12-mavzu: Binolarni suv bilan ta’minlash tarmoqlari va jihozlari

12-mavzu: Binolarni suv bilan ta’minlash tarmoqlari va jihozlari
Reja

1. 
   Suv ta’minotining sxemalari va tizimlari.
   
2. 
   Aholi turar joylari va sanoat karxonalarini suv bilan ta’minlash sxemalari.
   
3. 
   Binolarni sovuq suv bilan ta’minlashda zonali tizimlar.
   
4. 
   Bino va alohida ob’ektlarni ichki sovuq suv ta’minoti.
   
5. 
   Sovuq suv tizimlarini turkumlari.
   
6. 
   Sovuq suv tarmog’ining sxemalari.
   

Tayanch so’z va iboralar
Suv ta’minoti, bino suv ta’minoti, suv minorasi, suv xavzasi, suv bosimi, suv nasoslari, suv quvurlari.
Binolarni suv bilan ta`minlash.
Suv bilan tamilovchi korhonalar zimmasida har bino uchun ichimlik suvini bir maromdagi bosim bilan yetkazib berish masuliyati bor. Qanday qilib ichimlik suv quvurlari yotqiziladi?
Suv bilan taminlash tizimi. Bosh quvurlarni yordamchi quvurlarga ajratish irmoqlash deyiladi. Talabga qarab bosh quvurdan qo’shimcha berk (tupik) quvurlar ajralib chiqadi. Bu quvurlar esa har bir ko’cha va binoni suv bilan taminlaydi. Agar ko’chalar ajralgan holatda bo’lsa unda suv taqsimlovchilar o’rnatiladi. Agar suv to’suvchi zarur bo’lsa, u holda keyingi bino suvsiz qoladi. Shuning uchun aholi zich joylashgan joylarda qo’shimcha hizmatlar amalga oshiriladigan tizimlar qo’llaniladi (50-rasm).
Halqasimon ulanish (51-rasm) yordamida har bir bino ikki taraflama suv quvurlariga ulanadi. Agar bir bino to’suvchi ventil orqali to’silsa qolganlari suvdan uzilib qolmaydi. Bunday tizimda suv bosimi doim bir xil bo’ladi. Binoga ulanish uchun 52–rasmdagiday teshib ulash uskunasi kerak bo’ladi. Quvurlardagi armaturalar ta’mirga qulay joylarga o’rnatilishi kerak, va ular ishga yaroqli bo’lishi shart. Ko’rsatma belgilariga armatura o’rnatilgan joylar ko’rsatilgan bo’lishi lozim (53-rasm).

51-rasm. Bosh va berk quvurlarning taqsimlanish tizimi.	52-rasm. Halqasimon ulanish tizimi.

Halokat paytidagi gidrantlar

Eng asosiysi yong’in gidrantlari topishga oson joylarga o’rnatilgan bo’lishi kerak.
Gidrantlar yer usti va yer osti gidrantlariga bo’linadi. Yer usti gidrantlari kattaligi bilan bilinib turadi. Yer osti gidrantlarini esa quduq o’rnatiladi ichidan topiladi. Qizil chetli qora harflar bilan yozilgan oq ko’rsatma belgisi bizga yo’lni ko’rsatadi.
Ko’rsatma belgilari asosan binolarga, panjaralarga va ustunlarga o’rnatib qo’yiladi. Bunday belgilarni ranggiga qarab qanday tizim armaturasi ekanini bilib olish mumkin (13-jadval). Ko’rsatma belgilari suv uchun ko’k va gaz uchun sariq rangda bo’ladi. Belgi chetidagi qizil chiziq esa gidrant tomon yo’lni ko’rstadi. Lekin hamma gidrantlar ham huddi o’t o’chiruvchilar uchun moslangan gidrantlardaka oson topib bo’lmaydi. Qor yomg’iq paytlarida yer osti gidrantlarini faqat belgilar orqaligina topish mumkin (54-rasm).



54-rasm.
bosh gidrant.

Baland qor yoqqan paytda ham gidrantlar tez topa olinadigan bo’lishi kerak!

Masalan biz biron bir bino ichida ko’rsatma belgisini topdik. Endi biz cheti qizil rangli belgini qidiramiz. T ustun ustida H harfi belgilangan va bu gidrant ekanini bildiradi. Shu ko’rsatmalar orqali biz gidrant ko’rsatilgan joyni topishimiz mumkin.
Kim ichimlik suvi quvurlaridagi suvlardan foydalanishi mumkin.
Suv quvurlaridagi suvlardan faqatgina halokat paytida foydalanish mumkin. Boshqa paytda esa faqatgina maxsus ruhsatnoma orqaligina buni amalga oshirish mumkin. Olingan suvlar o’lchami bo’yicha hisob kitob qilinadi.

Ko’rsatma belgilaridagi harflar orqali gidrant haqida malumot beradi.

13-jadval.

Belgilanishi Ma‘nosi H S A AS AH SA E L Gidrant Suruvchi Blakirovkalovchi Blak. suruvchi Blak. kran Ko’cha oqishi Bo’shatish Shamollatish

Yuqoridagi suv ta’minoti tizimi shaklidan ko’rinib turibdiki, barcha inshootlar bir – biri bilan uzaro bog’liq va ularni birortasini ishlamasligi butun tizim ishini to’xtab qolishiga xamda iste’molchilarni suvsiz qolishiga olib keladi. Demak, har bir inshoot butun tizimni uzluksiz va ishonchli ishlashida muhim ahamiyatga ega. Ob’ektni geografik joylashuv o’rni, undagi tabiiy suv manbalarini (er usti yoki er osti) mavjudligi va albatta iste’molchi turiga, uning talablariga bog’liq holda tizim inshootlari soni, turi xamda ishlash tartiblari turlicha bo’ladi. Quyida Markaziy Osiyo davlatlari, jumladan O’zbekistonga xos bo’lgan er osti suv manbalari bilan ishlaydigan tizim haqida mukammal to’xtalamiz.
O’zbekiston va boshqa Markaziy Osiyo davlatlarida umumiy suv iste’moli balansida er osti suvlarining ulushi 83...90% ni tashqil etadi. Bu esa qaralayotgan hududlarni er osti suv resurslariga ega ekanligini va ulardagi er usti suvlaridan asosan sug’orish maqsadlarida foydalanishni ko’rsatadi. Ma’lumki, er osti suvlari o’zining sifat ko’rsatgichlari bilan boshqa suvlarga nisbatan ustunlikka ega, lekin ularning joylashuv o’rniga bog’liq holda ular qattiq va shurlangan bo’lishi mumkin. Suvning sifat ko’rsatgichlariga bog’liq holda ularni tozalash va ishlov berish inshootlarini tizim tarkibigi kirishi yoki kirmasligini belgilaydi. Er osti suvlaridan manba sifatida foydalanish tizimida asosan artezian quduqlari, nasoslar, zahira suv sig’imlari va suv uzatish tarmoqlari asosiy inshootlar tarkibiga kiradi. Bunday holda suv ta’minoti tizimining boshlangich qismi sifatida artezian quduqlari ishlashining ishonchliligi va ularning talab darajasidagi suv uzatish kuvvati butun tizim ishining samaradorligin belgilaydi.
Suv ta’minoti tizimi inshootlarining yong’inni oldini olish va uni bartaraf qilishda muhim ahamiyatga ega, lekin quyidagilari bevosita shu maqsalarda ishlaydi. Ular tarkibiga nasoslar va nasos stantsiyalari, zahira suv sig’imlari va suv uzatish tarmog’i kiradi. Quyida ushbular haqida batafsil to’xtalib o’tamiz.
Nasoslar va nasos shaxobchalari bajaradigan asosiy vazifa bu suvni iste’molchilarga talab qilingan miqdorda va etarlicha bosim ostida uzatib berish hisoblanadi. Suv ta’minoti tizimi turiga bogliq holda nasos shaxobchalari birinchi bosqich, ikkinchi bosqich va uchinchi bosqich nasos shaxobchalariga bo’linadi.
Birinchi bosqich nasos shaxobchalari asosan suvni manbadan olib tozalash yoki suvga ishlov berish shaxobchalariga etkazib berish uchun xizmat qiladi. Agar manbadagi suvning sifat ko’rsatgichlari ichimlik suvi bo’yicha davlat standartlari talabiga javob bersa, u holda birinchi bosqich nasos shaxobchalari suvni toza suv havuzlari (TSH), ya’ni xavuzlarga (rezervuarlarga) to’plash uchun ishlaydi. Bunday tizimda suv zararsizlantirilgandan so’ng iste’molchiga uzatiladi. Odatda er osti suvlarini TSHga etkazish uchun ETsV markali nasoslardan foydalaniladi.
Tozalangan yoki ishlov berilgan suvni iste’molchilarga etkazish vazifasini ikkinchi bosqich nasos shaxobchasi bajaradi. Ikkinchi bosqich nasos shaxobchalari suvni tarqatish yoki taqsimlash tarmog’iga etkazib beradi. Shuni alohida e’tiborga olish kerakki, II-bosqich nasos shaxobchalari boshqaruv–zahira sig’imlari va suv uzatish tarmoqlari bilan birga ishlaydi va ularda hosil qilingan bosim o’ta muhim ahamiyatga ega buladi. Chunki ob’ektning istalgan nuqtasida har qanday ixtiyoriy vaqtda yong’in bo’lish ehtimoli mavjud.
Uchinchi bosqich nasos shaxobchalari tarmoqda ehtiyoj tug’ilganda, ya’ni bosim etarli bo’lmagan hollarda qo’llaniladi. Bazi hollarda butun ob’ektning faqat bir qismi yoki bir turdagi iste’molchiga ( alohida joylashgan ob’ekt) yuqori bosim ostida suv uzatishga ehtiyoj tug’iladi va bunday muammo echimi uchinchi bosqich nasos shaxobchalarini qurish bilan echiladi. Ushbu qo’llanmada yong’inni o’chirish yoki uni oldini olish maqsadida bevosita ishlaydigan inshootlar, ya’ni suv uzatish tarmog’i, boshqarish-zahira suv sig’imlari va nasoslar masalasiga mukammal to’xtalib o’tamiz. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, barcha inshootlar va ularning alohida elementlari gidravlik hisoblari bilan talaba suyuklik va gaz mexaniqasi kursida to’liq tushinchaga ega ekanligi nuqtai nazaridan yondoshiladi. Suv uzatish tarmog’ining gidravlik hisoblash murakkab bo’lganligi sababli uninig mohiyati va amalga oshirish usullari haqida ham imkon qadar batafsil tushunchalar berib o’tamiz.
Ular quyidagicha sinflanadi:

1. 
   Ob’ekt turiga karab (iste’molchi): Shaxar, kurgon, sanoat, kishlok xujaligi, temir yul va xakozalarning suv ta’minoti tizimlari.
   
2. 
   Vazifasiga karab: Xujalik - ichimlik, ishlab chikarish, yonginga karshi suv ta’minoti tizimlari.
   
3. 
   Suvni uzatish usuliga karab: Bosimli va bosimsiz suv ta’minoti tizimlari.
   
4. 
   Suv manbalari turiga karab: Er usti manbalaridan (kul, daryo, kanal, suv ombori va dengiz) suv oluvchi va er osti manbalaridan suv oluvchi suv ta’minoti tizimlari.
   

Demak shaxar suv ta’minoti tizimlari fakat shaxar uchun, sanoat suv ta’minoti tizimlari fakat sanoat korxonalari uchun xizmat kiladi. Xujalik - ichimlik suv ta’minoti tizimlari esa axolini kunlik extiyojlarini kondirish uchun xizmat kiladi. Ularning bir biridan farki suv sifati va tizimlarning konstruktiv tuzilishidir. Ayrim xollarda yukorida keltirilgan tizimlar birlashtirilishi mumkin. Masalan, xujalik - ichimlik va yonginga karshi; ishlab chikarish va yonginga karshi; ichimlik-yonginga karshi ishlab chikarish suv ta’minoti tizimlari.
Bir yoki bir nechta ixcham joylashgan binolarni suv bilan ta’minlovchi tizimlarga maxalliy suv ta’minoti tizimlari deb xam yuritiladi, ular kupincha kishlok sharoitida uchraydi.
Agar balandlik farki juda katta bulsa zonali suv ta’minoti tizimlari kullanilishi mumkin. Bunda bosim me’yoriy darajada bulishi ta’minlanadi (0,6 MPa gacha).
Suv ta’minoti tizimlari va shakllarining asosiy elementlari va inshootlari.
Suv ta’minoti tizimi shakllari avvalom bor manbaga boglikdir. Kup xollarda daryo suvlaridan foydalaniladigan shakllar uchraydi. Ushbu shaklga asosan ichimlik uchun suv daryodan suv kabul kilib oluvchi inshootlarga kelib kuyiladi. Birlamchi nasos shaxobchalari yordamida tozalash inshootlariga yuboriladi. Tozalangan suv toza suv xavuzilariga yigiladi va ikkilamchi nasos shaxobchalari yordamida tashki suv uzatish (vodovod) va asosiy (magistrial) suv uzatish kuvurlari orkali suv uzatish (vodoprovod) tarmogiga yuboriladi. Asosiy suv uzatish tarmogi orkali esa kvartal, tuman va aloxida joylashgan iste’molchilarga taksimlanadi.

11.3-shakl. Suv ta’minoti shakllari. a-tarmoklangan, b-xalkali.
Axoli yashaydigan xududlarda (kup xollarda eng baland erga) toza suvni saklash uchun, bosimni va suv sarfini bir xil ushlab turish uchun suv bosim minorasi joylashtiriladi.
Agar er osti suv manbasi tanlangan bulsa, u xolda shakl ancha soddalashadi. Ushbu shaklda tozalash inshootlari, ikkilamchi nasos shaxobchasi bulmaydi.
Shaklda ikki va undan ortik suv manbalari bulishi mumkin. Agarda suv manbasi iste’molchilardan ancha yukorida joylashgan bulsa nasos shaxobchalarsiz suvni yukoridan pastga okishidan foydalanib (bosimsiz) shakl tuzish mumkin.
Sanoat korxonalari suv ta’minoti tizimlarining shakllari ularda mavjud texnologik jarayonlar xilma-xilligi tufayli suv sifatiga kuyilgan talablar turlicha bulganligi uchun murakkabrok buladi. Sanoat korxonalari suv ta’minoti shakllari odatdagidek (ya’ni manbadan suv olinadi-ishlatiladi-tozalanadi va suv xavzasiga yuboriladi) va aylanma (ya’ni suv manbadan olinib ishlatilib tozalangach yana kayta ishlatish uchun yuboriladi) bulishi mumkin.