«Doqquz Bitik» sırası

Güney Azərbaycana II Sarqonun yürüşü. Asur çarı II Sarqonun 
m.ö.  714-də
 
Güney
 
Azərbaycanın
 
mərkəzi
 
bölgələrinə
 
yürüĢünü asur  ya-
zısı  çox  geniĢ  vermiĢ,  bu  yürüĢ  haqqında  çoxlu  Ģərhlər  yazılmıĢdır.
97
 
YürüĢün  görünən  tərəfi  urartuların  zəbt  etdiyi  Mana  torpaqlarını  azad 
                                                 
95
  Полиевктов, 1935. 
96
 Nizami Gəncəvi də bu fikri əsas götürmüĢdür. Azərbaycana XIII əsrdə gələn səyyah-
lardan  Rubruk,  Marko  Polo,  sonrakı  əsrlərdə  burada  olmuĢ  Adam  Oleari,  Ambrozo 
Kontarini  və  baĢqaları  həmin  fikri  təkrar
 
etmiĢlər.  Marko
 
Polo
 
yazır
 
ki,
 
«Dəmir
 
qapı»
 
qalasını Ġskəndər
 
tikmiĢ, bura kuman və baĢqa boyları yerləĢdirmiĢdir (ПОА, 33; 24-25, 
92, 266). 
97
  АВИИУ,  №49;  ТУ;  Дьяконов,  1956;  Пиотровский,  1959;  Арутюнян,  1970;  Zeh-
tabi (۱۳۷۷ ﻰﺑ ﺎﺗﻫﺯ ) və baĢqaları. 

---

 
44 
etmək  idi,  lakin  əsas  məqsəd  Mananı  Asur  dövlətindən  asılı  duruma  sal-
maq,  Urartu  dövlətini  isə  çökürtmək  idi.  Demək  olar  ki,  asurların  Azər-
baycana  yürüĢü  hər  iki  məqsədi  gerçəkləĢdirdi,  Mana  yarımasılı  vəzi-
yətə  düĢdü,  Urartu  dövlətinin  əzəməti  bu  yürüĢlə  dağılıb,
 
süqutunun  ilk 
mərhələsi  baĢlandı.  Üstəlik,  asurlar  Mana  və  ətraf  bölgələrdən  aldığı 
böyük  bac-xəracla  və  urartulardan
 
yağmaladığı
 
zəngin
 
qənimətlə
 
vətənə 
döndülər. Azərbaycana isə asurların məhv etdiyi meyvə bağları, üzümlük-
lər, dağılmıĢ su kəmərləri, yanan taxıl zəmiləri, xarabaya çevrilən qala və 
kəndlər qaldı. Sarqonun yolboyu törətdiyi fəsadı təsvir
 
edən
 
asur
 
yazısı
 
Azərbaycanın
 
coğrafi
 
durumu,
 
demoqrafiyası,
 
dövlət quruluĢu, qala tikin-
tiləri,  həm  də  qoyunçuluq,  atçılıq,  bağçılıq,  taxılçılıq  təsərrüfatları  haq-
qında əvəzsiz bilgilər verir. Lakin bizi Azərbaycanın etnik demoqrafiyası 
baxımından Sarqonun bu yolda hansı dağ, çay və bölgədən keçməsi, yol-
boyu hansı boylarla
 
qarĢılaĢması
 
maraqlandırır,
 
ona
 
görə
 
də
 
yürüĢün tarixi-
siyasi önəminə, Urartu-Mana,
 
Asur-Mana
 
iliĢkilərinə,
 
Asur-Urartu
 
savaĢı-
nın
 
detallarına
 
və
 
baĢqa məqamlara burada toxunmayacağıq. 
YürüĢün
 
əsas
 
marĢrutu
 
belədir:  Müasir
 
Nimrud
 
(Kalxu)
 
Ģəhərindən
 
yürüĢə baĢlayan Sarqon
 
Böyük və Kiçik Zab çaylarını keçib SərdəĢtə enir, 
Qaradağdan guney-doğu yöndəki BeĢbarmaq dağına tərəf irəliləyir, bura-
dan Qaracadağ-Səhənd istiqamətində yuxarı qalxır,
 
Təbrizdən keçib
 
Urmu 
gölünün quzeyindən Van gölünə tərəf dönüb, Asur ölkəsinə qayıdır.  
 Sarqon
 
Böyük
-
Zab
 
çayını
 
keçəndən
 
sonra
 
Ərbilə deyil, yuxarı yöndə 
hərəkət edir.
98
 
Ġki
 
gündən
 
sonra
 
Kiçik
 
Zabı
 
keçib,  lulu  boylarının  Zamua 
bölgəsində
 
Qollar
 
(Kullar) aĢırımına çatır. Uzmanlar bunun müasir SərdəĢ-
tin
 
güney-batı tərəfindəki Kollar-dağ olduğunu yazırlar.
99
 
Qollar-dağı aĢan 
Sarqon Sumbu bölgəsində ordunun durumunu öyrənmək üçün baxıĢ keçi-
rir.
 
Sonra  qalın  meĢəli,  çətin  keçilən  kol-koslu
 
Nikippa
 
və
 
Upa
 
dağlarını 
və onların arasından axan Buya çayını bir neçə dəfə keçməli olur.
100
 
Bun-
                                                 
98
 N. V. Arutyunyan onun Umarxan-Ərbil-ġaklava-Rəvandüz-Zirə-SərdəĢt yolu ilə get-
diyini  yazır  (Арутюнян,  1970,  310).  Lakin  asur  yazısı  Sarqonu  Ərbilə  girdiyini  qeyd 
etmir.  Əgər  Sarqon  Ərbil-Kərkük  yolu  ilə  çayı  Altın-körpüdən  keçsəydi,  onda  hər  iki 
Ģəhərin adı mətndə olardı.
 
Görünür, Sarqon
 
Zamua
 
bölgəsinə
 
Kərkük-Azər
 
yolu ilə yox, 
Böyük  Zabın  daha  yuxarı  axarından  keçdiyi  yerdən  getmiĢdir.  Kərkük-Azər  yolu  haq-
qında bax: «Azər xalqı», 2000, 15.  
99
 ТУ, 117;  Ġ. M. Dyakonov isə xəritədə Kollar-dağı yuxarıda verir, onun Böyük Zabın 
yuxarı axarı boyunca sağda sıralanan dağlar olduğunu güman edir (Дьяконов, 1956, 224). 
100
 Burada adı keçən Upa dağı bugün Xızıda dağ kəndi olan Upa ilə eyni adı daĢıyırsa, 
Buya çayadı da doğu türk ellərində təkrar olunur. 

---

 
45 
dan sonra daha 7 çətin dağı aĢan və bu dağlardan
 
axan Rappu və Arattu 
çaylarını keçən Sarqon manalıların SurikaĢ bölgəsinə girir.
101
 
Xatırladaq 
ki,
 
sumer
 
qaynaqlarında Sumerdən gələn elçi
 
də
 
yeddi dağı
 
aĢıb