«Doqquz Bitik» sırası

Tarxan-yalı dağı vardır. 
Asur  yazısında  Urmu  gölünün  güney-batı  tərəfində  Kullar  dağının 
adı  çəkilir,  həmin  oronim  indiyə  qədər  Kollara-dağ  Ģəklində  qalmıĢdır. 
Urartu  qaynağı
 
da
 
KulaĢini adlı
 
bir  dağın
 
Van  gölündən  aĢağıda  baĢçısı 
                                                 
309
 АВИИУ, №23, (I, 43); TU, 85. 
310
 «Илиада», XIV, 292-293. 
311
 ТУ, 212, 245. 
312
 «Almalığın yaxınlığındakı Turkunlu-tağ və Turkanlu-tağ çox yüksək və baĢgicəllən-
dirici dağlar idi. Turkun və Turkan bu dağlarda bitən iki müxtəlif bitkidir. Həmin dağ-
lara da bu otların adı verilib» (RəĢidəddin, 14). 
313
 Carstang-Gurney, 31, 42;  TU, 180. 

---

 
168 
Dadi (Dədə) adlanan bölgədə verir.
314
 Ġrəvan bölgəsində Qol dağı, QoldaĢ 
kəndi, Kutaisidə QoldaĢ dağı vardır.
 
Doğrudur, saxa dilində kula apelya-
tivi
 
«dağın
 
quzey
 
yamacı»
 
anlamında iĢlənir
, 
lakin  Kul-lar  və
 
Kul-aĢ adı 
burada  kul  boyadı  olduğuna  iĢarə  edir.
315
 Bir  çox  türk  ellərində  kol/kul 
Ģəklində davam edən kul etnonimi qədim kulpe, kuloba,
 
kolanlı
 
boyadları-
nın
 
da  kökündə  durur.  Eyni  durumu  Orta  Asiyada  Talas/Tolos  sıradağ-
larından  tutmuĢ  Ġrəvan
 
(Vedi)
 
bölgəsindəki  Talasavan  sıradağına  qədər 
geniĢ yayılmıĢ talıs/tolıĢ etnonimi ilə düzələn oronimlər də əks etdirir.  
Qızılbud bölgəsinə m.ö. 
820
-də  asur  yürüĢündə  qoĢun  «BiĢbizida 
daĢlı dağı»nın aĢırımını keçir.
316
 Bu oronimdə biĢ və bizi (musi/mes) söz-
ləri
 
diqqəti
 
çəkir
, 
çünki
 
Qızıl-üzən çayının
 
baĢlandığı bölgədə müasir
 
BeĢ-
barmaq  dağı  və
 
Əlvənd  sıradağının  Həmədandan
 
quzey-batı
 
tərəfdəki
 
hissəsi  indi  farsca Pənce
-
dağ (BeĢdağ) adlanır. Deməli, BiĢbizida oroni-
mində beĢ sözünün iĢlənməsinə yerli coğrafi durum imkan verir. Asurlar 
həmin  yürüĢdə  Qəzvin-Həmədan  yolundakı  AraziaĢ  bölgəsinə  çatmamıĢ
 
«daĢlı
 
dağın
 
musi»
 
aĢırımını da
 
keçirlər.
317
 Altay
-
tuva dilində  «dağın güney 
yamacı» mes sözü ilə verilir: Tarbaqandu-mes, Qızıl-mes.  
Maraqlıdır ki
, 
türk
 
oronimlərində say bildirən tək, qoĢa, bir, iki, üç 
və beĢ sözləri daha xarakterikdir
, 
digər saylar isə görünmür. Ġndi Təktəpə 
(Tovuz),  Ġkitobe  (Qazaxstan),  Üçtəpə  (Bakı)  kimi  oronimlərə,  Quzey  və 
Güney  Azərbaycanda  BeĢbarmaq  dağadına  rast  gəliriksə,  m.ö.  minillikdə 
Urmu gölünün  yaxasında Üçqaya (UĢkaya) adını və Anadoluda müasir 
ġırnak-dağın BirdaĢu (Bir-daĢ) adlanmasını görürük.
318
 
AĢağıdakı xəritədə göstərilən ġubar dağının lokal yeri Ģərtidir, onu 
bir  az  yuxarıda  Həmədan  yolu üzərində  «tanrı  yurdu»  anlamı ilə iĢlə-
nən qədim Baqastan (Bisütun) dağı olduğunu guman etmək olar. Sumer 
inancına görə, dünyanın mərkəzi Sumer ölkəsinin doğusunda olan mifik 
ġubar  dağıdır.  Doğuya  köçmüĢ  türklərdə  Ģaman  (qam)  inancına  görə 
Sümer dağı tanrı məskəni, həm də böyük qamların yaĢadığı yerdir. Əgər 
ġubar//Sümer dağı dünyanın mərkəzi hesab olunurdusa, Qaf (Qafqaz) 
dağı prototürklər üçün o biri dünyanın qapısı, türk Atayurdunun quzey 
                                                 
314
 ТУ, 116-117. 
315
 Мурзаев, 1984, 310;  ЕАМТИЛ, 82. 
316
 АТ, 1994, 91. 
317
 Дьяконов, 1956, 166. 
318
 ТУ, 56. 

---

 
169 
sınırı sayılırdı. Bir «dəmir qapı» Qafqaz dağında, digəri isə Səmərqənddə 
idi.
  
Bəzi türk boyları  yurdiçi dağını isə  «soy babası»  saydığından böl-
gəyə  gələn  urartular  da  dağları  Baba  adı  ilə  tanımıĢ,  türk  gələnəyini 
mənimsəyib  davam  etdirmiĢlər.  Bu  gələnəyin  yayılmasında  türklərin 
dağ kultunun da önəmli rolu olmuĢdur. Deyilənləri xəritədə izləmək üçün 
yuxarıda  adı  keçən  qədim  oronimləri  rəqəmlərlə  qeyd  edib,  yerləĢdiyi 
lokal bölgələr üzrə göstərək: 

---

 
170 
Yuxarıda
 
gözdən
 
keçirdiyimiz
 
oronimlərin bir
 
qismi boy adlarını
 
əks
 
etdirir.
 
Belə
 
etnooronimlərin
 
öyrənilməsi
 
böyük  əhəmiyət  daĢıyır
, 
çünki 
m.ö. II-I minillərə aid tarixi qaynaqlarda əks olunan dağadındakı etnonim 
həmin dağın  yerləĢdiyi bölgədə yaĢayan boyu  göstərən qiymətli tarixi 
bəlgədir.  Bu  baxımdan, bəzi  çağdaĢ  etnooronimlər  də  tarixi  informasiya 
daĢıyır. Məsələn, qədim qaynaqlarda adı keçən ağacəri boyları çoxdan 
bu adı itirsə də, müasir