«Doqquz Bitik» sırası

Dağ,  qaya,  daş.
 
Qədim  Azərbaycanda
 
Qut  dövləti
 
dağılandan  
sonra  onun  güney  bölgələrini  sumer-akad  caniĢinləri  idarə  edirdi.  LaqaĢ 
caniĢinlərindən
 
birinin
 
(m.ö. XXI əsr) titulları sırasında «su boyunun Qar-
dak  ölkəsinin  hakimi»  sözləri  də  yazılmıĢdı.
292
 Bu  oronim  Süleymaniyə 
yaxınlığındakı
 
Qaradağa aid edilir.
293
 Türk  oronimlər  sistemində  Aladağ, 
Alataq, Alatau, Alatey adları Anadoludan Doğu Türküstana və Altayacan 
                                                 
288
 Mətndə ölkəyə hücum edən Kambesuden adlı baĢçı ilə vuruĢmaq üçün qoĢun Carda 
toplanıb əks-hücuma keçir, düĢməni dəf edib, onun «Karatepetdən Taruta qədər əhalini 
ərzaqla təmin edən» torpaqlarını ələ keçirir  (ХПИДВ, I, 1980, 139). 
289
 Ertem, 69-70, 181 
290
 Garstang-Gurney, 117. 
291
 ОУ, 200-201. 
292
 Дьяконов, 1956, 118. 
293
 AT, 1994, 167. 

---

 
163 
yayıldığı kimi, Qaradağ oronimi də qədim çağlardan üzübəri geniĢ areala 
malikdir və adətən, «böyük dağ», «quzey dağı» anlamını bildirir. Boğaz-
köy
 
qaynaqlarıında Gartag (Qara-taq) yeradı kimi,
 
Daxa
, 
Taxa,
 
Daxaruva,
 
Daggurqa,
 
Tagurka,
 
Taggata, Tagurta dağadları kimi qeyd olunmuĢdur.
294
 
Dağlıq
 
bölgədə
 
yaĢayan  turk  boyları  qədim  çağlardan  dağlı
 
(azər), 
dağluq (uyğur)
 
etnonimi
 
ilə
 
adlanmıĢdır.
 
Bu
 
baxımdan,
 
qədim mənbələrin 
Azərbaycanda verdiyi daq, daxi, dai boylarını  «dağlı» hesab etmək olar. 
Het
 
yazısında
 
«dağ»
 
sözü
 
ayrılıqda oronim bildirdiyi kimi
, 
ayrılıqda  Dağ 
adına Gorusda rast gəlmək olur.
295
 Dağ-Tumas, Dağ-QuĢçu kimi toponim-
lərdə, dağbeli, dağbaĢı kimi apelyativlərdə dağ sözü əvvəldə, oronimlərdə 
isə əsasən ikinci tərəfdə olur: KökĢetau
, 
Koturtau (Qazax eli)
, 
Düzdağ, ġiĢ-
dağ,  Haçadağ,  Ağrıdağ,  Aladağ.
 
Qızılbut  bölgəsindən  batıda  yerləĢən 
Sır-daq asur yazısında Sirdakka/Zirdiakka kimi oxunmuĢdur.
 296
 
Gavurqala (Vedi), Qaladağ (Gəncə), Kale-Dağ (Arazyaxası) və çox
 
yayğın
 
olan
 
Koroğlu-qalası
, 
Qız-qalası
 
dağadları göstərir ki, qala sözü 
oronim apelyativi kimi iĢlənə bilir. Qədim apelyativlərdən olan qaya sözü 
də çox geniĢ yayılmıĢdır.
 
Urartu yazısı UĢkia (UĢkiani) oronimini Göycə 
gölü yaxasında qeyd edir, asurca UĢkaya, urartuca AĢkaya kimi yazılan 
baĢqa bir dağadını isə mütəxəssislər Səhənd dağının quzey yamacındakı 
Üski ilə
 
eyni saymıĢlar,
 
Y.Yusifov isə bunu «üçqaya» kimi vermiĢdir.
297
  
Türk xalqlarında DaĢ kultu  yağıĢ  yağdıra bilən  «Yada daĢı»  inamı 
ilə bağlı olsa da, Dağ kultu ilə də əlaqəsi vardır. Ġrəvan çuxurunun qədim 
adını
 
kuər
 
(kuman) etnonimi ilə 
URU
Kuarlini-xubi (Kuərli ovası) kimi qeyd 
edən urartu qaynaqları Ġzoğlu kəndindəki qayada həkk olunmuĢ eyniadlı 
TaĢe oronimlərini qarıĢıq salmamaq üçün birini hun tanrısı 
D
Quər epiteti 
ilə
 
URU D
Querai-TaĢe kimi fərqləndirmiĢdir.
298
 Göründüyü kimi
, 
Urartu
 
çağı
 
Fəratın  yuxarı
 
axarında TaĢ və Quar-TaĢı adında iki oronim olmuĢdur. 
                                                 
294
 Garstang-Gurney, 116,118;  Ertem, 176, 188. 
295
 Doğu
 
ölkələrə
 
köçən  türk  boyları
 
ilə
 
kontaktda
 
olmuĢ
 
xalqların
 
dilinə
 
keçən
 
dağ
   
sözü 
yapon
 
dilində
 
taka
 
Ģəklində
 
«dağ»
 
anlamında
, 
Tibetdə
 
isə
 
taq
 
Ģəklində
 
«qaya»
 
anlamında 
iĢlənir. 
296
 ТУ, 169-170;  
     Asur-urartu və  hay  yazıları bir çox oronimin türkcə deyimini  yanlıĢ verir. Sumerlərin
 
«Luqalbanda
 
və
 
Hurrum
 
dağları» epik əsərindəki Hurum oronimi Urum ola bilər, lakin o 
çağda urum boyları Urmu hövzəsində deyil, Ġkiçayarasının yuxarı bölgələrində idi. 
297
 ТУ,  48, 215;  AT, 1994, 100.  
298
 ТУ, 114-115, 181. 

---

 
164 
Tyan-ġanda
 
OğuztaĢ, SintaĢ
; 
 
Azərbaycanda
 
AğdaĢ,
 
TaĢtəpə, DaĢdı, Dik-
daĢ,  DaĢaltı,  DəliklidaĢ,  QılıcdaĢ  və  təkcə  Gorus  bölgəsində
 
DaĢatılan,
 
DəlikdaĢ,
 
DaĢbaĢı, DaĢdı-güney kimi oronimlər çox yayılmıĢdır.
299
  
Misallardan
 
göründüyü
 
kimi
, 
daĢ
 
apelyativi
 
oronimlərin  baĢında  və 
sonunda iĢlənə  bilir;  Özbək  elində ToĢkurğon və KurğontaĢ oronimləri 
bunu
 
aydın
 
göstərir
 
və  bu
 
son
 
variantın
 
GurgantaĢ
 
Ģəklində
 
3-4  minil  öncə 
Anadoluda iĢləndiyini
 
də
 
görmək
 
olur.
300
 Asur
 
qaynaqları
 
Dəclənin  yuxarı 
axarında
 
BirdaĢ (müasir ġırnaq-dağ),
 
TaĢlıana,
 
buradakı  Ulluba bölgəsi-
nin  Nal  dağı  ətəyində  TaĢuxa  yeradını  vermiĢdir.
301
 Het  yazıları  dağadı
 
kimi
 
DaĢĢa
, 
TaĢta
, 
ġuriantaĢ
, 
KidauvandaĢ
, 
TarlipantaĢ
 
oronimlərini  qeyd
 
edir,  özəlliklə
 
yuxarıda
 
Urmu-gölü
 
hövzəsindəki
 
TaĢ-damı  ilə  müqayisə 
etdiyimiz Tamlu-taĢ yeradı diqqəti çəkir.
302