«Doqquz Bitik» sırası

 
matien (müyten), oğuz, kanqlı, qıpçaq 
və  sair  prototürkmən,  protoözbək,  protoqazax-qırğız  boyları  üçün  Part, 
Hun  və  Göytürk  imperiyaları  ilə  ikinci  Atayurda  çevrilmiĢ,  qonĢu  türk 
yurdları ilə birlikdə «Turan ölkəsi» və «Türküstan» adlanmıĢdır. Çox gü-
man ki, hələ m.ö. Güney Türküstana keçən türk boyları və sonrakı uyğur-
lar da burada formalaĢmıĢlar. 
Üç  minil  öncə  buradan  güneyə  keçən  irandilli  boyların  bir  qismi  
iliĢib Orta Asiya, Seistan (Sakastan) bölgələrində qalsa da, strateji bölgə-
lər saqa, pardı, massaget, hun və sair türk boyları ilə dolmuĢdu. Lakin bu 
bölgələrdə Ġran-Turan qarĢıdurması olmasına baxmayaraq, bəzi  yerlərdə 
türk  və  irandilli  əhali  arasında  iliĢki  və  yaxınlıq  bilinqvizm  durumuna 
çatmıĢdı. Ola bilsin ki, pardı boylarından olan arsaqların qurduğu dövlətdə 
həmin irandilli arilər də aktiv iĢtirak etmiĢdir. Orta Asiyada finuqor, iran 
və vaxtilə Elam tərəfdən bura köçən dravid boylarının izi vardır.
114
 
Lakin  regionda  baĢqadilli  etnosların  lokal  bölgələr  üzrə  varlığı  və 
müəyyən etnik qarıĢmalar Orta Asiyada türk etnosunun dominant mövqe-
yini pozmamıĢdır.
 
Türklərin
 
ən
 
böyük
 
ikinci
 
Atayurduna  çevrilmiĢ  Orta 
Asiya
 
buradan sağa-sola və
 
yuxarı-aĢağı yönlərdə köç edən türk boylarını 
«ixrac» edən etnik baza rolunu oynamıĢdır. 
  
(6)  Həm  Ġtil-Ural,  həm  də  Orta  Asiyadan  doğuya  miqrasiya  edən 
türklər Qazaxıstan bozqırını keçərək, bugün xakas, altay və tuva xalqları-
nın Atayurdu olan Altay bölgəsinə girmiĢlər.
 
Altayda m.ö. XXV-VIII əsr-
lər arasında bir-birinin ardınca ortaya çıxan Afanasyevo, Andronovo, Qa-
rasuk,  Taqar  kulturu  və  bunların  əksəriyətinin  batıdan  gəlməsi  bəllidir. 
Bura gələnlərin içində türk boylarının olması ehtimalı var, lakin m.ö.VIII 
əsrdən görünən Aldıbel kulturu ilə m.ö.V-III əsrlərə aid Saqlı kulturunu 
daĢıyanlar türk idi. Arjan kurqanı (VIII-VII) bunun klassik nümunəsidir.  
Türk-monqol qarıĢması olayı bu ikinci Atayurdda baĢ vermiĢ, Hun 
çağında
 
intensivləĢmiĢdir.
 
Minusin
 
çuxurunda  hələ  m.ö.
 
VII-IV  əsrlərdə 
                                                 
114
 Güney Türkmənistan və Xarəzm (Kelteminar kulturu) əhalisi m.ö.V-III əsrlərdə ara-
lıqdənizi  avropoid  irqin  dolixokefal  tipinə  aid  olsa  da,  artıq  bu  tiplə  yanaĢı  mezokefal 
çalar da görünür (ЭИАСА, 10-14). 

---

 
228 
əhalinin çoxu avropoid idi. Yalnız TaĢtık kulturu (m.ö. III-m.s.V) çağında 
burada
 
monqoloid
 
və qarıĢıq tiplər görünür.
 
Tuva-Xakas bölgəsi avropoid 
irqin braxikefal növünün  formalaĢdığı ərazidir. TaĢtıklı protoxakaslarda 
monqoloid cizgi hələ zəif idi, hətta m.s.VII-X əsrlərə qədər Çin və Tibet 
qaynaqları onları monqol-tibet etnosundan fərqli «sarısaç, göygöz» insan-
lar kimi verirdi.
115
 
ÇağdaĢ xakaslarda isə monqoloid cizgi qabarıqdır. Bu 
Atayurdun Batı və Doğu Sayan dağları arasındakı bölgədə Orta Yenisey 
yaxaları  boyunca  neolit
 
və Afanasyevo kulturundan tutmuĢ, TaĢtık kultu-
runa qədər müxtəlif arxeoloji abidələrin yeri E.
 
B.
 
Vadetskayanın verdiyi bu 
xəritədə əks olunmuĢdur:  
                                                 
115
 ПСДК, 199. 

---

 
229 
(7)
 
Görünür,
 
vaxtilə
 
xakas-saqay
 
boylarından ayrılıb,
 
doğuya
 
gedən 
saxalar  Baykal  yaxasında  monqoloidlərlə  daha  sıx  qaynayıb-qarıĢmıĢ  və 
bura  saxalar  (yakutlar)  üçün  ikinci  Atayurda  çevrilmiĢdir.  Ona  görə  də 
daha sonralar quzey-doğuya  keçən saxaların fiziki  görkəmi  monqol-tun-
qus görkəminə yaxındır. Saxalar türk yurdundan xeyli uzağa getdiyi kimi, 
saxa dili də baĢqa türk dillərindən xeyli fərqlənir. 

---

 
230 
Beləliklə,
 
ötəri
 
nəzərdən
 
keçirdiyimiz
 
hər
 
yeddi  bölgənin  ayrı-ayrı 
özəlliyi olduğunu gördük, batıdan doğuya getdikcə türk boylarında mon-
qoloid cizgilərin artması səbəbi də aydınlaĢdı. Bu cizgilərin hun və saxa 
boylarına nisbətən qədim saqa boylarında az olması səbəbi Hun imperi-
yasında doğu sınırların Baykala çatması ilə bağlıdır.  
Göytürk yazısında Qapağanın m.ö. XIX-XVII əsrlərdə Urmu yaxa-
sındakı  Turuk  bəyliyinin  tarixinəcən  uzanan 65 babasından  söz  açması, 
rənglərin semantikasına görə, Azərbaycandan doğuya gedən turuk boy-
larının  adına  «doğu»  anlamlı  göy  sözünün  qoĢulması  və  göytürklərin 
yeni  (ikinci)  Atayurdunun  «Türküstan»  adlanması  ora  miqrasiya  edən