«Doqquz Bitik» sırası

Ön Asiya
 
Anadolu (A) 
Gürcüstan (G) 
Ermənistan (E) 
Ġkiçayarası  (ĠA) 
Azərbaycan  (AZ)  
 
Batı və Quzey ölkələr 
Ġtaliya (Ġ)  
Avropa (AV) 
Dağıstan  (D) 
Doğu Avropa (DA)
 
Quzey Qafqaz  (QQ)
 
Doğu ölkələr 
Türkmən Eli
 
(T) 
Orta Asiya (OA)  
Sibir-Altay  (SA) 
Qazax-Qırğız Eli (Q) 
Doğu Türküstan  (DT)
  
As/Az/Kas/Xaz, Azoq, 
Aza,
 
Azar/Azər/Xazar, 
Xəzər, Xazarlu, Kaspi, 
Kazbi
 
(Qəzvin),
 
Azərbi, 
Qazax (ĠA, A, AZ, G), 
As-tarañur (Astarak), 
Kasaq, Aza, Azərku, 
Azaklar (E)
 
Alpan, Qu’Alba(ni), 
Alban, Alman,  
Alvan-kala  (AZ, G) 
 
Armi, Ermi/Ərmi, 
Ermen, Ərmik, Arman, 
Armanqu, Armuna (A, 
E, AZ)
 
Abarne, Aparunu (ĠA)  
Balasaqan (AZ) 
Barda, Bərdə (AZ) 
Bars, Parsua (AZ) 
Elbars (AZ) 
Qaban, Qafan (AZ) 
Qaşqa/Kaşka (A) 
QaĢqa, QaĢqay (AZ) 
Kuman (A, ĠA) 
Azer, Azov/Azaq (AV) 
Azar, Azar/Xazar
 
qala
 
(QQ)  
Xazar-Sirma (DA) 
Kazar/Xazar (DA, QQ) 
Kaspi (D), Kaspi (AV)
 
Az-kiĢi (QQ) 
Astarxan (DA) 
 
Alba-Lonqa, Albana (Ġ), 
Albania,  Alvanlar (AV) 
Alpan (D), 
 
Arman (QQ) 
Arman, Ermen (D, DA)
 
 
 
Abar, Avar (DA, QQ, D) 
 
Bardı (DA) 
Barsilya (QQ-D) 
 
Koban (AV, QQ) 
KaĢqa-tau (QQ) 
 
Kuman, Koman (QQ, AV) 
Az əri «az boyu» (SA, Q),  
Azar-təpə, Azlar-təpə (OA) 
Asar (Q), Qazax (Q) 
mifik Azarlar yurdu (SA) 
Kasbi (OA)  
Az-kisi (SA) 
 
 
Alban, Alpan obaları (T) 
Alban-baĢ dağı (SA) 
Alban boyu (Q, OA) 
Ermen, Ermen-tau (Q)
 
Arman (SA), Ermiyan (OA) 
Ermen-qıĢlaq(T) 
Ermen-Çeçen (antroponim) 
 
Balasağun (Q) 
Part (T), Staraya-Barda (SA) 
 
Barsxan (Q),Yel-bars (T) 
Barsqan boyu (DT)  
 
KaĢka (DT) 
 
Kumandı (SA) 

---

 
181 
Kedar, Gedar-çay (AZ) 
Qamir (A),Qamər (AZ) 
Qut, Kuta (A, ĠA, AZ) 
Kotanlı
 
(AZ)
, 
Xotanlu
 
(A) 
Kumuq (A) 
Puluadi, Polad (AZ) 
Samara (ĠA),  
Subar(tu), Şubar (ĠA), 
Bilə-suvar, Sipar (AZ) 
Tərtər (AZ) 
Toqar(ma), Dügər (A) 
Turuq (AZ) 
Tarxu, Turxu (A) 
Saqa, Sakka (A, ĠA)  
ġəki, Saqat (AZ)  
Xorus, Gorus, Qars 
(ĠA, A, AZ) 
 
Urme (ĠA, A),
 
Urmu
 
(A) 
 
Şadılı, Şatər (ĠA, A, AZ) 
 
Kador (QQ) 
Kamer, Kimmer (QQ,DA) 
Krımda əski Kut Ģəhəri (A) 
 
Kumuq (D) 
Polata (AV), Bulat (QQ,D) 
Samara (DA) 
Suvar (QQ, D, DA) 
 
Tartaro (Ġ), Tərtər (AV) 
Diqor (QQ) 
Turuq/Török/ Türk(QQ,AV) 
Tarki (D) 
Saqa, Skit, Sak (QQ, AV) 
 
Xoruz, Xoruzlu (AV) 
Qerusa (QQ-DA) 
 
Urme (QQ) 
 
ġatoy, ġatar (QQ) 
 
Kodar (Q) 
Kemer-ova (SA) 
Kuday teonimi (SA, Q) 
Xotan (DT) 
 
 
Samariana (T) 
Subar, Sibir, ġubar (Q, SA) 
Suvar (T) 
 
Tokar, Toxar (OA,DT) 
Turuq/Türük/Türk (OA,
 
T,
 
Q) 
 
Saqlı dərəsi (SA) 
Sak, Saqay (OA, T, AL) 
Saxa (Yakut) 
 
 
 
Urmi(AL),Urumçi (DT) 
Urme (Amur çayının qolu) 
ġato (DT) 
 Beləliklə, bu bölmədə bölgəsəl sözlərdən tutmuĢ yerini dəyiĢən to-
ponimlərə  qədər  gözdən  keçirdiyimiz  bəlgələr  aydın  göstərir  ki,  türk 
boyları qədim çağlarda Ön Asiyadan doğu və quzey yönlərə miqrasiya 
etmiĢdir və bu miqrasiya öz əksini onomastikada tapmıĢdır.
 332
 Hər hansı 
bir  boyun  yerdəyiĢməsi  etnotoponimlərdə  daha  aydın  görünür.  Burada 
alınan elmi nəticələr beĢ-on oxĢar sözün deyil, sistem təĢkil edən yüzlərlə 
toponimin  verdiyi  bəlgələr  əsasında  ortaya  çıxmıĢdır.  Coğrafi  dilçilik 
baxımından əldə olunmuĢ bu nəticələr sonrakı bölmələrdə söz açacağımız 
tarixi  köçlər  mövzusuna  giriĢ  sayıla  bilər.  Çünki  türkologiya  elminin  ən 
zəif  yeri məhz  tarixi coğrafiya,  özəlliklə, tarixi  miqrasiyaların  yönü  ilə 
bağlıdır.  Tarixi  köçlərdə  miqrasiya  yönünün  müəyyən  olunmasında  isə 
paleotoponimiya olduqca gərəkli informasiya verir.  
                                                 
332
 Nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  Ön  Asiyadan  dıĢarıya  daĢınan  minlərlə  toponim  sonralar 
baĢqa dilə tərcümə olunmuĢdur, necə ki, Rusiyada  Sarkel - Belaya Veja, Kızılyar - Kras-
noyarsk, Bolqariyada Kazan - Kotel, Xoruz, Xoruzlu - Petelevo, Pevets adlarına dəyiĢdi-
rilmiĢdir.  

---

 
181 
3. TARĠXĠ KÖÇLƏR 
 
Azər
 
xalqının
 
Ġslamöncəsi
 
tarixində
 
və
 
etnogenezinin  formalaĢma-
sında  qədim  köçlərin  mühüm  rolu  olmuĢdur.
 
Tarixi  köçlərin  səbəbini, 
növünü  və
 
yönünü
 
göstərən
 
antropoloji,
 
arxeoloji,
 
onomastik
 
bəlgələr, 
qayaüstü
 
Ģəkillər,
 
damğalar
 
və
 
yazılı
 
qaynaqlar öyrənildikcə,
 
qədim Azər-
baycanın etnik coğrafi demoqrafiyası öz gerçək üzünü göstərir.
 
Yaxın və 
uzaq məsafəli köçlər, bu köçlərin məcburi və ya könüllü olması, yaylaq-
qıĢlaq
 
yaĢamı
 
ilə bağlı lokal köçlərdən fərqli olaraq,
 
azər türklərinin etnik 
coğrafiyası  daxilinə  olan  içəri  köçlər  və bu  coğrafiyadan  dıĢarıya  olan 
köçlər türk etnosunun Atayurdu və türk xalqlarının soykökü probleminə 
aydınlıq gətirən bəlgələri ilə diqqəti çəkir. 
Tarixi
 
köçlərin
 
müxtəlif
 
səbəbləri
 
olmuĢdur.
 
Bunların 
bir qismi iqlim, coğrafi durum, landĢaft dəyiĢmələri, 
epidemiya,
 
aclıq
 
törədən
 
qıtlıq,
 
müharibə,
 
deportasiya 
nəticəsində
 
olan
 
köçlərdir ki,
 
bunları məcburi köçlər, 
əhalinin artımı və məhsuldar torpaq  axtarıĢı səbəbilə 
gerçəkləĢən  yerdəyiĢmələri  isə  könüllü  köçlər  say-
maq  olar.  Bəzən  köç  səbəbləri  bir-birilə  zəncirvari  səbəb-nəticə
 
düzümü
 
ilə
 
gerçəkləĢir: iqlim dəyiĢməsində
 
quraqlıq  qıtlığa,  bu  isə  aclığa  səbəb 
olur,  aclıq  da  bir  tərəfdən  xəstəlik  və  epidemiyanın  yaranmasına,
 
digər
 
tərəfdən bolluq olan torpaq axtarıĢına səbəb olur.  
Belə səbəb-nəticə
 
əlaqələr
 
 toplusu ilə
 
gerçəkləĢən
 
köçlər
 
insanlığın 
bütün
 
tarixi
 
boyu
 
davam
 
etmiĢdir.
 
Ġqlim,
 
landĢaft  dəyiĢməsi,  vulkan, 
yanğın,  zəlzələ  olayları,
 
buzlaqlaĢma  və  buzlaqların  əriməsi,
 
suların 
çəkilməsi  və  qabarması
 
dəfələrlə
 
təkrar
 
olunduğundan  müxtəlif  yönlərə 
olan  köçlər  də  dəfələrlə  təkrar  edilmiĢdir.
 
Bu  baxımdan,  bizi  etnosöncəsi 
köçlər yox, yalnız 10-12 minil əvvəl mezolit dövründə iqlimin istiləĢmə-
silə  buzların
 
əriməsi
 
nəticəsində
 
flora-fauna  dəyiĢməsindən  sonrakı
 
çağ-
ların
 
Ġslamaqədərki
 
köçləri
 
maraqlandırır.
1 
 
Neolit
,
 
eneolit
,
 
tunc  və  dəmir 
                                                 
1
 DaĢ dövrü (paleolit) boyunca Yer kürəsində dəfələrlə kəskin iqlim dəyiĢmələri olmuĢ, 
iqlimin soyuması buzlaqların yaranmasına və suların azalmasına, iqlimin istiləĢməsi isə 
buzlaqların əriməsinə, dəniz, göl və çaylarda suyun qalxmasına səbəb olmuĢdur. Hava-
ların quru və ya rütubətli keçməsi landĢaft və biosferdə flora-fauna dəyiĢmələrilə, bu da 
insan əcdadının məcburi yerdəyiĢmələrilə nəticələnmiĢdir. Təbii Ģəraitlə bağlı insanların 
məskən dəyiĢməsi 15-10 minil əvvəl geniĢ miqyas almıĢdır.
 
«Mezolit çağı insan kollek-
tivlərinin miqrasiya dövrüdür» (AT, 1998, 81).