«Doqquz Bitik» sırası

Qaşqaylar
 
 
4 ay qıĢlaqda 
4 ay yolda 
4 ay yaylaqda 
Türkmənlər
 
mart-may ayları yazlaqda  
iyun-dekabr ayları yaylaqda  
dekabr-mart ayları qıĢlaqda 
 
Qapalı köçdən  fərqli olaraq, açıq köç davamlı  yerdəyiĢmələrlə bir 
otlaqdan baĢqasına fasiləsiz köç Ģəklində olur.  Belə ki, donuzdan baĢqa, 
müxtəlif heyvanlar saxlayan və «yurt» adlı ağ alaçıqlarda yaĢayan mon-
qol heyvandarlarının arabalarla daima  yer dəyiĢməsi, bir örüĢdən baĢqa 
örüĢə keçməsi haqqında ayrı-ayrı səyyahların qeydi vardır.
72
 Türk boyları 
yalnız olağanüstü durumda - böyük müharibələr Ģəraitində və ya iqlim 
dəyiĢmələri ilə bağlı, məskunlaĢacağı yeni yurd yerinə çatana qədər açıq 
köçlə hərəkət etmiĢlər. Bu baxımdan, saqa, massaget, hun, kuman, alan, 
oğuz, qıpçaq boylarının güya fasiləsiz köçəri  yaĢamı, əslində, adı çəkilən 
boyların savaĢa cəlb olunduğu zamana aid olub, hərbi konfliktlərlə bağlı 
yazılı qaynaqların verdiyi məlumatlara dayanır. Onların fasiləsiz açıq köç 
hərəkətinin spesifik forması heyvandar köçərilərin təsərrüfat fəaliyəti ilə 
yox, hərbi konfliktlərlə bağlıdır. 
Köçərilik anlamı təkcə təsərrüfat növünü deyil, cəmiyətin sosial- 
etnik xüsusiyətini də əhatə edir. Ovçu və yığıcı insanların ibtidai çağında 
adambaĢına  düĢən  bəslənmə  sahəsi  geniĢ  idi.  Ġnsanların  sürü  saxlayıb, 
əkinçiliklə  məĢğul  olduğu  sonrakı  çağlarda  isə  bəslənmə  sahəsi  daraldığı 
üçün vaxtaĢırı qonĢu boylar arasında torpaq davası olurdu. Oturaq əkinçi 
mühitdə qan  qohumluğu  get-gedə  qonĢu ərazi birliyinə  keçirdisə,  köçəri 
heyvandar  yaĢamında uruq-boy  (bəzən  psevdoboy) iyerarxik  qurumları 
yaranırdı,
 
necə
 
ki,
 
türkmən  obası  köçdə
 
iĢtirak
 
edənlərin
 
qohum  və
 
ya 
qeyri-qohum birliyidir.  Təkə boyu ilə vaxtaĢırı vuruĢan sarık boyu digər 
türkmənlərə  nisbətən  daha  çox
 
mal-heyvana
 
sahibdir
 
və
 
tərkibində  az 
çarva  olan  iqdır,  arbaçı,  göklen  boylarından  fərqlənir.  Orta  və  Güney 
Anadoluda  yörüklər ailə-soy qrupları ilə ümumi örüĢlərdən istifadə edir.
73
 
Çin qaynaqlarında dun-xu (uxuan)
 
boylarının yüzdən minə qədər alaçığına 
çincə bu
 
(monqolca
 
oymaq)  deyildiyi,
 
hər oymağın kiçik baĢçısı olduğu, 
baĢçıdan tutmuĢ, ən axırıncı adama qədər hər kəsin öz mal-heyvanını özü 
otarıb saxlaması, baĢqasından kömək ummaması qeyd olunur.
74
  
                                                 
72
 Карпини, 28, 70;  Рубрук, 91;  Поло, 88;  və b. 
73
 Еремеев, 1969, 98. 
74
 Бичурин, I, 142-143. 

---

 
204 
Etnik
 
atribut
 
kimi,
 
köçəri alaçıqları da rənginə, quruluĢuna və
 
yun, 
keçə,  həsir,  çubuq  kimi  materialına  görə  xalqdan-xalqa  fərqlənir.  Belə 
ki, tibet alaçığı monqol alaçığından, o da qazax-qırğız alaçığından, bu isə 
ərəb alaçığından seçilir. Ġqlim, çevrə, sosial durum və varlanma, heyvan 
artımı, mal dəyiĢmə kimi iqtisadi tələbat köçəri yaĢamına müxtəlif yön 
verdiyi kimi, köçün növünə də təsir edir. 
Azərbaycanın çeĢidli iqlimi, mülayim aran (qıĢlaq) və füsunkar dağ 
(yaylaq) bölgələri vardır. Oğuz xan, Əmir Teymur kimi böyük türk fateh-
ləri Azərbaycanın qıĢlaq və  yaylaqlarında dincəldiyi kimi, köçəri quĢlar 
da Azərbaycanda qıĢlayır.
 
QıĢda və yayda insanların yerdəyiĢməsi sağlam-
lıq üçün böyük önəm daĢıyır. Təbiətlə uyğunlaĢmaq, təbiətə köklənmək 
bir çox xəstəliyin də qarĢısını alır.
 
KeçmiĢdə vaxtaĢırı baĢ verən epidemi-
yalar  Ģəhər  və  kəndlərdə  sıx  yaĢayan  əhalinin  daha  çox,  kiçik  topalarla 
dağlara və bozqırlara yayılan köçərilərin isə az qırılması ilə nəticələnirdi. 
Köçəri  süfrəsində  yüksək  kalorili  ət-süd  məhsulları  olduğundan  sağlam 
qidalanma ilə artım köçərilər arasında daha çox olurdu.  
Oturaq  türklərə  nisbətən,  köçəri  türk  boyları  təbiəti  yaxĢı  duyur, 
onun «sirrini» daha yaxĢı bilirlər. Oynaq və diri hərəkətli köçəri boyu 
daha  çevik  və  təpərli  olur.  «Oğuznamə»  (Yazıcıoğlu)  abidəsində  belə 
deyilir: «Daima
 
köç
 
edələr,
 
oturaq
 
olmayalar, Kara Osman oğlanlarına 
deyərmiĢ: olmasın ki, oturaq olasız, bəylik türkmənlik və yörüklük edən-
lərdə qalır - demiĢ».
75
  L. N. Qumilov haqlı olaraq yazır ki, «bəĢər tari-
xində  və  mədəniyətində  Böyük  Çöl  köçərilərinin  rolu  avropalı,  misirli, 
çinli, pers, astek və inklərdən az olmamıĢdır».
76
 
Son 10 min ilə qədər 2 milyon il davam edən yığıcılıq və ovçuluq 
insanların  yeganə  yaĢam  tərzi  olmuĢdur.  Neolit  çağında  yığımdan  isteh-
sala
 
keçən uruqlarda məhsuldarlığın artımına maraq yaranmıĢdı,
 
gündəlik 
ehtiyacı təmin etməklə yanaĢı, ehtiyat ərzaq tədarükü görülürdü. Əkinçi-
liyin
 
inkiĢafı  və
 
mal-heyvanın  artımı  tədricən  əkinçi-maldar  təsərrüfatı 
ağırlaĢdırdı, tam olmasa da, əiknçi və heyvandar təsərrüfatın bir-birindən 
ayrılması
 
ilə  nəticələndi.
 
Əkinçilik
 
təsərrüfatına
 
nisbətən,
 
heyvandarlığın
 
                                                 
75
    Türk  toplumu  içində  etnoqrafik  baxımdan  bir-birndən  azacıq  da  olsa,  fərqlənən 
kəndlər,  hətta  soylar  arasında  duzlu  zarafatlar  olduğu  kimi,  oturaq  boylar  zarafatla 
köçərilərə  yonulmamıĢ  adam  anlamında  «dağ  adamı»,  «tərəkəmə»,  «ayrım»,  «kürd», 
köçərilər  də  köç  etməyən  oturaq  boylara  yerindən  tərpənməyən,  tənbəl  anlamlarında 
«yatuq»//«yatıq», «tat» deyirlər. 
76
  Гумилев, 1971, 70. 

---

 
205 
ilk  mərhələsində  əlavə  məhsul  daha  asan  əldə  olunurdu.  Ġlk  heyvandarlar 
oturaq olub, mal-heyvanı yaĢayıĢ məskəni ətrafında otarırdı. Bu tip təsər-
rüfat  ov,
 
əkin,
 
balıqçılıq kimi sahələri istisna etmir, kompleks təsərrüfatın 
formalaĢmasına imkan verirdi. Heyvandarlığın artıb inkiĢaf etməsi köçə-
riliyi, əkinçiliyin  inkiĢafı  isə  oturaqlığı  artırır.  Karpatdan  Sakit  okeana, 
Orta Asiya səhralarından Sibir tayqalarına qədər böyük  ərazidə köçərili-
yin intensivliyi saqa çağına aid edilir.
77
 
Ailə-soy  və  boylara  məxsus  mal-heyvanın  artması  və  ya  azalması 
müxtəlif zaman ölçülü dövrlərə ayrılır. Metenin 300 min atlı döyüĢçüsü 
vardı. Çinlilər hunlara hücum edib, təkcə Lulu bəyin örüĢündən 700 min 
baĢ mal-heyvan aparmıĢdılar.
78
 XIX əsrdə rus tədqiqatçısı A. Ġ. LevĢin 8 
min  atı
 
olan
 
bir
 
qazaxdan
 
soruĢur
 
ki,  nə
 
üçün  bunların  bir  qismini  satmır, 
qazax deyir ki, sandıqda saxlanan pulu heç kim görmür, mənə pul lazım 
deyil, tabunu isə örüĢdə hər kəs görüb bilir ki, mənimdir və mən dövlətli-
yəm.
79
 Ev  heyvanının artımı daima  yüksələn  xətlə  deyil,  iqlim  və  otlaq 
Ģəraitindən,
 
vaxtaĢırı
 
özünü  göstərən  xəstəlikdən  asılı  olaraq,  azalan
 
və 
yüksələn xətlə davam etmiĢdir.
80
 
Bu  səbəbdən,  mal-heyvanın  əsrlərboyu 
yüksələn  xətlə  artması  ilə  köçəriliyin  yarandığını  söyləyənlərin  fikri 
yanlıĢdır. 
Köçərilikdə  heyvan  növlərinin  seçimi  də  rol  oynamıĢdır.  Belə  ki, 
köçəri  təsərrüfatı  üçün  donuz  yaramır,  uzaq  məsafəli  köçə  çətin  uyuĢan 
inək-öküz kimi qaramaldan da az istifadə olunur. Markova görə, Qazaxıs-
tanda heyvandar  təsərrüfata  iribuynuzlu  mal  sonralar  daxil  edilmiĢdir  və 
vaxtilə  bunun  bir  qismini  qazaxlar  Ġtil  yaxasından  Çinə  köçən  kalmık 
boylarından  yağmalamıĢ,  bir  qismini  də  Sırdərya  yaxasındakı  qazaxlar 
qaraqalpaq  boylarından  mənimsəmiĢlər.
81
  Davamlı  hərəkətdə  olan  hey-
vandar saxa boyları isə maral sürüsü saxlayırlar.
82
  
                                                 
77
  Грязнов, 1978, 9. 
78
  Бичурин, I, 42, 82. 
79
  Марков, 1976, 168. 
80
  Örnəyin, 1803-də  hər qazax alaçığına 400 baĢ mal-heyvan düĢdüyü  halda, get-gedə 
bu say azalmıĢdır: 1814-də 230, 1825-də 190, 1839-da 155  (Марков, 1976, 157). 
81
  Марков, 1976, 138. 
82
  Tibetdə evsəlləĢən yak buradan Pamir, Altay və Monqol elinə yayılıb. Əvvəllər bəzi 
tədqiqatçılar  maralın  evsəlləĢməsini  az  qala,  paleolit  çağına  aid  edirdilər,  lakin  son 
tədqiqatlar  göstərir  ki,  Sayan  bölgəsində  maralın  evsəlləĢməsi  çox  sonrakı  olaydır  və 
bura gələn heyvandar boyların gətirdiyi təsərrüfatın təsiri ilə gerçəkləĢib. Tabun maral-
çılığı isə yalnız XVIII-XIX əsrlərdə ortaya çıxıb (Андрианов, 1985, 56-59). 

---

 
206 
Türklər köçəri təsərrüfatı üçün sərfəli olan qoyun, keçi, dəvə
 
və
 
at-
dan geniĢ yararlanmıĢlar,
 
lakin əksər türk boyları gələnəksəl olaraq, qoyun-
çuluğa üstünlük vermiĢlər. Tarixi bəlgələr göstərir ki, doğuya  miqrasiya 
etmiĢ türk boyları Azərbaycan və Türkmənistandan apardığı atçılıq gələ-
nəyini orada daha da inkiĢaf etdirib, böyük ilxılar saxlamıĢlar. Bozqırlarda 
ilboyu at üçün yem vardır, qıĢda dırnağı ilə qar altından eĢib üstünü açdığı 
otu atla yanaĢı qoyun sürüləri də otlayır.  
Xəzərin  güneyindəki  dağ  silsiləsi  və  Kopetdağdan  Pamir,  Tyan-
ġan  və  Altaya  qədər  2  min  km uzanan  ərazi  köçəri  heyvandarlıq üçün 
gözəl imkan yaradır. Çinin Sintszyan bölgəsində köçəriliklə məĢğul olan 
monqol-tibet boyları ilə yanaĢı, uyğur (tağlığ), qırğız və qazax boyları da 
vardır.  Hər  bölgə  köçün  növünə  təsir  edən  heyvan  növünün  özəlliyi  ilə 
fərqləndiyi kimi,
 
cins
 
heyvanların yayılma dərəcəsi ilə də seçilir.
 
Belə ki, 
Türkmənistan və Xorasanda karakul (qaragül), Kirmanda qəzilli keçi və 
yunlu qoyun, Mazandaranda südlü inək cinsi üstünlük təĢkil edir.  
Köçəriliyin  yaranması  səbəbləri  sosial-iqtisadi  faktor,  təbii  Ģərait, 
və  coğrafi  mühit  idisə,  köçəriliyin  növü  kompleks  təsərrüfatın  bölünmə 
dərəcəsindən,  mal-heyvanın  sayından  asılı  olaraq  formalaĢırdı.  Əkinçi-
maldar  təsərrüfat  kompleksi  bölündükcə  əkinçilər  oturaq,  maldarlar  isə 
köçəri  və  yarımköçəri  yaĢam  tərzinə  keçirdilər.  Son  iki  minillik  tarixdə 
oturaq
 
əkinçilərin
 
köçəriyə
 
çevrilməsi
 
faktı görünmür.
83
 
Köçərilərin əkin-
çiliyə
 
və
 
oturaq
 
yaĢama
 
keçməsi
 
olayı isə müxtəlif zamanlarda
 
olmuĢdur.  
B.
 
V.
 
Andrianov  «Dünyanın  oturaq  olmayan əhalisi»  adlı  əsərində 
köçəri  heyvandarlığın  m.ö.  III  minil  -  II  minilin  əvvəlində  yarandığını, 
G.Y. Markov isə «Asiya köçəriləri» kitabında Ön Asiya, özəlliklə, Azər-
baycan üzrə tarixi qaynaqlara deyil, Ərəbistan yaylası, Orta Asiya, Altay 
və Monqolustan qaynaqlarına güvənib yazır ki, köçərilik m.ö. II minilin 
sonundan baĢlanır.
84
 
Məncə, hər iki yazar prototürk arxeoloji bəlgələrinə 
diqqət vermədiyindən köçəriliyin yaranma tarixində yanılmıĢlar. 
Azərbaycanda  köçəriliyin  ən  qədim  izləri  m.ö.  VII-VI  minillərdə 
750 m yüksəklikdə palıd meĢəliyi zolağında yaranmıĢ Carmo kulturunun 
yayıldığı lokal variantları arasındakı arxeoloji fərqlərlə ortaya çıxır. Belə 
                                                 
83
  Bəzi
 
yazarlara
 
görə
 
X-XII
 
əsrlərdə
 
bəzi meĢə monqolları imperiya çağında
 
heyvandar
 
olublar.
 
Əslində
, 
bu
 
monqollar
 
Çingizxandan
 
minil
 
öncə
 
Hun
 
çağında köçəri
 
idilər,
 
çünki 
«monqol heyvandarlıq terminlərinin əsasını türkizmlər təĢkil edir» (Щербак, 1966). 
84
  Андрианов,
 
1985, 25;  
Марков, 1976, 18. 

---

 
207 
ki, Carmo yaĢayıĢ məskəninin özündə, dağətəyi Sincar ovasında, Zaqros 
dağlarının
 
Ġraq
 
tərəfdəki
 
batı
 
(Tel-ġimĢara)  və
 
Ġran tərəfdəki doğu  yaxala-
rında (Tepe-Sorab, Tepe-Quran,  Ali-KoĢ),  GirmanĢah  bölgəsində  Gənci-
dərə
 
abidələrində  yaylaq-qıĢlaq  yaĢamını  əks  etdirən  fərqli  düĢərgələr 
vardır. V. M. Masson qeyd edir ki, Carmo, Sincar və Luristandakı Tepe-
Quranda
 
daĢ özül üzərində gil-palçıq evli yaĢayıĢ məskənlərinin
 
qıĢlaq, 
1260 m yüksəklikdəki alp çəmənliyində daimi yaĢayıĢ üçün palçıq evləri 
olmayan  Tepe-Sorab  düĢərgəsinin  isə  çobanların  yaylaq  yeri  olduğunu 
göstərir.
85
  Tarixboyu  adı  çəkilən  ərazilərdə  yaĢayan  prototürk-protoazər 
boyları içində yaranan və sonradan gələn baĢqa xalqların da mənimsədiyi 
qoyunçuluq və köçərilik burada bugünə qədər davam edir.  
Güney-Doğu
 
Anadoluda  türkmən  və  kürd,  Quzey  Ġraqda  türkman, 
Orta Zaqrosda, ġuĢter-Ġsfahan arasında yaĢayan irandilli bəxtiyar boyları, 
Ġranın
 
güney-doğu
 
bölgələrində  çoxsaylı  bəluclar,
 
Kerman  əyalətində 
xorasani,  bayat,  pıçaqçı,  qaragözlü  türk  boyları  və  inanlu,  baharlu  boy-
larından
 
batıda
 
qaĢqaylar,
 
dağlıq bölgələrdə  yaĢayan teymurtaĢ, qoudari,
 
Xamse bölgəsi və Urmu gölünün
 
quzey-batı
 
yaxalarında
 
avĢar
 
boylarının
 
bir
 
qismi  köçəriliklə  məĢğuldur.  Köçdə  300-350  km  yol  keçən  irandilli 
basseri boyları kimi, Fars körfəzi
 
yaxalarında
 
Kara-Ağaç çayı ilə Firuza-
bad, FeraĢbənd, Atab və XineĢur
 
arasındakı
 
yaĢayıĢ
 
məskənlərində
 
qıĢla-
yan
 
qaĢqay
 
boyları daha
 
uzaq məsafəli
 
ġiraz-Ġsfahan
 
yolundan
 
batı yöndə
 
Zaqros
 
dağındakı
 
yaylaqlara köçürlər.
86
  
Yaylaq köçündə gündə
 
10-15 km yol keçən
 
qaĢqay
 
boyunun
 
yolbo-
yu
 
etnoqrafik
 
durumunu  T.
 
Ə.  Ġbrahimov  geniĢ  təsvir  etmiĢdir.
87
 
Lazım 
gələndə  60  min  atlı  döyüĢçü  çıxarmağa  qadir  olub,  gözəl  atlar,  dəvələr 
saxlayan, qoyunçuluqla məĢğul olub, keçən əsrin ortalarına qədər Zaqrosu 
aĢıb  Ġraqa,  oradan  da  Ġrana  qayıdan  yarımgöçəri  qaĢqaylar  üçün  dövlət 
sərhədi anlayıĢı yox idi.  
Het yazılarında adı keçən qədim heyvandar qaĢqay boyları isə m.ö.II 
minilboyu  Anadoluda  yaĢamıĢlar.  Görünür,  Het  dövlətinin  yıxılmasında 
da iĢtirak edən qaĢqay adlı bu qədim türk boyları urmu, mitan, subar boy-
ları kimi zaman-zaman Aərbaycana qayıtmıĢdılar. Bu qaĢqaylar haqqında 
sonrakı bitiklərdə geniĢ məlumat verilmiĢdir. 
                                                 
85
 Массон, 1989, 41. 
86
 Андрианов, 1985, 150-151. 
87
 Ибращимов, 1988, 55-56. 

---

 
208 
AĢağıdakı
 
sxemlərdə
 
ayrı-ayrı
 
etnoqrafların
 
Antalya
 
(№1),
 
Güney-
Doğu
 
Anadolu
 
(№2), Ġran (№3-4), Qazaxıstan (№5) bölgələrində köçəri-
lərin qapalı köç yollarını belə vermiĢlər:
 
88
 
 
                                                 
88
 Planhol, 1965; Hütteroht, 1959; Barth, 1964; Андрианов, 1985; Johnson, 1969.   

---

 
209 
Eneolit və tunc çağını nəzərdə tutan G. Y. Markov yazır: «Maraqlı-
dır  ki,  əhatəsində  olduqları  ətraf  sivilizasiyanın  hərtərəfli  güclü  təsirinə 
baxmayaraq, dağətəyi və bozqır əhalisi qədim Ģərq sivilizasiyası yaratmaq 
yolu ilə deyil, özlərinə məxsus özəl yolla getdilər».
89
 Köçərilik də əsasən, 
bu özəl yaĢam yolunu tutanlar arasında yaranıb yayıldı. 
Etnoqrafiyada bu da məlumdur ki, köhnə təsərrüfat növü o çağacan 
saxlanır ki, onu saxlamaq mümkün olur. Bu baxımdan, oturaq yaĢamdan 
köçəriliyə  keçid,  sıçrayıĢla  deyil,  ağrı-acılı  keçidlə,  yeni  yaĢam  tərzinə 
tədricən alıĢıb uyğunlaĢma ilə gerçəkləĢir. Sosial qurum və təsərrüfatın 
konservativliyi
 
köçəri
 
boylarda
 
daha güclü və davamlıdır. M.ö. III-II əsrdə 
hunların siyasi-iqtisadi və ictimai durumu ilə XI-XII əsr monqol cəmiyəti-
nin durumunu eyni sayan S.
 
Y.
 
Tolıbekov yazır ki, Orta Asiya köçərilərinin 
X əsrdəki durumu ilə  XIX  əsrdə  Sırdərya  vilayəti  köçərilərinin  durumu, 
həyat  tərzi  və  istehsal  fəaliyəti  bir-birindən  fərqlənmir.
90
  Baykalyanı 
bölgədən Lena çayı boyunca quzeyə qalxan saxa boyları yeni yurdlarında 
ildə  iki  dəfə  köç  gələnəyini  saxlayaraq,  yaylaq-qıĢlaq  yaĢamını  davam 
etdirmiĢlər.
91
  Osmanlı  dövləti  XIX  əsrin  ortalarında  əkinçiliklə  məĢğul 
olmayan  bədəvi  (beduin)  ərəblərin  oturaq  həyata  keçməsi  üçün  onlara 
kəndlər salıb,  əkin-biçin  üçün  Ģərait  yaratdı.  Lakin  bədəvilər heç  cür  əsl 
yaĢamlarından əl çəkmək istəmirdilər.  
Qədim  çağlardan  baĢlanan  köçərilik  günümüzə  qədər  davam  edir. 
Lakin  köçəri  yaĢamı kütləvi  Ģəkildə XIX  əsrin sonu  XX əsrin  əvvəlində 
deformasiyaya uğradı.
 
Bəzi
 
Avropa ölkələrində mal-heyvan sürüləri artıq 
qıĢlaq-yaylaq  yolunu  yük  maĢını  və  dəmiryol  vaqonlarında  keçir,
 
ikiĢaf 
etmiĢ bölgələrdə mal-heyvanı otlağa  yox, otu mal-heyvana tərəf  gətirir-
lər.
 
Oturaq  sosial-iqtisadi  qurumlara  qoĢulub  mahiyətini  itirən  köçərilik 
bəzi periferiyalarda lokal Ģəkildə günümüzə qədər qala bilmiĢdir.
92
 
  
                                                 
89
 Марков, 1976, 25. 
90
 Толыбеков, 1971, 53, 220. 
91
 РИН, 1968, 202; Vedidə yaylaq-qıĢlaqla yaĢayanların sağlam ovqatı olardı. Vedi dağ-
larında, bir tərəfi Göycə gölünə açılan yaylaqlarda, Qaragöl təpəsi yaxalarında, Əyricə, 
Cığın gölü, Məngük yaylaqlarında hər ailənin, soy və boyun özəl yaylaq yurdları vardı: 
Ağasıbəyli yurdu, Dibyurd, Qırxbulaq, Qanlıyurd, Kərbəlayı Ġsmayılın yurdu, GümüĢün 
yurdu,  Dəvəli  yurdu,  Xudu  bəyin  yurdu,  Məmməd  bəyin  yurdu,  Adıyaman,  Gözəldərə, 
AĢağı//Yuxarı Qaranlıq, Alçalı, Qızıl xaraba, DəlikdaĢ Qızıl xaraba, ArxaĢan, KəsikbaĢ,
 
DikdaĢ (Bədir bəyin yurdu), AtdaĢı, Tikanlı (Usuboğlu Ġsmayılın yurdu), Taplar,
 
Aynalı, 
Qanlıca
 
kimi
 
onlarla yaylaq yeri minillərlə
 
Vedibasar əhalisinin yupdları olmuĢdur.  
92
 Андрианов, 1985, 216. 

---

 
210 
4. TÜRKLƏRĠN ATAYURDU 
 
Atayurdu deyimi dar mənada bir soyun, nəslin  «ata ocağı»,  geniĢ 
mənada boy, budun (xalq) və millətin «yarandığı bölgə» anlamında iĢlə-
nir. Tarixi-coğrafi kateqoriya olan Atayurdu anlamında tarixi xronologiya 
və çoğrafi məkan ölçüləri birlikdə iĢtirak edir, bu ölçülər xalqın etnoqra-
fiyası,
 
mifologiyası
 
və dilində əks olunur.
 
Xalqın etnogenezi atayurdunun 
etnik tarixi ilə üzvi Ģəkildə bağlı olub, bu yurdun tarixi demoqrafiyasından 
və burada baĢqa etnoslarla təmasın dərəcəsindən asılıdır. Belə mürəkkəb 
münasibətlər sistemində yer alan Atayurd probleminə iĢıq tuta bilən bəlgə-
lərin düzgün seçimi vacib Ģərtdir, çünki Urmu teoriyasından fərqli olaraq, 
iki əsr öncə “Altay dil ailəsi” ehtimalı üzərində gündəmə gəlib türklərin 
ilkin yurdunu doğuda “axtaran” Altay teoriyası hələ də axtarıĢdadı. 
Türklərin  Atayurdu  problemindən  danıĢan  yazarların  əksəri  onun 
tarixi-coğrafi  anlam  tutumunu  bir  kənara  qoyub,  «ilkin  yurd»  anlamının 
tarix  ölçüsünə  istədikləri  kimi  yanaĢmıĢlar.  K.  Gürün  qeyd  edir  ki,  türk 
tarixindən danıĢan yazarlar «ən qədim türk çağı» dedikdə m.ö. III, IV-V, 
uzaqbaĢı,
 
XII-XV
 
əsrləri nəzərdə tuturlar.
93
 
Halbuki ilkin yurd anlamının 
xronoloji ölçüsü protodilin yarandığı və dağılmağa baĢladığı zaman daxi-
lindəki dövrü əhatə edir. Hindavropa və bir sıra baĢqa xalqlarda olduğu 
kimi, türklərin də ilkin Atayurdunun tarixi m.ö. IV minildə bitir. Göründü-
yü  kimi,  qədim  türk  tarixi  və  ya  ilkin  Atayurd  məsələsindən  danıĢanlar 
zaman ölçülərini dolaĢıq salmıĢ, əsrlə minilliyi qarıĢdırmıĢlar.  
Atayurdunun coğrafi ölçülərinə də yanlıĢ baxıĢlar vardır. Belə ki, 
m.ö.  IV minilə qədər bu  yurdun coğrafi hüdudları bir-birindən çox uzaq 
məsafədə ola bilməzdi, ən azı ona görə ki, hər hansı bir protodilin yaran-
ması
 
üçün
 
müəyyən
 
təmaslarda  bulunan  boyların  eyni  kultur  yaĢamında,
 
həm də minillər boyu bəlli çoğrafi hüdud daxilində yaĢaması gərəkir. Böl-
gədə  coğrafi  durum  və  etnik  kulturun  yayılma  imkanları  Atayurd  üçün 
önəm  daĢıyan  faktorlardır.  Bundan  baĢqa,  fərqli  özəllikləri  olan  ilkin  və 
sonrakı yurd anlamlarını da fərqləndirmək lazım gəlir. 
Hər  hansı  bir  xalqın  yaranma  tarixinin  düzgün  yazılması  Atayurd 
probleminə  fantastik  meyarlarla  deyil,  gerçək  durumu  əks  etdirə  bilən 
ölçülərlə yanaĢmağı tələb edir. Eyni kökdən olan xalqların bir qismi ilkin 
Atayurddan uzaq yerlərdə də formalaĢa bilər. Bunun örnəyi çoxdur. Belə 
                                                 
93
 Gürün, 1984, 19. 

---

 
211 
ki,  macar,  eston  və  fin  boyları  bir  xalq  kimi,  ilkin  Atayurdu  olan  Ural 
yaxalarından uzaq Macarıstan, Estoniya və Finlandiyada formalaĢmıĢlar. 
Yaxud,
 
Qaradənizin quzeyindən çıxan ari boyları Ġranda fars,
 
Hindistanda 
hind xalqı kimi yaranıb ortaya çıxmıĢdır. Bu baxımdan, çağdaĢ türklərin 
bir-birindən
 
uzaq
 
ayrı-ayrı bölgələrdə formalaĢması da istisna təĢkil etmir. 
Eyni ocaqda bir atadan törəyən oğulların böyüyərək ayrı-ayrı ocaq qurub, 
eyni soyadı ilə yanaĢı ayrı-ayrı ad daĢıdığı kimi, türk xalqları da ümumi 
«türk» soyadı ilə bərabər, saxa, çuvaĢ, qazax, azər, tatar və baĢqa adlarla 
tanınır.
94
 
Bütün bu xalqların ümumi etnik adı «Türk» olduğu kimi, danıĢ-
dıqları
 
dillər
 
də
 
«türk  dilinin  qolları»
 
olub,
 
ümumi-ortaq
 
dilin  dialektləri 
əsasında inkiĢaf etmiĢ, çoxu da artıq ədəbi dil səviyəsinə ucalmıĢdır. 
Atayurddan  danıĢarkən,  ilkin  və  ikinci  yurd  anlamlarına  aydınlıq 
gətirmək
 
 lazım gəlir.
 
Türklərin
 
ilkin
 
Atayurdu
 
m.ö. IV
 
minilin ortalarına
 
qədər
 
davam
 
edən prototürk çağına düĢür. Prototürk dilinin dağıldığı hə-
min çağ türk etnosunun ilk tarixi miqrasiyaları dövrüdür. Prototürk döv-
ründə türk etnosunun
 
formalaĢdığı ərazi prototürklərin İlkin Atayurdu, son-
ralar buradan köçən prototürk boylarının ayrı-ayrı bölgələrdə türk xalqı 
kimi  formalaĢdığı
 
ərazilər
 
isə
 
türklərin