«Doqquz Bitik» sırası

Bars, elbars, qaplan, börü. Bu heyvan adları ilə düzələn oronimlər 
geniĢ yayılmıĢdır və belə dağadlarının bir qismi birbaĢa zoonimdən deyil, 
bars  və börü  etnonimlərindən  yaranmıĢdır.  Erkən  orta  əsr qaynağı Qırğız 
elində Barskon dağını,Yaqut əl-Həməvi Qızıl-üzən çayının yuxarı axarında 
Barsiz dağını qeyd etmiĢdir. Qırğız elində indi də Colbars dağı, Börü-baĢ 
dağı,  Türkmən
 
elində
 
isə  Yolbars  toponimi  və  Yolbarslı-depe,  Urmu 
gölündən güneydə Saqqıza yaxın Qaplantu-təpə oronimləri vardır.
274
  
Xəzərin  güneyindəki  böyük  silsilə  dağların  müxtəlif  fonetik  vari-
antlarla yazılan adının Elbars Ģəklində verilməsi
 
daha doğru sayılmalıdır, 
çünki burada
 
Yolbars
 
adı
 
uyğun gəlmir. Elbars isə «bars yurdu»
, 
«bars eli» 
anlamındadır, qədim barsil türklərinin adı da  «bars el» modelində olub, 
m.ö.  II-I  minillərdə  adı  çəkilən  digər  bars  və  börü  boyları  ilə  Urmu 
hövzəsində  irandilli  boyların  bura  gəlməsindən  çox-çox  əvvəl  yaĢayır-
dılar.  
Həmədan
 
yolunda
 
Barıs
 
məbədi
 
(Strabon, 
XI.19
)
 
olması
, 
qədim
 
qızıl  boyunun  yaĢadığı
 
Qızıl-bud  bölgəsi
 
ilə
 
Xəzərin
 
arasında  uzanan 
sıradağlara
 
El-bars,  bu  dağlarının  Qızıl-bud  tərəfdəki  ətəklərindən  axan 
çaya  Qızıl-üzən
 
deyilməsi  təbii  idi.  Ġkinci  bir  Elbars  dağı  da  prototürk 
                                                 
273
 Bolqarıstanda Albanlar, Alvanköy,  Alvanlar adlı  kəndlər vardır.  Alban boyları  haq-
qında geniĢ məlumat VIII və IX Bitikdə veriləcək. 
274
 Bu  tip  oronimlərə  irandilli  sözün  qoĢulmasına  və  ya  kalka  ilə  yaranmasına  Qızıl-
üzən  yaxınlığında  Kaflan-kuh  (Qaplan-dağ),  Tacikistanda  Palanqi-safed  (Ağ  bars) 
dağadlarında rast gəlmək olur. 

---

 
158 
boylarının quzey sınırından yuxarıdadır. Doğrudur
, 
Böyük Qafqaz sıra-
dağları  arasında  ucalan
, 
indi
 
Elbrus
 
adlanan  həmin  dağ  azər  boylarının
 
sınırı dıĢındadır
, 
lakin Kür-Araz
 
kulturu
 
çağlarından və sonrakı saqa-qamər 
axınlarından üzübəri bu Elbars da ətəyində qonuĢanların türkcəsinə tanıq 
olmuĢdur.    
  
Asur qaynaqları  Fəratın  yuxarı  axarında qaĢqay  boyları  ilə  qonĢu 
olan  Tabal  və  Bit-BuritaĢ  bölgələrinin  bəyi  Ambarıs  haqqında  məlumat 
verir.
275
 Buradakı Tabal, qaĢqay və adında  «barıs» (barıĢ?) sözü görünən 
Am-barıs ilə hələlik iĢimiz yoxdur, yalnız asur dilində ev, yurd və bölgə 
adlarının
 
əvvəlində
 
iĢlənən Bit sözünü kənara qoyub, 
 
BurutaĢ toponiminə 
nəzər salaq. Bu adın qaynaqlarda iki cür yazılıĢı var: BurutaĢ və BuritiĢ. 
Doğrudur, Qırğız elində Börü-baĢ oronimi vardır, lakin qaynağın 
verdiyi toponim Börü-diĢ (qurd diĢi) modelindən daha çox, Qurd-qapısı, 
Börü-qayası oronimlərində olduğu kimi «börü daĢı» anlamında Börü-daĢ  
oronimi
 
ilə
 
ifadə
 
olunan
 
oykonimdir.  Deməli
, 
asur
 
qaynağı
   
Bit-BurutaĢ
 
adı 
ilə  «Börü-daĢ  yurdu»  deyimini  qeydə  almıĢdır.  Qədim  yazılar  Azərbay-
canda bars, elbars, barsel və börü boylarının xeyli yer-yurd adını göstərir, 
bunlardan uyğun bölmələrdə danıĢılacaq.