«Doqquz Bitik» sırası

qaraçı,
 
cığan
 
(tsiqan),
 
çingənə,
 
lüli, 
manuş,
 
kale
 
və
 
sair
 
adlarla tanınan bu etnoqrafik toplum özünü rom adlan-
dırır.
 
Qafqazda xristian
 
qaraçılara poşa (boĢa)
 
deyilir.
59
 
Qaraçı
 
kimi yaĢa-
yan baĢqa etnik qruplar da vardır:  «Güney-Batı Asiyada kauli, boĢa, qa-
raçı, navar (nuri);
 
Hindistanda nati, luti, badiya, laxar;
 
Yaponiyada tobuĢ,
 
sebr, tamba».
60
 
 
Köçəri  termininə  aydınlıq  gətirmək  üçün  əks  qütbləri  təĢkil  edən 
oturaq və qaraçı yaĢamı arasında daha üç təsərrüfat növü ilə formalaĢmıĢ 
yarımoturaq,  yarımköçəri  və  köçəri  yaĢam  tərzinin  olduğunu  nəzərə  al-
maq lazım gəlir:  
 
 
 
 
Sxemdə  göstərilən  oturaq,  yarımoturaq,  yarımköçəri,  köçəri
 
və 
qaraçı köçləri çox vaxt dolaĢıq salınır. Oturaq əhali yaĢadığı torpağı tərk 
edib  baĢqa  yerə  köçürsə,  köçün  vaxtından  asılı  olmayaraq,  bu,  yuxarıda 
səbəb
 
və
 
növlərini
 
izah
 
etdiyimiz
 
tarixi
 
köçdür.
 
VaxtaĢırı
 
yerini
 
dəyiĢərək, 
                                                 
58
  Андрианов, 1985, 135 (5-ci cədvəl). 
59
  Patkanova görə, hayların içində boĢaların sayı önəmli qədərdir (Redaktor -R.Əskər). 
60
  Санаров, 1971, 65. 

---

 
200 
müxtəlif
 
  ölkələri
 
dolaĢan
 
qaraçı
 
köçü
 
isə hind-iran dill tayfalar ilə bağlı 
olub,
 
türk etnosuna xas olmayan etnoqrafik  yaĢamdır. Türk toplumunun, 
o cümlədən, azər türklərinin təsərrüfat növü ilə bağlı kiçik bir qismini əha-
tə edən və digər üç qrupun yaĢam tərzini, Ģərti olaraq, köçərilik adlandır-
maq olar. Lakin bu ümumi köçəri adı altında oturaq yaĢama yaxınlıq də-
rəcəsinə görə, yarımoturaq, yarımköçəri və köçəri növlərin olduğunu da 
diqqətə almalıyıq. 
 
Köçəri sözünün sinonimi kimi köçmən, köçəbə sözlərini də iĢlətmək 
olar,  lakin  azər  türkcəsində  oturuĢmuĢ  köçəri  termini  daha  münasibdir. 
Türk dillərində köçəri sözü köçəbə (türk), köçmən (uyğur), köşkün (tuva) 
küçmə (tatar), köşpeli (qazax), çarva (türkmən) adlanır. Türkmən dilində 
çarva «qöçüp-qonup yörən xalk» kimi izah olunur, onlar oturaq heyvan-
darlara çarvası, yarımköçərilərə isə yarımçarva deyirlər. Saxa boyları əski 
türk yurdlarından xeyli uzaqlaĢsalar da, dillərində köç (kös), köç yeri (kös 
sire) sözləri saxlanmıĢdır. Rus dilində köçəriyə koçevnik deyildiyi kimi, 
köçəriliklə bağlı sözlər türklərlə kontaktda olan bir çox xalqın dilinə keç-
miĢdir.  Hətta,  haylar  içində  çoban  çomağı  ilə  oynanan  populyar  koçari 
rəqsini də onlar türk köçərilərindən öyrənmiĢlər. 
Xarici
 
yazarlar
 
köçəri  (nomad)  terminini  çox
 
geniĢ mənada
 
iĢlədir-
lər. Oturaq olmayan  yığıcı (collectors) və ovçuları da köçəri sayan bəzi 
yazarlardan  fərqli  olaraq,  ingilis  etnoqrafı  D.  Ford  nomadizm  anlamına 
yalnız çobanlıqla bağlı yaĢamı aid edir.
61
 Elmi ədəbiyatda köçəri, yarım-
köçəri  və  yarımoturaq  heyvandarlıq  terminlərinə  də  yanlıĢ  yanaĢmalar 
olmuĢdur.  Bəzi  yazarlar  köçəri  anlamına  yalnız  davamlı  hərəkətdə  olan 
heyvandarları,  bəziləri  də  yarımoturaq  və  yarımköçəriləri  daxil  edirlər.
 
Altayda tele boylarının məiĢət və təsərrüfatına aid arxeoloji bəlgələrə da-
yanan  G.Y.
 
Markov,  haqlı  olaraq,  onların  bir  qisminin  yarımoturaq,  bir 
qisminin də yarımköçəri olması fikrini irəli sürür. Tədqiqatçı VI-VII əsr-
lərdə buradakı durum haqqında yazır: «Nə inkiĢaf etmiĢ atçılıq, nə də hey-
vandarlıq  hələ  Altay  türklərinin  köçəri  olduğunu  söyləməyə  əsas  vermir. 
Çünki suvarma əkinçiliyi və geniĢ metallurgiya məhsulu ilə köçəriliyi bir 
araya gətirmək çətindir. Ən yaxĢı halda, onların təsərrüfatını yarımoturaq 
adlandırmaq olar. Ola bilsin ki, yalnız ayrı-ayrı qruplar yarımköçəri hey-
vandarlıqla məĢğul olurdu».
62
  
S.P.Tolstov XVIII-XX əsrlərdə Aral yaxa-
                                                 
61
 Forde, 1963; Lakin bu ölçüdən kənarda qalan istisnalar vardır. Məsələn, yığım və ov-
çuluqla məĢğul olan bəzi Avstraliya aborigenləri bugün köçəri-gəzəyən yaĢamındadır. 
62
 Марков, 1976, 9, 42-43.  

---

 
201 
sında yaĢayan qaraqalpaq boylarının güya sonralar oturaq yaĢama keçməsi 
fikrini təkzib edib, yazır ki, buradakı əhali delta yaxasında qədim çağlar-
dan oturaq olub, heyvandar-balıqçı-əkinçi kompleks təsərrüfatı ilə məĢğul 
olmuĢdur. Burada arxeoloji  tədqiqat  aparan  yazar qeyd edir ki,  qaraqal-
paqların köçəriliyi həmin kompleks təsərrüfatın bir qoludur.
63
 
Nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  gerçək  həyatda  «təmiz»  köçəri  və  ya 
yalnız  oturaq  heyvandar  yaĢamı  olmamıĢdır.  Təsərrüfat  daima  müxtəlif 
ünsürləri
 
əhatə
 
edən
 
kompleks sistem halında
 
olmuĢdur.
 
Köçəri üçün əsas 
yaĢam  mənbəyi  mal-heyvandır,  əkinçilik  məhsuluna  olan  ehtiyacını  isə 
dəyiĢ-düyüĢlə və ya satdığı heyvan və heyvandarlıq məhsulları hesabına 
təmin  edir.  Məsələn,  arxiv  sənədlərinə  görə,  1785-də  qazax  köçəriləri 
Orenburqda  2500-ə  qədər
 
at,  200  mindən  çox  qoyunu  buğda  və  lazım 
olan  baĢqa  nəsnəyə  dəyiĢmiĢlər.
64
 
Yarımköçəri təsərrüfatda heyvandar-
lıq üstün mövqedə olur, lakin bu tip köçərilər qıĢlaq, yazlaq, yaylaq və 
ya  küzlək  yerlərində əkin-biçinlə  də  məĢğul  olurlar.  Yarımoturaq boylar 
isə üstünlük verdiyi əkin-biçin və sənətkarlıq iĢlərini yaylaq-qıĢlaq yaĢa-
mı tələb edən heyvandarlıqla və mövsümi köçlə uyğunlaĢdırırlar.
 
Heyvandarlıq
 
təsərrüfatının tipologiyasını araĢdıran S.
 
Ġ.VaynĢteyn 
Tuva,  Altay  və  Xakas  elində  köçəri  təsərrüfatı  ilə  yanaĢı,  bütöv  ailə  ilə 
mövsümi  köç  edən  və  qıĢlaqda  daimi  yaĢayıĢ  yeri  olan  yarımköçərilər 
olduğunu qeyd edir.
 
Yazar yarımoturaq təsərrüfata heyvandarların qıĢlaq-
dan  daimi  yaĢayıĢ  tikilisi  olan  yaylağa  köçünü  aid  edir  və  örnək  kimi 
XVIII-XIX  əsrdə  saxa  və  bəzi  altay,  xakas  boylarının  köçünü  göstərir.
65
 
VaxtaĢırı əkinçiliklə məĢğul olan  yarımköçərilər  isə  yaylaq-qıĢlaq  yaĢa-
mında mövsümi köç ilə əkinçiliyi uyğunlaĢdırma imkanı olanlardır.
66
 
Ək-
sər türkmən köçəriləri heyvandırlıqla  yanaĢı, əkinçilik və baĢqa istehsal 
sahələri
 
ilə məĢğul olduğundan onlar yarımoturaq və yarımköçəri kimi ta-
nınmıĢlar.
67
 
Eyni  sözləri  minillər  boyu  yaylaq-qıĢlaq  yaĢamı  ilə  tanınan 
protoazər (xəzər//azər) boyları haqqında da demək olar.
68
 
                                                 
63
  Толстов, 1947, 99 
64
  ИК, 247. 
65
  Вайнштейн, 1972, 73. 
66
  Bunu  Gürcüstan,  Ermənistan  və  Dağıstanda  heyvandarlıqla
 
bağlı  köçəriliyin  çeĢidli 
növlərə  ayrılmasını  köçəri etnoqrafiyasını tədqiq edənlər də (V. M. ġanidze, Y. Ġ. Mkr-
tumyan, M.
 
O.
 
Osmanov) söyləmiĢlər.  
67
  Марков 1976, 209. 
68
  Azər xalqı, 2000, 23.
 

---

 
202 
Güney
 
Sibirdən
 
yuxarı
 
qalxan saxa boyları burada heyvandarlıq və 
ovçuluqla  bərabər,  əkinçiliklə  də  məĢğul  olurdular.  Onların  bir  hissəsi 
tundraya  köçəndən  sonra  gələnəksəl  kompleks  təsərrüfatdan  əl  çəkərək, 
buradakı evenk (tunqus) və samodi xalqları kimi yalnız köçəri heyvandar 
yaĢamına keçdilər.
69
 
Məncə, prototürk boylarının doğu və quzey bölgələrə 
tarixi köç yollarında
 
Atayurddan uzaqlaĢdıqca əkinçilik, çobanlıq,
 
dəmirçi-
lik, ovçuluq və sənətkarlıq kimi onların kompleks təsərrüfatında müəyyən
 
sahələr
 
deformasiyaya uğrayıb
 
iĢləkliyini
 
itirmiĢdir.
  
Ön  Asiyadan  uzaqlaĢdıqca  prototürk  boyları  yeni  məskənlərdə 
mal-heyvanın artımına, qoyunçuluq və atçılığın inkiĢafına daha çox meyl 
etmiĢlər, çünki ilboyu davam edən köçərilik üçün Uralın güney-doğusu, 
Tyan-ġan və Altay, həmçinin Monqolustan yarımsəhraları əlveriĢli mühit 
idi. Bölgənin landĢaft və iqlimindən asılı olaraq, yaylaq-qışlaq deyimi bir 
yerdə dağ-aran, baĢqa yerdə aran-dağ anlamına uyğun gəlir. Belə ki, kö-
çərilər Anadolu, Qafqaz və Ġranda yayı dağda, qıĢı aranda keçirirsə,
 
qazax 
köçəriləri qıĢı dağda, yayı aranda keçirir, altay, qırğız, monqol köçəriləri 
dağ-dağətəyi-dağ, tofalar köçmənləri və doğu Tuva maral saxlayanları isə 
dağətəyi-dağ  yerdəyiĢməsi  ilə  yaylaq-qıĢlaq  yaĢamını  gerçəkləĢdirirlər. 
XX əsrin əvvəlinə qədər əhalisinin 90% heyvandar-köçəri olan Monqol 
elində gələnəksəl olaraq, otlaqlar yaz, yay, küz və qıĢ üzrə ayrılır.
  
Bir qayda olaraq, yaylaq
 
aĢağılarda, çay qırağında, qıĢlaq isə dağ-
ların güney yamaclarında olur.
70
 Morfonoloji
 
quruluĢunda
 
azacıq
 
dəyiĢmə 
ilə