«Doqquz Bitik» sırası
Yüklə 6,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Adı dəyişən toponimlər 172 siyasi hakimiyət dəyiĢmələri ilə bağlıdırsa, Qanzak variantı da əski türkcədə Gəncək adının yad dildəki deyimini əks etdirir. Ġlkin Ģəklini minillərlə saxlayan qədim coğrafi adlar sırasında ən çox böyük dağ, dəniz, göl və çayadları olur. Görünür, belə adların yaĢam gücü onların tanınma arealının geniĢliyi ilə də bağlıdır. Belə ki, Qafqaz sıradağının adı ilkin *Qapqaz formasından çox uzaqlaĢmadığı kimi, Kaspi dənizi, Kür, Araz, Kasax, Alazan çayları da qədim adını saxlaya bilmiĢdir. Asur qaynaqlarında adı keçən çoğrafi obyeklərin çoxunu mütəxəssislər ona görə dəqiq yerini müəyyənləĢdirə bilir ki, onların qaynaqdakı adı ilə müasir adı arasında dil uyğunluğu qalmıĢdır. Belə ki, üç minil yaĢı olan Arbak toponimi bugün qaynaqda bəhs olunan bölgədə Arvax formasında, Kardak və Ġrtia dağları Qaradağ, Ġridağ və Balıq çayı Balix Ģəklində yaĢamını davam etdirirsə, onların müqayisəsi çətinlik törətmədiyi üçün coğrafi mövqeyini dəqiq müəyyənləĢdirmək olur. Qədim toponimin hansı dildə və hansı əlifba ilə qeyd olunması da əsas məsələdir. Dünənə qədər Zirə kəndinin adı rusca Zrya yazılırdısa, 3-4 minil öncə yad dillərdə qeyd olunan paleotoponimlərə hansı «parça- dan don tikildiyini» göz önünə gətirmək çətin deyil. Belə ki, latın qaynağı Kümrü yaxınlığındakı Qanlıca kəndinin adını Ganlita Ģəklində qeyd edir. BaĢqa variantda verə də bilməzdi, çünki bu adı olduğu kimi əks etdirməyə o dilin əlifbasındakı hərflər yetərli deyildi, necə ki, «c» hərfi olmayan asur qaynağı yancu titulunu yanzu Ģəklində qeyd etməyə məhkumdur. Paleotoponimlərdə fonetik və qramatik fərqlərin ortaya çıxması onun hansı dildə yazılması ilə bağlıdır. Məsələn, m.ö. I minilin sonlarında in- diki Ermənistan və Gürcüstan arasındakı böyük bir bölgə Gögər mahalı adlanırdı. Bu bölgə latın qaynağında Qoqar(ena), hay-erməni qaynağında Quqar(k) kimi qeyd olunmuĢdur. Burada həmin dillərin fonetik özəlliyi ilə bərabər, mötərizədə verdiyimiz toponimlərə qoĢulan morfemlər də fərqlidir. 321 Bəzən də türk toponiminin çağdaĢ türkcədəki deyimindən fərqli olaraq, yad dil qədim formanı və ya bu formaya daha yaxın variantı əks etdirir. Çünki coğrafi obyektin adı dilin inkiĢafı ilə ayaqlaĢmaq üçün doğma dildə dəyiĢir, baĢqa dildə isə donuq Ģəkildə qalır, necə ki, tenqiz sözü 321 Nəzərə almaq lazımdır ki, yunanlar Azərbaycan toponimlərini perslərdən eĢitdiyi formada yazırdı. Ona görə bu adların, adətən, ya perscə tərcüməsi, ya da pers tələffüzü yunan qaynaqlarında əks olunmuĢdur, Tiqres (Tiqrə) və Eufrates (Hufratu) çayadlarında olduğu kimi. Adların yazılıĢındakı bu xüsusiyəti vaxtilə Əbül Fərəc də qeyd edirdi. 173 gürcülərdə Tengiz adında qədim formasını saxlamıĢdır, azər dilində isə bu söz inkiĢaf edib dəniz formasını almıĢdır. Hay dili Gögər formasına yaxın Quqar variantını bugünəcən saxla- dığı halda, azər dili bu etnotoponimin yaranmasına səbəb olan boyun adını göyər Ģəklinə salmıĢ, hətta Borçalıda Göörarx kəndinin adında bu etnonim göör Ģəklinə düĢmüĢdür. Bu baxımdan, bəzi türk paleotoponim- ləri haydilli qaynaqlarda daha yaxĢı mühafizə olunmuĢdu: ġaki (ġəki), Yüklə 6,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|