«Doqquz Bitik» sırası

 
 
Oronimlər
 
 

---

 
151 
ğuya  uzanan  silsilə  dağların  quzey  yamaclarından  Tovuzçay,  Zeqəmçay, 
ġamxorçay
, 
Gəncəçay
, 
Kürəkçay
, 
Ġncəçay
 
baĢlanır.  Xaçınçayın  baĢından 
Araz yaxasınacan Qarabağ sıradağları uzanır və onun güney yamacların-
dan  Xaçınçay,  Qarqarçay,  Köndələnçay  baĢlanır,  batı  ətəyi  boyunca  isə 
Həkəri
 
çayı
 
Araza
 
axır.  
Naxçıvan  bölgəsinin  quzeyindən  baĢlanan  Dərələyəz  sıradağlarını 
güneyə  doğru  Zəngəzur  sıradağları  Araza  qədər  davam  etdirir.  Zəngəzur 
dağlarından doğuya ayrılan iki qol BərgüĢat və Meğri sıradağlarıdır. Si-
sian,  Gorus,
 
Qafan  dağlıq  bölgələri  Zəngəzur  vilayətində  yerləĢir.  Gorus-
Sisian arasından Göycə  gölünə tərəf indiki Ermənistan-Azərbaycan sını-
rında yuxarı uzanan Qarabağ dağlarının quzey yamacından Tərtər, güney 
yamacından Bazarçay (BərgüĢat) baĢlanır.  
Göycə  gölün  güneyində  Araza  qədər  Geğam  sıradağlarıdır.  Gölün 
quzey-batısından
 
üzüyuxarı
 
Gögər
 
(Quqar)
 
sıradağları,  batı  yaxasından isə 
Pəmbək sıradağları uzanır. Pəmbək dağlarından quzeydə ona paralel Ba-
zum
 
sıradağları,
 
Bazumdan
 
sonra  üzüyuxarı  Cavax  sıradağları  gəlir.
 
Bu 
dağlardan
 
batıda
 
yuxarıdan
 
aĢağı Böyük Ağbaba dağına qədər Qaragüney, 
BaĢgüney,  Ġkiqat,  Keçəldağ,  Qısırdağ,  Göydağ,  Tayaqaya  kimi  dağları 
əhatə edən Ağbaba dağ silsiləsi uzanır. Bundan sonra Arpaçay boyunca 
batıda Qars dağları, doğuda Ələyəz dağı yerləĢir. 
Arazdan aĢağıda da xeyli dağlıq bölgələr vardır. Ağrı və Aladağdan 
sonra baĢlanan Qotur-Musalan silsiləsini Urmu gölünün batısı boyu Zaq-
rosa  qədər  uzanan  Qut,  Hamrin  dağları  və  Urmunun  quzeyində  doğu 
yöndə BozquĢ sıradağları davam etdirir.  
Arazboyu  Qaradağ  silsiləsi,  Qarasu  çayından  doğu  yönə  isə  TalıĢ 
(Tolıs)  dağları uzanır. Bağrudağa  qədər  davam  edən  BozquĢ  sıradağla-
rından  quzeydə  Savalan,  güney-batıda  isə  Səhənd
 
dağları  yerləĢir.
 
Gü-
neydə  Həmədan  bölgəsindəki  Əlvənd  dağları,  batıda
 
Qızıl-üzənin
 
orta
 
və
 
aĢağı
 
axarı boyunca,
 
Xəzərin güneyində Elbars silsilə dağları vardır. Urmu 
gölünün  digər  hövzələri  kimi,  güney  hövzəsi  də  dağlıq  bölgələrlə  əhatə 
olunmuĢdur.  
Göründüyü  kimi,  Azərbaycanın  coğrafi  durumunda  silsilə  dağlar 
zəngindir.
 
Qədim
 
dağadları
 
təhlilinə
 
keçməzdən
 
əvvəl
, 
türk
 
dilində  oronim 
yaradan  sözlərə  diqqəti  çəkək.  Belə  apelyativ  sözlərin  hamısından  bəhs 
etməyə imkan yoxdur, yalnız bir-birindən çox uzaqda olan azər və qırğız 
dilləri üzrə bir neçə oronim yaradan apelyativi sadalayaq: 

---

 
152 
Azər dili 
  adır  
  ard  
  aĢırım 
  bel 
  daban 
  dağ 
  təpə 
  dərə
 
Qırğız dili 
  adır 
  art 
  aĢuu 
  bel 
  daban 
  too 
  döbö/töbö 
  törö 
Azər dili 
  yalın 
  yaman 
  yarğan 
  qır 
  qaya 
  kurqan 
  daĢ 
  takır
 
Qırğız dili 
  calanqan 
  jaman   
  car 
  kır 
  kıya 
  korqon 
  taĢ 
  tektır
 
 Bu  apelyativlərin  əksəri  hər  iki  dildə  eyni  anlamda  iĢlənir,  yalnız 
ard sözünün  «arxa»  anlamı  qırğız  oronimlərində  qalsa da,  çağdaĢ  qırğız 
dilində arxaik apelyativə çevrilmiĢdir; daban sözü isə azər dilindən fərqli 
olaraq,  qırğız
 
dilində  dağ  keçidlərinin  adında  «aĢırım»
 
anlamında iĢlənir 
(Jaman-daban «Yaman-aĢırım»), bel sözündə də bu anlam vardır; qırğızca 
tektır sözü dağdakı ovalıq, düz yerləri bildirir.
 
Digər  apelyativlərdə  isə 
fonetik  fərqlər  nəzərə  alınmasa,  elə  bir  fərq  yoxdur.
 
Deməli,  müqayisə 
olunan sözlərin çoxdan bir-birindən ayrı düĢmüĢ iki qardaĢ xalqın dilində 
eyni anlam daĢıması onu göstərir ki, bu oronim
 
yaradan sözlər prototürk 
dövründən  qalmadır.
 
Ona
 
görə  də
 
qədim  oronimlərdə  rast  gəldiyimiz 
apelyativlər
 
inamla  türk  sözü  sayıla  bilər
. 
Məsələn,  m.ö.VIII  əsrdə  asur 
qaynağı  Van  gölünün  güney  yaxasında  Ayadu  bölgəsində  II  Sarqonun 
Saru-ardi (
URU
 Saruardi) qalasını tutması və qalanın «böyük dağın çıxın-
tısında»  yerləĢməsi  göstərilmiĢdir.
256
  
Burada  ard  apelyativi  «arxa»  yox, 
türk  ellərində  geniĢ  yayılmıĢ  Semis-art,  Muz-ardı,  TaĢtık-art,  Toruğ-ard 
oronimlərində olduğu kimi «keçid, dolama, dağın beli» anlamını daĢıyır, 
birinci hissə də  «sarı»
 
apelyatividir
 
və
 
qədim
 
Saru-ardi
 
«sarı-ard»
 
modelli 
oronimdir.
257
 Və ya
 
türk
 
dillərində «or», «beĢik» və «bel» apelyativləri ilə 
Qara-dənizin  quzeyində  yaranan  müasir  BeĢik-dağ  oronimini  Herodotun 
m.ö.V əsrdə Orbel
 
dağı kimi qələmə
 
alması
 
aydın
 
göstərir ki
, 
həmin
 
dağın
 
qədim
 
adı da
 
türkcə
 
olmuĢdur.
258
 Çünki buradakı
 
«bel»
 
apelyativi türk oro-
nimlərində geniĢ iĢlənir,  «or» isə Oğuz xanın yurdundakı Ordağ oroni-
mində vardır.
259
 
                                                 
256
 АВИИУ, 49 (280); ТУ, 167. 
257
 Asur yazıları burada Ardi-unak, yaxın bölgədə Ard-uba (Arxa oba) kəndlərini və Ar-
ardi dağını qeyd edir (ТУ,31-34); Vedi-ġərur yolunda Ard-Araz təpəliyi vardır, Vedinin 
dağ yolu  Sarı-dolama adlı təpədən baĢlanır.  
258
  Геродот, В, 16;  və indeks, 580. 
259
 Ряшидяддин,14;  Özbək elində isə BeĢik-tepa oronimi vardır. 

---

 
153 
Türk boylarının böyük miqrasiyası təkcə dağ, təpə, daĢ, baba, Ģat, 
kap sözlərilə iĢlənən oronimləri
 
bütöv
 
Avrasiyaya yaymıĢdır. Altında qə-
dim türk arxeoloji kulturu  yatan  yerlərin təpə və  kurqan sözlərilə bəlgə-
lənməsi  də  Avrasiya  məkanında  yayğın  gələnəkdir.  Bu  gələnəyin  kökü 
qədim Ön  Asiya qaynaqlarında aydın əks olunmuĢdur. Deyilənləri nəzərə 
alıb, bir neçə qədim oronimi və onların sonrakı paralellərini apelyativlər 
üzrə gözdən keçirək: