«Doqquz Bitik» sırası

 
 
Demoqrafiya      

---

 
11 
yaĢayıĢ
 
məskənləri vardı.
 
Etnologiya
 
uzmanlarının
 
verdiyi
 
bu
 
sxem paleo-
litdən  dəmir
 
çağına
 
qədərki
 
köçü  və  irqlərin
 
yayılma
 
yollarını
 
aydın  əks 
etdirir:    
Prototürk
 
etnosu-
nun və protoazər boyla-
rının
 
Atayurdunda  əha-
linin  etnik
 
tərkibi,  türk-
lərin  etnik  sıxlığı,  son-
rakı artımları və ya sey-
rəlmələri  haqqında  bilgi
 
əldə
 
etmək
 
üçün  arxeo-
loji
 
və
 
qədim
 
demoqra-
fik bəlgələrin verdiyi in-
formasiyalar  tam
 
olma-
sa
 
da,
 
müəyyən
 
təsəvvür
 
yarada  bilir.  Bu  yöndə 
əldə olunmuĢ onomastik 
bəlgələrin  daĢıdığı  bil-
gilər Urmu teoriyası iĢı-
ğında  daha  aydın  izah 
oluna bilir.  
Atayurdda  etnik  tərkibin  tədqiqi  göstərir  ki,  Güney  Azərbaycanda 
gəlmə tarixi bəlli olan hurri, urartu, pers və etnik mənĢəyi bəlli olmayan 
kassi və sair boyları ayırandan sonra,  yerdə qalan bəlli avtoxton əhali 
subar, qut, lulu, turuk (türk), kuman, zəngi, mitan, ermən və bugün üçün 
qəribə səslənən bars, börü, xoruz adlı boylar idi. Quzey Azərbaycanda 
da müxtəlif qaynaqlarda adı xatırlanan az, saqa,
 
qamər,
 
xəzər
 
(azər),
 
kaspi, 
alban,
 
aran,
 
ermən və sair türk boyları, quzey bölgələrdə isə qafqazdilli 
boylar yaĢayırdı. Strabon Alban elində 26 xalqdan bəhs etsə də, onlardan 
dörd-beĢinin adını çəkir. Təbii ki, bu boyların əksəriyəti iki etnosun, türk 
və  Qafqaz
 
dillərinin fərqli
 
dialektlərində danıĢan xalqların nümayəndələri 
idi. Bunu baĢqa qaynaqlarda verilən etnonimlər aydın göstərir. Belə ki, 
Alban elində udi, leq, silv, andak, didur kimi bəzi qafqazdilli boylarla ya-
naĢı,
 
kaspi,
 
alban,
 
aran, qorus
 
(xoruz),
 
arsaq,
 
saqa,
 
qamər,
 
qarqar,
 
gögər,
 
kəngər,
 
ağacəri, hun,
 
ağhun, xəzər,
 
ağxəzər, sabir, barsil, qıpçaq və baĢqa 
türk  boylarının  oykumeni  -  məskunlaĢması  bəllidir.  Azərbaycanın quzey 
bölgələrində  bəzi  qafqazdilli  boyların  məskunlaĢması  yaxın  tarixə  aiddir. 

---

 
12 
Belə  ki,
 
Dağıstandan  avarların
 
Car-Balakən  bölgəsinə  köçməsi
 
XVI
 
əsrin 
sonunda, saxurların Ġlisuya köçü isə XVIII əsrdə olub. 
9 
 
Saqaların  Azərbaycana  gəliĢi,  daha  doğrusu,  qayıdıĢı  m.ö.VII  əsrə 
aid edilir, lakin arxeoloji bəlgələrdəki ornamentləri müqayisə edən T. Su-
limirski doğru olaraq, saqa (skit) boylarının burada daha əvvəllər, m.ö.X-
IX əsrlərdə yaĢadığını yazır.
10
 Azərbaycana qayıdan saqa boylarının burada 
oturmasından danıĢan Herodot onların sayını verməsə də, saqaların «təxmi-
nən bütöv Ön Asiyanı itaət altına aldığını» qeyd edir Bu qeyd Atayurda 
dönən saqa boylarının az olmadığını göstərir. 
Təbərinin  yazdığına görə, Xosrov ƏnuĢirəvan (531-578) Azərbay-
cana 10 min xəzər yerləĢdirmiĢdir. Ġbn əl-Əsir isə ƏnuĢirəvanın sac qəbi-
lələrini Dərbənd, Məsqət
 
və
 
ġabirana yerləĢdirdiyini yazır.
 
Mərvanın isə 
733-də həmin
 
bölgəyə
 
ailəsi ilə birlikdə 1000 xəzər əsiri yerləĢdirməsi
 
bəllidir.
 
Ġbn
 
Xordadbeh
 
yazır 
ki,
 
ərəblərə
 
qədər
 
Aran,  Cur-
zan  və  as-Sisacan  xəzərlərin 
məmləkəti idi.
11
 
Bu son bəlgə 
gerçək duruma daha yaxındır, 
belə  ki,  Xəzər  adlı  yer-yurd 
adları Doğu Anadolu və Van-
Urmu  hövzələrində  bugünə-
cən qalmaqdadır.  
Azərbaycanda  etnik  mənzərə  dəyiĢkən  olub,  çünki  buraya  miqra-
siya  edən  hay  və  bəzi  qafqazdilli  boylardan  baĢqa,  bu  əraziyə  ayrı-ayrı 
bölgələrdən zaman-zaman türk və irandilli boylar, asur, yəhudi, aramey, 
ərəb və sair sami tayfaları köçürülmüĢdür.
12
 
Böyük kütləvi «deportasiya» 
qədimdə  daha  çox  Asur-Babil  və  Pers  hökmdarlarının  tətbiq  etdiyi  tak-
tika  idi.  Hətta,  Madaya  vaxtaĢırı  suriyalı  (asur)  köçü  artıq  bir  neçə  əsr 
sonra Parsua bölgəsinin Siro-midia adlanmasına səbəb olmuĢdu Ġslamaqə-
dər vaxtaĢırı Azərbaycana qayıdan
 
türk
 
boyları,
 
Ġslamdan sonra isə oğuz-
türkmən köçləri burada türklərin etnik sıxlığını xeyli artırmıĢdır. Ġndi Gü-
ney Azərbaycanda türklərin sayı 30 milyondan  artıqdır, Quzey Azərbay-
                                                 
9
 (ИНСК, 278). 
10
 Sulimirski, 1954, 291-293;  Геродот, VII, 20. 
11
 Бцнйадов, 1989, 42, 110; Ġbn əl-Əsir, 9; Ибн Хордадбех, 108. 
12
 Геродот, 527, 2-ci qeyd; Дьяконов, 1956, 199; Ptolemey, VI. 2. 6. 

---

 
13 
canda  1999-da  siyahıyaalma  statistikasına  görə  qeyri-türk  xalqlar  yalnız 
9 
% 
təĢkil edir
.
13
  
Əlbəttə,  üzü  qədimə  getdikcə  Azərbaycanda  əhalinin  sayı  azalır. 
Ġslamöncəsi  əhalinin sayı üçün 2-3 milyon etnik sıxlıq baxımından bö-
yük  rəqəmdir.  Etnik  demoqrafiyanı  arxeoloji  bəlgələrlə  yanaĢı,  qədim 
qaynaqlarda  məskunların  sayı  və  bölgənin  savaĢa çıxara  bildiyi  döyüĢ-
çülərin sayı  ilə  də  müəyyən  etmək  olur.  Aran-ġirvan  bölgələrində  VI 
yüzilin baĢlarında 100 min sabir (suvar) ailəsinin məskunlaĢmasına aid 
məlumat burada yarım milyona yaxın yalnız sabir adlı türk boyunun ol-
duğunu göstərir.
14
 
 
Tədqiqatçılar  qeyd  edir  ki,  m.ö.VI  əsrdə  Babil  Ģəhərində  əhalinin 
sayı 200 min idi.
15
 
Həmin çağlarda döyüĢə 30 minlik qoĢun çıxara bilən 
perslərin ümumi sayı, Ksenofontun  yazdığına görə, çəmi 120 min nəfər 
idi.
16
 Müqayisə üçün deyək ki, elə həmin yazara görə, Mada döyüĢə 60 
min  piyada  və  10  min  süvari,  Ərmən  ölkəsinin  əhalisi  isə  20-40  min 
arasında  piyada  və  4-8  min  süvari  çıxara  bilirdi.
17
  Strabonun  vaxtında 
Atropaten  ölkəsinin  40 min  piyada,  10  min  atlı  qoĢunu  vardı.
18
 
Təbəri, 
Ġbn əl-Əsir və Gevond qeyd  edir ki, 730-da xəzərlər Azərbaycanda 300 
minlik qoĢunla ərəblərə qarĢı vuruĢurdu
.
19
 
Miladdan  öncəki  minildə  Tövratın  yazılmağa  baĢlandığı  çağlarda 
Ön Asiyanın etnik durumu haqqında müəyyən bilgilər vardı. Bibliyada yer 
alan  bu  bilgi  zaman-zaman  dəyiĢmiĢ,  bura  əlavə  oykumenlər  artırılmıĢ-
dır.  Türklərlə
 
bağlı
 
belə
 
dəyiĢmələr
 
üzərində
 
yeri
 
gəldikcə
 
dayanacağıq, 
burada isə xristianlığa keçən skandinav boylarının öncə saqalarda forma-
laĢmıĢ fikirlərinin Bibliyaya transferi məsələsinə nəzər salaq.  
                                                 
13
 Bunların sırasında 170 min rus-ukraynalı, 105 min irandilli (talıĢ, kürd, tat), 250 min 
qafqazdilli (ləzgi, avar, udi, saxur), 9 min yəhudi və Dağlıq Qarabağda 120 min hay var-
dır.  Bütöv  əhalinin  (7.205  min)  91  %  türklərdən  ibarətdir; 70  mini  Axıska  türkləri  və 
tatarlar, 7. 205 mini isə azərlərdir.  
14
 Togan, 1981, 171. 
15
 Dandamaev, 1985, 37. 
16
 Ksenofont,  I. III.15;  II. I.2. 
17
 Ksenofont, II. I. 6;  III. I. 33. 
18
 Strabon, XI. 13. 2. 
19
  Бцнйадов,  1989,  108;  Yunan-Pers  müharibəsinə  hazırlaĢan  Kserksin  Əhəməni 
dövlətinə tabe olan bütün Asiya ölkələrindən topladığı qoĢunun sayının 2 milyona yaxın 
olduğunu  yazan  Herodot  o  vaxtacan  tarixdə  heç  kimin  bu  sayda  döyüĢən  əskəri 
olmadığını da qeyd edir (Геродот, VII. 184). 

---

 
14 
Xristianlıqdan öncəki abidələrdə asların baĢçısı və Tor adlı tanrının 
oğlu Odin və oğulları kahin (qam) sayılırdı. Bunların ilkin  yurdu  «tanrı 
ölkəsi» anlamlı Qod-land
 
adlanır,
 
onların gəlib quzeydə yerləĢdiyi
 
oyku-
menə də Qodland adı verilir.
20
 
 
«Yerin  təsviri
 
(III)»
 
adlı
 
qədim abidədə 
yazılır ki, quzey  (skandinav) dillərində  yazılmıĢ əvvəlki doğru-düzgün 
hekayələrə  görə,  türklər  və  Asiyadan  çıxan  insanlar  Quzeydə  məskun-
laĢmıĢlar.
21
  Öz  soykökünü  Asiyadan  gələn  boylarla  bağlayan  orta  əsr 
skandinav traktatlarını Ģərh edən Y. A. Melnikova
 
bunu
 
dünya
 
xalqlarının 
tarixilə
 
genetik
 
və
 
xronoloji
 
baxımdan
 
əlaqələndirmək
 
meyli
 
ilə
 
izah
 
edir.
22
 
Lakin bu Ģərh quzey xalqların nə üçün antik dövrdə böyük tarixi olan 
yunan  və  latınları,  orta  əsrlərdə  samiləri  deyil,  məhz  Troya  çağından 
üzübəri as, türk,  saqa (skit), qamər adlı türk boylarını özlərinə qohum 
sayması sualına cavab verə bilmir. Halbuki xristian-skandinav ədəbiyatı 
Nuhoğulları Qomer, Maqoq, Maday, Yuvan,
 
Tubal,
 
Masok,
 
Tirak adlarını 
verəndən sonra Qomer (qamər) soyunun
 
məskunlaĢdığı
 
ölkələr
 
sırasında
 
Romveryaland,
 
Danimark,
 
Svitod, Norveç və Tirak (türk) soyunun ölkəsi 
Bolqaraland  adlarını  çəkir.
23
  Qədim  island  saqalarında  Odinin  baĢçılıq 
etdiyi  tanrılar  (oğulları)  As  adlanır  və  bunlara  cəm  halda  Asər  (Aesir) 
deyilir.
24
 
Tanrıların yaĢadığı məskən də Asər adlanır.  
BaĢqa bir coğrafi qaynaqda Dunay bulqarlarının ərazisindən quzeyə 
çəkilən  skandinavların  hansı  ölkələrdə  məskunlaĢdığından  bəhs  edilir.
25
 
Bu məlumatlarda quzey  ölkələrə qədim köçlərin məskunlaĢma
 
ilə nəticə-
lənməsini
 
etnik
 
yaddaĢda
 
saxlamıĢ  skandinav  boyları  uzaq  keçmiĢdəki 
olayların  tarixini  Bibliya gələnəyinə
 
və
 
mövcud  yeni  duruma  uyğunlaĢ-
dırmağa
 
çalıĢsalar
 
da,
 
informasiyaların  dərinliyində  qədim  türk-german 
kontakları aydın sezilir. 
                                                 
20
 Младшая  Эдда, 1970, 10-12;  ДГС, 1986, 95, 98 (6-cı qeyd). 
21
 Upphaf allra frasagna i Norrænni tungu þeirri er sanindi fylgia, hofz, þa er Tyrkir ok