«Doqquz Bitik» sırası

gen~en  və  sair  bu  kimi  sözlərdə  qalmıĢdır.  Bu  son  dialekt  fərqi  hətta 
xəzər~azər etnonimində də əks olunmuĢdur.  
                                                 
109
 Ъялилов, 1986.  

---

 
225 
ÇağdaĢ türk dillərində olan daxili dialekt fərqləri dörd azər dialekti 
arasındakı qabarıq fərqlər dərəcəsində deyil. Bir sıra türk boylarının və 
türk dialektlərinin
 
çarpazlaĢdığı
 
regionda
 
formalaĢan
 
azər dili sanki əksər 
türk  dillərinin  mikroproyeksiyasını  əks  etdirir  ki,  bu  da  doğal  durumdur, 
çünki həmin türk dillərində görünən dialekt özəlliyi buradan - Atayurddan 
aparılmıĢdır.  Ona  görə  də,  eyni  xalqa  məxsus  dialektlər  üzrə  yaranmıĢ 
boyadları (xəzər-azər, alban-aran) altında  ayrı-ayrı xalqın olması guman 
edilmiĢ  və  yabançı  qaynaqlarda  kəskin  fərqlənən  dialektlər  müxtəlif  dil 
sayılmıĢdır.
110
 
 
(3; 8) Türk boylarının ikinci Atayurdu kimi  yaranan Azaq yaxası 
ilə  Quzey  Qafqaz  arasındakı  bölgənin  demoqrafik  xronologiyası  digər 
analoji yurdlardan mürəkkəb etnokultur durumu ilə fərqlənir. Belə ki, bu 
bölgənin Böyük Qafqaz dağlarına uzanan hissəsi protoqafqaz xalqlarının 
ilkin Atayurdu sayılsa da, artıq m.ö. III minillikdə burada Güney Qafqaz və 
Ön Asiya ilə əlaqə görünür. Həmin çağın Maykop kulturuna adını vermiĢ 
Maykop kurqanında basırıq nəsnələri Anadolu (Alacahöyük), Ġkiçayarası 
və Güney Azərbaycan basırıqlrı ilə tipoloji baxımdan yaxındır.
111
 
Quzey 
Qafqazdan  Kuban  çayına  qədər  uzanan  Maykop  kulturuna  aid  bölgədən 
doğuda isə Quzey Osetiya, Çeçen-ĠnquĢ eli və Dağıstan Kür-Araz kulturu-
nun quzey-doğu sınırları  içində idi. Qayakənd-Xoroçoy kulturu ilə Dağıs-
tan və Çeçen elinin dağlıq bölgəsi m.ö. II minilin ortalarından sonra da 
analoji Azərbaycan arxeoloji kulturuna bağlı idi. Bundan sonrakı dövrlə-
rin  əlaqələri  isə  artıq  yazılı  qaynaqların  verdiyi  bəlgələrə  əsaslanır.  Ön 
Asiyadan  Quzey-Qafqaza keçən qədim saqa-qamər boyları,  Ural-Ġtil arası 
bozqırı
 
keçib,
 
Avropa
 
və
 
Qafqaz bölgələrinə girən hun,
 
avar,
 
bulqar,
 
subar, 
kuman-qıpçaq  boyları  və  zaman-zaman  burada  üzə  çıxan  təpərli  barsil-
xəzər və peçeneqlər haqqında xeyli yazılı bəlgə vardır.
 
Bir-birinin ardınca
 
gələrək  Azaq  və  Qara  dəniz  yaxaları  ilə  Xəzər
 
arasındakı  bozqırlarda 
oturan bu türk boylarının burada qırılmadan davamlı tarixi iki minildən 
artıq bir dövrü əhatə edir. Həmin zaman kəsiyində buradan gedən və ge-
dib qayıdan türk boyları da olmuĢdur.  
                                                 
110
  ÇağdaĢ  azər
 
dili
 
oğuz
 
dialektlərinə
 
söykənir,
 
lakin
 
quzey-doğu
 
bölgələrdə
 
saitlərin
 
daralması (yurğan, uğlan) kimi qıpçaq ünsrü də özünü göstərir. Yalnız türkmən, türk 
(Kıprıs) və azər dilində iĢlənib, I Ģəxsin cəmini bildirən -q/-k (alaq, gələk) Ģəkilçisi baĢqa 
türk  dillərində  yoxdur,
 
feilin  əmr  forması  I  Ģəxsdə  -ım  (alım)  Ģəklçisi  ilə  yalnız  azər 
dilində iĢlənir. BaĢqa dillərdəki ur- feili azər dlində (vur-) «çuvaĢizm» kimi görünür. 
111
 Мизиев, 1990, 21-22. 

---

 
226 
Bir-birinin  ardınca  bu  bölgədə  qurulan  Saqa,  Hun,  Bulqar,  Xəzər 
imperiya  və  dövləti,  peçeneq,  kuman-qıpçaq  bəylikləri  buranı  müxtəlif 
türk boylarının ikinci Atayurduna çevirmiĢdir. BaĢqa türk imperiyalarında 
olduğu  kimi,  bu  imperiyaların  da  tərkibində  finuqordilli,  qafqazdilli  və 
baĢqa etnosların olması təbii olay idi. Lakin məsələ burasındadır ki, hə-
min türk Atayurdu buradan türk boylarının Güney Qafqaza, Ġtil-Ural ya-
xalarına və Avropanın ortalarına çəkilməsi ilə boĢalıb, artıq XIII əsrdə 
dağılmıĢdı. Burada yalnız qaqauz, karaim, qaraçay-balkar və kumuq boy-
ları qalmıĢdı. Batıya keçən boyların çoxu isə sonralar
 
slavyan,
 
german
 
və
 
macarlar içində əriyib dilini itirdi. 
(4)
 
Böyük  Qıpçaq  çölünün  doğu 
qapısı  İtil-Ural  bölgəsi  bu  çayların
 
orta  axarlarında
 
oturan
 
çuvaĢ,
 
bulqar,
 
baĢqord
 
xalqlarının
 
Atayurdudur.
 
Bu 
yurdun  yaranmasına  VII  əsrdə  təkan 
verən  bulqar  boylarının  Kuban  ilə 
Don çayı  arasındkı  Böyük  Bulqariya 
bölgəsindən gəlib
 
buradakı türk boy-
ları  ilə
 
birlikdə
 
qurduğu
 
Bulqar-  Ġtil 
dövləti  oldu.
112
  Son  illər  bulqar-tatar 
xalqının etnogenezi haqqında bir sıra 
dəyərli  əsər  ortaya  qoyan  professor 
M.  Z.  Zəkiyev  Ġtil-Ural  bölgəsində  m.ö.  IV-III  minillərin  qovuĢuğunda 
yaranmıĢ arxeoloji kulturun türk və finuqor boylarına aid olduğunu qeyd 
edir.  TanınmıĢ  türkoloqun bu fikri  Urmu  teoriyasının Ön Asiyadan olan 
ilk miqrasiya tarixinə uyğun gəlir. O, belə yazır:  
«Tərkibinə  türkləĢmiĢ  aborigen  finuqor  boylarının  da  qatıldığı  yerli  türk 
boylarının konsolidasiyası nəticəsində Ġtil və Ural yaxasında bulqar-tatar-
ların  ulu  əcdadları  türk  dili  daĢıyıcıları  kimi  formalaĢmıĢdır.  Burada  hər 
iki  xalqın  etnik  kökünün  miladdan  öncəki  tarixin  qədim  çağlarına  gedib 
çıxdığı son illərin elmi tapıntıları ilə sübut olunmuĢdur».
113
 
 
                                                 
112
 Burada əsrlərlə iç-içə yaĢayan finuqor və türk boylarının etnokultur yaxınlığı dil itti-
faqını ortaya çıxarmıĢdır
. 
B. A. Serebrennikov bunu «Volqa-Kama
 
dil
 
ittifaqı»,
 
A. Q. ġay-
xulov
 
«Sirkumural dil ittifaqı» adlandırmıĢ,
 
R.
 
Q.
 
Axmetyanov
 
da «Tatar
 
dili
 
Volqa-Kama 
dil ittifaqında» mövzusunu gündəmə gətirmiĢdir
 
(Шайхулов, 2000, 384) 
113
 Закиев, 2001, 7; (həmçinin bax: Закиев, 1995;  Зякиев, 1998). 

---

 
227 
(5)  Coğrafi  mövqeyinə  görə,  qədim  türk  boylarının  güneydən  qu-
zeyə, batıdan doğuya və əks istiqamətlərdəki köç  yolunda körpü rolunu 
oynayan Orta Asiya bölgəsi hələ m.ö. IV minilin ortalarında Ön Asiyadan 
gələn türk boylarının yurduna çevrilmiĢdir.  
Bura saqa, pardı (parth), as,