«Doqquz Bitik» sırası

Arax(tu) 
*(Suv)axu 
Aksiy 
     - 
Araks, Araz  
Arpa 
Bura(t) 
Balık , 
Baluxaş(şa) 
Biaini (Van) 
İtiqla 
Xabur 
Kızılsu 
Karasuv
 
      - 
Samara
 
Samur 
Samux 
     - 
Subar 
*Sub-ana 
Sulu, Salu 
Suv/Su  
SuvaĢĢuva
 
SuvamaĢı 
Turna-gölü 
Azərbaycan 
 
 
Arıxlu, Araq 
Axar, Axur 
Akes, Ağsu 
Alazan 
Araz, Araskut 
Arpa 
      - 
Balıq, Balıqlı, 
Balıx, Balxar 
Buya 
      - 
Qabırrı, Qabartı 
Qızıl-üzən 
Qarasu 
Kur, Kür
 
       - 
Samur 
Samux 
Selencə
 
Suvar, ġuvarı 
Soana(Su-ana) 
Sulu 
Sub/Suv/Su 
SuaĢan 
Su-baĢı
 
Turna(t) 
Quzey
 
Qafqaz və 
Avropa 
Arık 
Siaxa,
 
Kapar-Aqur
, 
Axtı 
Aksiy, Aksay, Aksu 
Al-ozen, Alazan
 
     - 
Arpa, Arba-kol 
Porat, Prut, Büre-yılqası 
Balık, Bolqar-yılkası, 
Balxar, Balqar, Balkan 
Bua 
İtil, Ak-Ġdel, Kara-Ġdel 
      - 
Kızılsu 
Karasu, Karaçay 
Kur, Kurmu 
Samara, Samarli 
Samur
 
       
- 
      - 
Suvar-el, Subar, Sabir 
Ana-(Ġdel) 
Sulu, Sula, Sulak 
Su, ġubĢuruk 
SivaĢ  
SubaĢi, SubaĢ 
Turna-yılkası 
Orta Asiya
 
və Sibir-
Altay
 
Arık, Ak-Arık 
Akar-çeĢme, Su-akın say 
Aksu, Akçay, Ak-karasu 
Alazan
 
Arıs, Arazqöl, Arasan
 
Arpa, ArbaluĢka
 
Buratı, Pora-çul, Börülü 
Balık, Balıktu, Balıksu,  
BalxaĢ-göl, BalkaĢ-çay 
Bua, Bia  
Ġ
til/
Ġ
del, Ġtıqem (iti-çay)
 
Kabırsu, Xamur 
Kızıl-çay, Kızıl-xem 
Karasuv, Karasu 
Kur, Kursay, Kurdüm 
      - 
 Samuralu 
      - 
Selenqa 
Sibir, ġübarköl
 
       - 
Sulu, Sulak-kobu 
Suv, Suvak  
      - 
Suu-bajı 
      -
 
                                                 
254
 ЕАМТИЛ,
 
71-72; T.
 
Canuzakov
 
Taldı-Kurqanda Buyen çayını qeyd etmiĢdir (ОУ, 28). 

---

 
147 
Qədim
   
qaynaqlarda  m.ö.
 
əks
 
olunmuĢ  hidronimlər  cədvəldə  qara 
hərflərlə verilmiĢ, onların sonralar Quzey Qafqaz-Avropa və Orta Asiya-
Sibir-Altay bölgələrində təkrar olunması göstərilmiĢdir. Əlbəttə, müqayi-
səyə  cəlb  olunan  hidronimlər  həmin  regionlar  üzrə  yayılan  ekiz  adların 
cüzi bir hissəsidir, lakin elə burada verilən paralel axarsu adları da aydın 
göstərir  ki,  qədimliyinə  görə,  hidronimlərin  miqrasiyası  Ġkiçayarası  və 
Anadolu-Azərbaycandan,  yəni  Ön  Asiyadan  baĢlayıb,  Quzey  və  Doğu 
regionlara yayılmıĢdır. 
b)  Boyadı
 > 
Etnohidronim modeli:
    
alban//alpan   
 
az//as//kaz//kas 
 
 
arqu  
bulqar//balqar  
 
qarqar  
qızıl  
qıpçaq 
karaçay//karaçaylı 
kedar/gedar 
koman//kuman  
zəngi//sangi  
padar   
peçenek  
saqa//saqat 
subar//suvar//suvlar  
 
tanqıt   
tərtər   
urumu//urmu 
 
 
- 
Albana (Sumqayıt-çay),     
Alban dənizi  
- 
Azaq-dənizi, Az-suı, Kasax-çay, 
Kas-Kaspi-Qəzvin-Xəzər dənizi, 
Xazar-göl 
 
- 
Arqun, Arqın çayları  
- 
Bulqar, Balkar, Balxar, BalkaĢ, 
Balık çayları
 
və BalxaĢ gölü 
 
- 
Qarqar-çay
 
- 
Qızıl-üzən
 
- 
Qıpçaq-yılqası, KıpĢak-özen
 
- 
Karaçay 
 
- 
Gedar-çay 
 
- 
Koman-yılqası, Kuban-çay 
 
- 
Zəngi-çay,
 
Zəngi-mar çayı
 
- 
Padar-çay 
 
- 
Bəcənə-yılqası    
 
- 
Saqa çayı,
 
Pir-Saqat,
 
Saqala çayı 
 
- 
Suvarlı, Subar, ġuvarı, Sabir, 
Sibir, Suvarel çayları 
 
- 
Tanqut-çay 
 
- 
Tərtərçay 
 
- 
Urmu gölü,
 
Urme çayı (Urme 
və Kur Amur çayının qollarıdır) 
 
Göründüyü kimi, türkcə çayadlarının yaranması yollarından biri də 
özəl sistem təĢkil edən etnonim 
>
 
hidronim modelidir. Nəzərdən keçirilən 
hidronimlərin türk etnosuna məxsus olduğunu vurğulayıb, demək lazım-
dır ki, hansı etnik soyun hara köçməsi sualına cavab axtaranda etnohidro-
nimin
 
verdiyi
 
informasiyaya tam arxalanmaq olar. Hidronimlərin bir qismi 
qədim qaynaqlarda adı keçən türk boyları ilə bağlı olub, onların müxtəlif 

---

 
148 
regiona
 
miqrasiyası
 
ilə
 
yayılmıĢdır.Yerini
 
dəyiĢən
 
etnohidronimin
 
qədim 
qaynaqda
 
əks
 
olunması və verdiyi bəlgənin gücü ondadır ki, miqrasiyanın 
zamanını
 
və
 
hansı  yöndə  gerçəkləĢdiyini  müəyyən  etməyə  əsas  verir.  Ön 
Asiyada adını çəkdiyimiz qədim türk çayadlarının bir qismini əks etdirən bu 
xəritəyə baxmaq kifayətdir ki, prototürk etnosunun burada yaĢadığına Ģübhə 
yeri qalmasın: 
Bəzi  etnonimin  yuxarıda  verilən  boyadları  kimi  qədim  qaynaqda 
əks  olunması  həmin  etnonimlə  bağlı  sonralar  qeyd  olunmuĢ  hidronimin 
də  tarixini  geri  çəkməyə  imkan  verir.  Məsələn,  qədim  mənbələr  Ġrəvan-

---

 
149 
dan axan Gedar-çayın
 
adını qeyd etməmiĢdir
, 
lakin gedar//kedar etnonimi 
qədim  qaynaqda  əks  olunduğundan,  əlavə  bəlgələr  cəlb  etməklə  həmin 
çayadını keçmiĢə bağlamaq
 
olur
 
və
 
ya
 
əksinə
, 
qədim  qaynaqda  etnonim 
deyil
, 
Alban,
 
Kasax, Kaspi, Subar, Balıx, Qızıl-üzən kimi etnohidronim 
əks olunmuĢsa, uyğun boyun həmin axarsu kənarında yaĢadığını tam yəqin-
liklə demək olar.  
Beləliklə,  qədim  qaynaqlarda  adı  keçən  hidronimlərin  öyrənilməsi 
və  onların  leksik  anlamındakı  informasiyanın  dəyərləndirilməsi  bir  neçə 
yöndə ümumiləĢdirmə aparmağa yardım edir:
 
1. Türk etnonimlərinin bir qismi «çay adamı» modeli ilə yaranıb:          
 
sub-ar,   suv-bi,  
çuv-aĢ,   suv-lar,  
suv-an,   suv-car 
qara-çay,  qaraçay-lı,   
balık,  balık-lı, 
balık-ar//bolq-ar (bulqar) 
2. Türk
 
və
 
buryat-monqol dillərindəki bulaq, qol, nohur kimi qarĢı-
lıqlı alınmalar istisna ediləndə əsas hidronim apelyativlərinin müqayisəsi 
aydın göstərir ki, bu dillər eyni mənĢəli deyil:  
   
çay/yılqa - müren/qorxon;  dəniz - dalay  
   
göl - nohur/nuur;  sub/su - uha/usun və s.
         
3. Uzun
 
çayların axarı boyu ayrı-ayrı etnoslar
 
yaĢayırsa
, 
belə çayın 
müxtəlif
 
adları
 
ortaya
 
çıxır.
255
 Qudyalçay  xınalıq  bölgəsində  Damdamınqa, 
qırız
 
bölgəsində
 
Kur
 
adlanır
, 
rutullar
 
Samur
 
çayına Natsur
, 
saxurlar Dama, 
ləzgilər
 
Kulan-vats
 
deyir
 
və
 
maraqlıdır
 
ki
, 
bu
 
adların  əksəri  həmin  dillərdə 
«çay»  mənalı  apelyativdir.  Axarı  boyunca  hidronimin  dillər  üzrə  dəyiĢ-
məsi  faktı  həmin  çayın  hövzəsində  müxtəlif  xalqların  yaĢadığını  ortaya 
qoyur. Bu baxımdan, prototürk və protoazər dövründə adını almıĢ Fərat-
Dəclə
 
və
 
Kür-Araz  kimi  böyük  çaylar  axarı  boyunca  adını  dəyiĢməmiĢsə, 
deməli, o çağlarda həmin çayların  yaxasında eyni etnos yaĢamıĢ və bura  
gələn
 
yeni etnoslar həmin hidronimləri yerli əhalinin dilindəki adla,
 
lakin 
öz
 
tələffüzlərinə
 
uyğunlaĢdırıb iĢlətmiĢlər. Bunun örnəyi son beĢ minildə 
Ġtigəl və Burat adlarının sumer dövründən üzübəri Dəclə-Fərat formasını 
alana qədər keçdiyi deyim dəyiĢmələrində aydın görünür.   
4.
 
Hidronimlərin
 
tədqiqi  azər  xalqının  tarixi
 
coğrafiyasına
 
aydınlıq 
gətirən  və  regionda  qədim  çağlardan  baĢlanan  demoqrafik  dəyiĢmələri 
izləməyə  yardım edən tutarlı bəlgələr ortaya qoyur. Bəlli olur ki, türklər 
                                                 
255
 Afrikada Coliba, Mayo, Frin Rua, Kuvara, Bafinq və bu kimi 9-a qədər adı olan Niger 
çayının adı axarı boyunca ayrı-ayrı boyların bölgəsində dəyiĢir (Белецкий, 1972, 62). 

---

 
150 
Ön Asiyanın ən qədim etnosudur. Sumerlər, sami və hay-pers boyları isə 
Ġkiçayarası-Anadolu
 
və
 
Azərbaycana
 
gəlmə
 
xalqdır.
 
Buradan
 
isə  prototürk 
boyları
 
Doğu
 
və
 
Quzeyə getmiĢ,
 
orada hidonimlərə yeni yaĢam vermiĢlər. 
Yenisey
 
kimi
 
böyük
 
çayın adı da aydın göstərir ki, bu adı yeni yurd yerinə 
gələn boylar qoymuĢlar, çünki əski yurd yerində «yeni çay» ola bilməz. 
Azər
 
boylarının
 
məskunlaĢdığı
 
yurdlar
 
yalnız
 
doğudan
 
Xəzər
 
dənizi ilə sınırlanır
, 
quzey
, 
batı və güneydən isə 
böyük silsilə dağlarla əhatə olunur. Böyük Qafqaz dağ 
silsiləsi
 
Xəzər
 
yaxalarına
 
qədər
 
uzanıb
 
AbĢeron
, 
ġirvan 
və Qobustanın dağlıq bölgələrini əhatə edir. O, quzey-
batıda  Babadağ  silsiləsindən  yuxarıda  Tufandağ  və 
Bazardüzü-ġahdağ  qollarına  ayrılır,  burada Dəvəçi, Quba-Qusar bölgələri 
yerləĢir.  Böyük Qafqaz  dağ  silsiləsinin  güney  yamaclarında  Oğuz,  ġəki, 
Qax,  Zaqatala  və  Balakən  bölgələri  yerləĢir.  Bu  dağ  silsiləsi  boyunca 
Salavat, Kodor, Daryol və sair aĢırımlar, quzeyə keçid yolları vardır. 
Azər boylarının batı bölgələrini Kiçik Qafqaz dağ silsiləsi, Kürün 
yuxarı axarlarında Borçalı bölgəsinin quzeyini Trialet, Axıska bölgəsinin 
quzey-batısını  Ġmeret-Acar  sıradağları tutur.
 
Qədim  Gögər  bölgəsinin  batı 
sınırı boyunca uzanan dağlar güneyə tərəf Ağbaba-Kars dağları ilə davam 
edir  və  Ağrıdağ
, 
Aladağ
 
üstündən
, 
indiki  Ġran-Türkiyə  və
 
Ġran-Ġraq sınırı 
boyunca uzanır,
 
Kərkük
 
bölgəsində
 
Hamrin
 
dağları ilə
 
doğuya
 
dönən
 
Zaq-
ros sıradağlarına çatır. Lakin bu sınırın batısı da prototürk etnosunun böl-
gələri idi.  
Əgər Fars körfəzi ilə Qara-dəniz arasında Diyarbakırdan keçən düz 
xət çəksək, xətboyu üzüaĢağı sasper, mitan, qamər, qaĢqay, ərmən, subar, 
kuman, qut və sair qədim türk boylarının bölgələri batıda qalır. Ona görə 
də Doğu və Güney-Doğu Anadolu, Van gölü hövzəsi, Ġkiçayarası paleo-
toponimlərinin özəlliyi imkan verir ki, protoazər sınırından batıda qalan 
qədim oronimləri də araĢdırmaya cəlb edək. Azərbaycanın iç bölgələrində 
çoxlu sıradağlar vardır. Arazdan yuxarıda və aĢağıda yerləĢən dağ silsilə-
lərinin  hamısını  göstərə  bilməsək  də,  bəzilərini qeyd  etməliyik.  Çünki  ən 
qədim qaynaqlarda adı keçən dağları bu dağ silsilələri sırasında arayaıb, 
müasir adları ilə müqayisə edəcəyik. 
Kiçik  Qafqaz  dağ  silsiləsi  Göycə  gölünün  quzeyində  ġahdağ  sıra-
dağları və Qarabağ dağlıq bölgəsində Qarabağ sıradağları ilə davam edir. 
Quzey
 
ətəklərində
 
Gədəbəy
, 
DaĢkəsən
, 
Xanlar
 
bölgələri  yerləĢən
 
və  ġah-
dağ, Qaraarxac, Ginaldağ,
 
GəmıĢdağ
 
zirvələri və Murov sıradağları ilə do-