«Doqquz Bitik» sırası

əskidən  türklərin  məskun  olduğu  bir  ölkədir»  -  deyə  izahat  verir. 
«Mücməl  ət-tavarix  və‟l-qisəs»  əsərinin  iranlı  müəllifinə  görə,  ərəb  Him-
yari  hökmdarlarına  aid  rəvayətlərdə  Azərbaycanın  türklərə  (Əfrasiyaba) 
aid olduğu qeyd edilmiĢdir.
134
 
Bu bəlgə hər iki tədqiqatçının diqqətindən 
yayınan Təbərinin yuxarıda verdiyimiz məlumatı
 
ilə
 
də
 
üst-üstə  düĢür. 
Təbəri  hətta  Əfrasiyabın  (Alpər  Tunqa)  Musa  peyğəmbərlə  eyni  çağda 
yaĢadığını yazmıĢdır.
135
 
Qədim  qaynaqlar  daha 
çox  Azərbaycanın  güney-batı 
və batı bölgələri haqqında mə-
lumat verir. Azər etnik coğra-
fiyasının  güney-batı  sınırı  qə-
dim  dünyanın mədəniyət  beĢi-
yi sayılan Ġkiçayarasına soykə-
nən Mosul, Ərbil və Qut döv-
lətinin paytaxtı olmuĢ Kərkük 
(Arapha) bölgələrini əhatə  edir. Ərbil  günümüzəcən qalmıĢ  dünyanın  ən 
qədim Ģəhəri sayılır. (Son dönəmlərdə kürdləĢən bu Ģəhərin də demoqra-
fiyası son illərdə sürətlə dəyiĢməkdə, daha doğrusu, dəyiĢdirilməkdədir. 
Bozqırlı türk boylarından fərqli olaraq, Atayurdda qalan prototürk 
boyları oturaq yaĢama üstünlük vermiĢlər. Bu baxımdan, azər etnik coğra-
fiyasında protoazər boyları içində köçərilər olmamıĢdır. Əhalinin cüzi his-
səsi isə yarımköçəri yaĢamlı olub, əsasən Zaqros, Kiçik və Böyük Qafqaz 
dağlarındakı  yaylaqlarda  heyvandarlıqla məĢğul idi. Həmin gələnəyi bu-
gün də padar, qaĢqay, Ģahsevən, ayrım, tərəkəmə boyları davam etdirir.
 
 
Vaxtilə prototürk Atayurdunun bir parçası olan Kərkük,
 
Ərbil və
 
Mosul  bölgələrinin  sonradan  protoazər  boylarının  Atayurdunda  önəmli 
yeri olmuĢdur. Bugün də özlərini türkman adlandıran soydaĢlarımızın da-
nıĢıq dili təmiz azər türkcəsidir. Türk dünyasına baĢucalıq gətirən Füzuli 
                                                 
134
 Togan, 1981, 174, 457;  Бцнйадов, 1989, 174. 
135
 Taberi, II. 1991, 533. 

---

 
240 
kimi  söz  ustadı  yetiĢdirmiĢ  türkmanlar  bugün  öz  dillərində  təhsil  almaq 
hüququndan  məhrumdurlar.  Nə  yazıq  ki,  Ġraq  dövlətinin  sınırları  içində 
qalmıĢ bu bölgələr üçün qarĢıda daha bəlalı günlər gözlənir, çünki bu bə-
rəkətli bölgəyə vaxtilə sami tayfaları gəlib yerləĢmiĢdisə, indi azər etnik 
coğrafiyasının bu qədim mədəniyət beĢiyində gözü olan çağdaĢ imperiya-
lar vardır. Bu bölgələrdə ərəb və kürdlərin əhatəsində qalmıĢ türkmanla-
rın sayı ilbəil artmaqdansa, get-gedə azalır. 
Azərbaycanın etnik coğrafiyasında
 
güney
 
və
 
güney-doğu
 
bölgələrin 
demoqrafik durumu da ürək açan deyil. Vaxtilə güney qonĢuluqda yaĢa-
yan elam və kassi boyları dilini itirib assimilyasiya olunmuĢlar. Ərəbdilli 
qaynaqlara  görə,  hələ  X  əsrə  qədər  Xuzistanda  «yəhudi,  ərəb  və  pers 
dilinə bənzəməyən bir dildə danıĢan» tayfalar vardı.
136
 
Əgər bunlar azər 
türkcəsində danıĢan qaĢqaylar deyilmiĢsə, onda elam və ya kassilərdən 
qalma və sonralar farslaĢan, daha doğrusu fars dilinə yaxın bir dialektdə 
danıĢan lur (lor) boyları ola bilərdi. Luristandan quzeydə, qədim Turuk 
bəyliyinin ortaya çıxdığı bölgədə, Suldus ovalığında indi türk dilini dəyiĢ-
miĢ kürdlər üstünlük təĢkil edir. Onlar da fars dilinin təsiri altına düĢüb, 
bu dilə bənzər bir dialektdə danıĢırlar. 
Azərbaycanda  qurulan  bir  neçə  dövlətin  paytaxtı  olmuĢ  Həmədan 
doğudan gələn Ġpək yolunun Azərbaycana açılan qapısı idi. Daha qədim 
çağda Həmədan lazurit ticarətində tranzit məntəqə olub, Aratta ilə Sumer 
arasındakı ticarət əlaqələrində mühüm rol oynayırdı. Bu bölgəyə ilk dəfə 
irandilli boylardan bəziləri Mada eli çağında gəlmiĢdir. Bu boylardan bi-
rinin adı öz dillərində elə «ari boyu» (arya-zantu) adlanırdı. Ġsfəhan, Teh-
ran ətrafında irandilli tayfaların m.ö.VIII əsrin ortalarından sonra məskun-
laĢdığını qeyd edən Mada tarixi üzrə tanınmıĢ tədqiqatçı Ġ. M. Dyakonov 
yazır ki, onlar Güney Azərbaycana m. ö.VII əsrə qədər girməmiĢdilər.
137
 
Həmədandan doğuda olan Xorasan vilayəti Azərbaycan etnik coğra-
fiyasından kənarda qalsa da, burada azər dilinə yaxın ləhcədə danıĢırlar. 
Xorasan əhalisinin türklərlə qardaĢ (eyni soylu) olduğunu vurğulayan ərəb 
yazarı Cahiz onların yalnız oturaq və yarımköçəri yaĢam tərzinə görə 
fərqləndiyini yazır: «Xorasanlılar ilə türklər arasındakı fərq ovalarda otu-
ranlarla dağlarda oturanlar
 
və
 
ya
 
yüksək yaylalarda oturanlarla çuxur
 
yerdə 
oturanlar arasındakı fərq kimidir».
138
 
 
                                                 
136
 Дьяконов, 1967, 93. 
137
 Дьяконов, 1956, 148-151. 
138
  Cahiz, 1988, 42. 

---

 
241 
Azərbaycanın  doğu  bölgələrində  azər  türkcəsilə  yanaĢı  iran  dilləri 
də iĢlənir və əsasən Astaradan Quba-Xaçmaza qədər Xəzər boyunca bir 
neçə  bölgədə  əhəməni  çağından  baĢlayıb,  sasanilərin  vaxtında  güclənən 
farslaĢdırma  siyasətinin  aparılması  bölgələrin  bəzisinə  irandilli  boyların 
köçürülməsi  ilə  reallaĢmıĢdır.  Həmin  bölgələrin  yerli  və  gəlmə  əhalisi 
üçün ikidilli mühit yaranmıĢ, ayrı-ayrı çağlarda  mövcud siyasi durumdan 
asılı olaraq, gah
 
iran
 
dili , gah da azər türkcəsi üstün mövqedə olmuĢdur.
 
Bəzi yazarlarda yanlıĢ təsəvvür yaradan bu durum yanlıĢ olaraq (bilərək 
və ya bilməyərək) «türkləĢmə» və «farslaĢma» olaylarının ĢiĢirdilməsi ilə 
yozulmuĢ, bilinqvizm ilə assimilyasiya olayları fərqləndirilməmiĢdir. 
Belə ki, m.ö. I minilin baĢlarında Andiya bölgəsində bir nəfər də 
irandilli  yox  idi,  lakin  sasanilərin  vaxtında  buradakı  gilan  boyları  artıq 
irandilli oldular,
 
yaxud azər etnik coğrafiyasında önəmli yer tutan və qay-
naqlarda adı kadusi kimi xatırlanan qədim yerli xalq sonralar türkcə talış 
adını daĢısa da, onların bir hissəsi irandilli oldu. Yerli xalqın gəlmə xalqın 
dilinə kesməsini əks etdirən
 
və
 
farslaĢma kimi dəyərləndirilə bilən
 
bu növ 
olaylara  xeyli  nümunə  göstərmək  olar.  Lakin  azər  etnik  coğrafiyasında 
azsaylı ərəb tayfaları və sayı 4-5 mini aĢmayan bir neçə qafqazdilli boy 
istisna olmaqla, dağ yəhudilərinin, irandilli və qafqazdilli xalqların ən azı 
son minil ərzində türkləĢməsi görünməmiĢdir. Hətta bu xalqlardan bəzi-
lərinin yaĢadığı kəndin dörd tərəfdən türk kəndləri ilə əhatə olunmasına 
baxmayaraq, onlar assimilyasiya olunmamıĢlar.
139
  
TürkləĢmə prosesinə özünəməxsus baxıĢı olan akad. Z.  Bünyadov 
VIII-IX  əsrlərdə  Azərbaycanda  etnogenez  problemindən  danıĢarkən  türk