«Doqquz Bitik» sırası

Xarxar, Qarqar 
Şidli (ġadılı)
 
Xarkar-oy 
Şat-oy
 
Bu toponimlər sırasında əgər qafqazdilli adlar lokal yerdəyiĢmə ilə
 
Azərbaycan
 
və  Quzey  Qafqaz  bölgələrində  ortaya  çıxırsa,
 
türkmənĢəli 
adlar bu bölgələrlə yanaĢı, daha geniĢ arealda görünür. Buradakı qızıl və 
qaĢqa
 
boylarının
 
adı
 
ilə  qazax  elində  yaranan  Kızıljar  və  Altaya  qədər 
yayılan
 
Kızıl,
 
Kızılyar
 
(Krasnoyarsk)  toponimləri,
 
«boyun»  sözündən  ya-
ranmıĢ
 
Buynak
 
(Buynaksk),
 
Boyun-dağ
 
(Azər
 
eli),
 
Moynak
 
(Qazax  eli)
, 
Ak-Moynok, Kara-Moynok toponimləri türk ellərində iĢlənir. Türk dillə-
rində «dərə
 
ilə
 
bölünmüĢ dağlar»
 
(MK) anlamında olub, sonralar etnonimə 
çevrilən
 
arqu
 
(arqun)
 
sözü
 
Ağrı
 
(Arğı)
 
dağadında,
 
Arazdan  yuxarıda
 
və 
Çeçen elində
 
Arqun,
 
Dağıstanda
 
Arquani
 
toponimlərində
 
iz
 
qoyduğu
 
kimi,
 
Çulum çayı  yaxasına gedən arqu/arqun boyundan Monqolustanda Arqun 
çayadı yadigar qalmıĢdır.
327
 
Etnik  coğrafiya  daxilində  toponimlərin  yerdəyiĢməsi  boy  və  uruq 
içindən bəzi soyların tam və ya yarımçıq Ģəkildə baĢqa bölgəyə köçməsi 
ilə  bağlı  olur.  Müxtəlif  səbəblər  üzündən  baĢ  verən  belə  köçlər,  adətən, 
yeni
 
yurd
 
yerlərinin
 
salınması
 
ilə
 
nəticələnir
 
və  yeni  yurdun  adı  buranı  ya-
ĢayıĢ məskəni seçən soyun və ya onun ilkin yurdda mənsub olduğu uruq 
və boyun adı ilə tanınır.  
Minillər  boyu  davam  edən bu  yerdəyiĢmə  prosesi  eyni  etnonimin
 
müxtəlif
 
bölgələrdə
 
ortaya
 
çıxmasına
 
səbəb
 
olmuĢdur.  Belə
 
ki,
 
Kolanlı, 
Kotan,  AvĢar,  Oğuz,
 
Xələc,
 
Kəngər,
 
Azər/Xəzər,  Bayat,  QuĢçu,  Qıpçaq, 
Ġqdır,
 
TalıĢ
 
(Tolos),
 
Yıva,
 
Padar
 
və
 
sair
 
bu
 
kimi
 
etnotoponimlərin
 
Azərbay-
canda
 
geniĢ
 
yayılması,
 
eyni
 
toponimin müxtəlif bölgələrdə
 
ortaya çıxması 
həmin
 
lokal
 
köçlərlə
 
bağlıdır.  
Bəzi boyların məskunlaĢdığı kənd əvvəl yaĢadıqları
 
yerin
 
adı
 
ilə
 
də
 
adlanır və onların konkret haradan gəldikləri yeni toponimdə açıq kodla 
                                                 
327
 Arquların  X-XI  əsrlərdə  Taraz-Balasağun  arasında  yaĢaması  bəllidir  (MK).  Qazax 
boylarından
 
ayrılan
 
arqu
 
(arqun)
 
boyları
 
XVI
 
əsrdə
 
Tobol
 
bölgəsindən
 
Çulum hövzəsinə 
köçüb qızıl və teleut boylarına qarıĢmıĢdır («Turcologica», Л. 1986, 231).  

---

 
178 
verilir.  Məsələn,  ġiraz  bölgəsindən  Vediyə  köçənlərin
 
ġirazlı
 
kəndində,
 
Mosul
 
bölgəsindən
 
Zaqatalaya
 
köçənlərin Mosul kəndində məskunlaĢması 
həmin  toponimlərdən  bəlli  olur.  Göründüyü  kimi,  bəzi toponimlər  tarixi 
sənəd  qədər  gərəkli  bəlgədir.  Bu  və  ya  digər  uruğun,  boyun  və  xalqın 
haradan  hara  köçdüyünü  aydın  göstərən  bu  bəlgələrin  tarixi-müqayisəli 
tədqiqi isə  etnik tarix üçün əvəzsiz informasiya  əldə  etməyə  imkan verir. 
Belə lokal köçlərin izini yaĢadan qədim toponimlər Ġslamöncəsi
 
demoqra-
fiya və köçün istiqaməti baxımından da gərəkli qaynaqdır. Bu baxımdan, 
m.ö.  II-I  minillərdə  qeyd  olunmuĢ  bir-iki  toponimin  sonralar  ayrı-ayrı 
bölgələrdə ortaya çıxmasını əks etdirən misallara baxaq: