*al
 
sö-
zünü iranmənĢəli
 
sayır
 
(Жумалиев,
 
37-43).
 
Halbuki,
 
türk dillərində
 
qədim sinkretik
 
söz-
lərdən olan «al» rəng çaları ilə hələ prototürk çağında meyvə adlarında iĢlənən sözcüyə 
çevrilmiĢdir (Ъялилов, 1985). 

---

 
21 
ortaq söz kimi iĢlənən alma, armud, albalı, qızıl (zoğal), qoz, üzüm, alça  
meyvə adları da türkmənĢəlidir. 
Azərbaycanın
 
çoxçeĢidli  florası  kimi,
 
faunası  da  zəngindir.  Hətta 
biosfer
 
bir sıra
 
köçəri
 
quĢların qıĢlama yerini də burada yaratmıĢdır. Bu-
rada  türlü-türlü  uçan,  üzən,  qaçan  və  sürünən  heyvanların  yaĢamı  üçün 
hər  cür  coğrafi  Ģərait  və  iqlim  növü  vardır.  Türk  dillərində  iĢlənən  və 
qonĢu xalqların dilinə keçən türkmənĢəli zoonimlərin tədqiqi göstərir ki, 
prototürk etnosu ilk heyvanları Ön Asiyanın qədim Azərbaycan bölgəsin-
də görmüĢ və onlara ad vermiĢdir.Ona görə də, bir çox türk zoonimi qə-
dim Ön Asiya izoqlosu kimi diqqəti çəkir. Belə ki, bars, arslan, eĢĢək, qo-
duq, ilan, qoyun, buğa və sair bu kimi adların Ön Asiyada bəzi qədim ölü 
dillərdə iĢləndiyini görmək olur. Azərbaycanın heyvanat aləmi türk etno-
sunun  yaĢamına,  onun  həyat  tərzinə  təsir  edən,  yaylaq-qıĢlaq  yaĢamına 
təkan verən önəmli faktor olub. Heyvan adları toponimlərdə
 
də geniĢ əks 
olunmuĢdur.
40
 
TanınmıĢ
 
türkoloqlar
 
A.
 
M.
 
ġerbak və K.
 
M.
 
Musayev
 
türk
 
dillərində 
zoonimləri geniĢ tədqiq etmiĢ, onların iĢlənmə arealını, heyvan adlarında 
ortaq izoqlosları, bunlardan bəzilərinin etimologiyasını vermiĢ, ev və çöl 
heyvanlarının  türklərin  məiĢətindəki  rolunu  açıqlamıĢlar.
41
  Bu  məsələlər 
üzərində sonrakı bitiklərdə etnoqrafiya və zoonimlər bölmələrində geniĢ 
dayanacağıq,
 
burada
 
isə
 
biosferin
 
türk
 
etnosuna
 
diqtə etdiyi bir-iki
 
məqama 
diqqəti çəkək.  
Qədim
 
Azərbaycanda
 
biosfer-fauna-etnosun  üçyönlü  qarĢılıqlı
 
əla-
qəsi  prototürk  boylarının  evsəlləşdirdiyi  (əhliləĢdirdiyi)  ev  heyvanları-
nın növündə və bunların da etnosun yaĢamını yeni çalarlı axara salması 
arxeoloji bəlgələrdə aydın görünür. Hələ yığım dönəmində itdən ovculuq-
da əl heyvanı kimi istifadə olunması göstərir ki, insanlar qədim çağlarda 
heyvanı  evsəlləĢdirməyi  bacarmıĢlar.  Ġtdən  sonra  digər  ev  heyvanı  və 
quĢlar ələ öyrədilmiĢdir. Bunların sırasında
 
qoyun,  keçi,  donuz,
 
inək, at, 
dəvə, öküz, eĢĢək, toyuq, ördək, qaz və sair heyvanlar vardır. 
Evsəl  (əhliləĢmiĢ)  heyvanın  etnosun  yaĢam  tərzində  oynadığı  rolu 
aydın görmək üçün hindavropa
 
və
 
türk etnosu məiĢətində donuzun yerini 
müqayisə edək. Qoyunçuluqla bağlı yaylaq yaĢamınına köklənmiĢ türklər 
                                                 
40
  At,  eĢĢək,  qatır,  dəvə,  qoduq,  donuz,  qaban,  ayı,  qurd  (börü),  quĢ,  qaranquĢ,  qaraquĢ, 
torağay, durna, laçın, kərkəs, sərçə, göyərçin, sağsağan, ilan, bağa (tısbağa), arı zoonim-
lərinə toponimlərin tərkibində rast gəlmək olur.  
41
 Щербак, 1961, 82-172; Мусаев, 1975, 52-157. 

---

 
22 
çevrədəki
 
donuz-qabanı ovlasa
 
da,
 
onun evsəl heyvana
 
çevrilməsində ma-
raqlı
 
olmamıĢlar,
 
çünki  donuzla  yaylaq-qıĢlaq  yaĢamı  uyuĢmur.  Hindav-
ropa  boylarının  yaĢamını  isə  donuzsuz  təsəvvür  etmək  mümkün  deyil. 
Ġtaliyada  qədimdə  Yer  və  Məhsuldarlıq  tanrılarına  törəyiĢ  simvolu  kimi 
donuz qurbanı verilirdi.
 
Qərbi Avropa təsərrüfatında m.ö.
 
II minildə üstün-
lük
 
təĢkil
 
edən donuzçuluq sonralar
 
Qara-dənizin quzeyində davam etmiĢ, 
bu  gələnəyi  hindiran  boyları  Xarəzm  civarına  gətirsə  də,
 
burada  m.ö.
 
VII 
əsrdən görünməyə baĢlayan donuz sürüləri sonralar aradan çıxmıĢdır.
42
 
 
Donuzdan  fərqli  olaraq,  qoyun  türk  etnosunun  yaĢamına  dərindən 
sirayət edib. Dünyada qoyunun evsəlləĢməsi olayı öncə Güney Azərbay-
canın dağlıq bölgələrində baĢ vermiĢdir. Qoyunçuluq bir tərəfdən  yaylaq-
qıĢlaq yaĢamını ĢərtləndirmiĢ, digər tərəfdən əti-ağartısı ilə türklərin qan 
tərkibində dərin iz buraxmıĢdır. QonĢu xalqlarla müqayisədə azər türklə-
rində xolesterin dərəcəsinin həddindən artıq  yüksək olması da 5-6 əsrin 
deyil, 5-6 minilin gerçəkləĢdirdiyi durumdur. 
Türk dillərində zoonimlərin etimologiyası, heyvandarlıq, maldarlıq 
terminologiyası türk etnosunun hansı heyvanı evsəlləĢdirdiyini və hansını 
baĢqa xalqdan mənimsədiyini ortaya çıxara bilir. Bu baxımdan, zoonimin 
yayılma coğrafiyası da əhəmiyət daĢıyır. Belə ki, azər dilində inək, saxa 
dilində inax sözünün iĢlənməsi bir-birindən çox uzaqda yaĢayan bu xalq-
ların prototürk çağından qalma zoonimdən istifadə etdiklərini göstərir.  
Hindavropa dillərindəki *ked praforması ilə ortaq izoqlos olan keçi 
və qıdığ sözləri keçinin Aralıq dənizi bölgələrində evsəlləĢdiyindən xəbər 
verir.  Lakin  Norveç dialektinə  tikka,  gürcü və  svan dillərinə  txa,  daqəl 
Ģəklində keçən təkə sözü sonrakı əlaqələrin nəticəsidir. Türklərlə kontaktda 
olmuĢ xalqların dilinə yüzlərlə həm yabanı, həm də evsəl heyvan adları,
 
heyvandarlıq
 
və
 
atçılıq terminləri keçmiĢdir.
  
BaĢqa  xalqların
 
türklərdən  aldığı  zoonimin  tarixi  bəzən  o  qədər 
qədim olur ki, türklərin Atayurdunu Altayda olduğunu güman edən uz-
manlar bu alınmanı türk dilindən deyil, baĢqa dildən türk dilinə keçdiyini 
yazırlar. Halbuki, türk etnosunun ilkin yurdu Ön Asiya olduğunu nəzərə 
alanda  bütün  bu  dolaĢıq  etimologiyalar  çox  rahatca  gerçək  yozumunu 
tapır.  Məsələn,  belə  mübahisəli  etimologiyası  olan  öküz  sözü bəzi  hin-
                                                 
42
 Цалкин, 1966, 73-74, 132, 151;  Avropadan Anadoluya gəlib yerləĢən hetlərin yazı-
sında «donuz əti yeyən» və «donuz əti yeməyən» xalqlar fərqləndirilir, hətta «Het qanu-
nunda» 81-86-cı bölmələr donuz cinsi və növlərinə, donuz oğurluğu məcəlləsinə, 90-cı 
bölmə isə donuz yağını yeyən itə ölüm cəzası verilməsi kimi məsələlərə həsr olunub. 

---

 
23 
davropa  dillərində
 
*oks  Ģəklində  iĢlənsə
 
də,  onun  10  minil  öncə  Güney 
Azərbaycanın  batı  bölgələrində  evsəlləĢməsi  bəllidir,  qədim  öküz~ökör 
dialekt  variantları  da  bu  zoonimin  prototürk  çağında  yarandığını  ortaya 
qoyur. Lakin türklərin məiĢətinə baĢqa xalqlardan daxil olan evsəl heyvan-
lara  bu  dillərdə  ayrı-ayrı  adların  verilməsi  doğaldır,  necə  ki,
 
azər  dilinə