Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
Yüklə 6,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
|
Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 431
idrak. Bunu hələ ki, dərk etməyənlər və ya dərk etmək istəməyənlər ötüb keçmiş nəsillərin taleyi barədə əvvəlki məsələyə belə bir məsələ də əlavə etməlidirlər: niyə məhz o, sual verən belə xoşbəxtdir ki, bu qiymətli, ötəri, yeganə olaraq real olan indiyə malikdir, halbuki, yüzlərlə insan nəsilləri və hətta o zamanın qəhrəmanları və müdrikləri belə keçmişin zülmətinə qərq olmuşlar və bununla da heçliyə çevrilmişlər, – o, isə, onun əhəmiyyətsiz məni isə, həqiqətən mövcuddur? Və ya qısaca deyilsə, qəribə görünməsinə baxmayaraq: niyə bu indi, onun indisi məhz indi mövcuddur, başqaları kimi artıq çoxdan olmamışdır? Belə bir qeyri-adi sualı qarşıya qoyaraq, o, öz mövcudluğunu və öz zamanını bir-birindən asılı olmayan kimi nəzərdən keçirir, və birinci onun üçün sanki sonuncunun içərisinə atılmışdır; o, əslində iki indini - obyektə məxsus olanı və subyektə məxsus olanı - qəbul edir və onların üst-üstə düşməsi xoşbəxt təsadüfünə təəccüblənir. Əslində isə (əsas qanunu haqqında traktatda göstərildiyi kimi) yalnız forması zaman olan obyektin öz forması kimi əsas qanununun növlərindən heç birinə malik olmayan subyekt ilə toxunma nöqtəsi indini təşkil edir. Amma hər hansı bir obyekt – iradədir, çünki o, təsəvvür olmuşdur, subyekt isə – obyektin zəruri korrelyatıdır; real obyektlər yalnız indidə mövcuddurlar, keçmiş və gələcək isə özlərində fantaziyanın yalnız anlayışlarını və obrazlarını ehtiva edirlər, buna görə də, indi – iradənin təzahürünün yeni formasıdır və ondan ayrılmazdır. Həmişə mövcud olan və sarsılmaz olaraq mövcud olan yalnız indidir. Empirik nöqteyi-nəzərdən, hər bir şeydən daha çox ötəri olan,o sxolastların empirik seyr formaları üzərində yüksələn metafizik anlamı üçün - yeganə olaraq bir yerdə qərar tutandır, Nunc stans [bir yerdə qərarlaşmış olan]. Onun məzmununun mənbəyi və daşıyıcısı – həyat əzmi, və ya özündə şeydir ki, bu da, bizim özümüzük. Fasiləsiz olaraq təşəkkül tapan və yox olanlar, artıq olmuş və ya hələ ki, olmalı olanlar özlüyündə təşəkkülü və yox olmanı mümkün edən formalarının təsiri ilə təzahürə məxsusdur. Elə buna görə də, belə düşünmək lazımdır: Quid fuit? – Quod est. Quid erit? – Quid fuit [Nə olmuşdur? – Nə var. – Nə olacaqdır?+ və bunu verilmiş sözlərin ciddi mənasında qəbul etmək lazımdır, yəni simile *oxşar+ olanı deyil, idem [elə həmin+ olanı başa düşmək lazımdır . Zira iradə həyatla, həyatsa – indi ilə təmin olunmuşdur. Elə buna görə də, hər bir kəs belə deyə bilər: “Mən bir dəfə həmişəlik indinin sahibiyəm, və o, daim mənimlə yol yoldaşı olacaqdır, mənim kölgəm kimi; buna görə də, mən soruşmuram və məni təəccübləndirmir ki, o, haradan gəlmişdir və bu nədən belə olmuşdur, o, məhz indi mövcuddur”. Biz zamanı sonsuz dövr edən dairə ilə müqayisə edə bilərik: onun enən yarısı- keçmişdir; yüksələn yarısı- gələcəkdir; yuxarıda, toxunanın keçdiyi bölünməz nöqtə isə, – məkan ölçüsü olmayan indidir; toxunanın fırlanma hərəkətinin ardınca getməməsinə oxşar olaraq, indi də onun ardınca getmir, bu, forması zaman olan obyektin heç bir forması olmayan subyektlə toxunma nöqtəsidir, ona görə ki, subyekt dərk edilə bilənə məxsus deyildir, dərk edilə bilən hər bir şeyin yalnız şərtini Və ya: zaman qarşısıalınmaz bir axına, indi isə – bir qayaya bənzəyir ki, o, ona çarpılıb dağılır, amma onu özü ilə götürüb aparmır. İradə özündə şey kimi idrakın subyektinə ( son nəticədə, o, səbəbdən elə həmin iradə və ya onun aşkarlanması olan) bənzər kimi əsas qanununa tabe deyildir və iradə həyatla, onun öz məxsusi təzahürü ilə elə təmin olunduğu kimi, eləcə də də ona real həyatın yeganə forması olan indi təmin olunmuşdur. Elə buna görə də, bizə həyata qədərki keçmiş barədə, ölümdən sonrakı gələcək barədə, heç nəyin məğzinə varmaq,mıtləbini bilmək gərək deyildir: əksinə, iradənin bizə təzahür olunduğu yeganə www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
432
forma olaraq, biz indini qəbul etməliyik * o, iradədən qurtula, yəqin ki, iradə də ondan qurtula bilmir. Buna görə də, o kəsi ki, həyat olduğu kimi qane edir, o kəs ki, hər bir tövrlə,nikbincəsinə onu təsdiq edir, o, ümidlə, təvəkküllə onu sonsuz hesab edə və ölüm qorxusunu, indini haçansa itirmək barədə cəfəng qorxunu təlqin edən və onu indinin olmadığı bir zamanın kabusu ilə aldadan illüziya kimi qova bilər, – zamana münasibətdə bu illüziya məkana münasibətdə başqa bir illüziya ilə eynidir, məkana münasibətdə həmin bu illüziyanın təsiri ilə hər bir kəs öz təxəyyülündə özünün tutduğu yeri yer kürəsində yuxarı, bütün digər yerləri isə – aşağı hesab edir; məhz beləcə hər bir kəs indini öz fərdiliyi ilə əlaqələndirir və düşünür ki, onunla birgə hər hansı bir indi də sönür və sonra həm keçmiş, həm də gələcək indisiz qalır. Amma yer kürəsində hər yer – yuxarı olduğu kimi, eləcə də hər hansı bir həyatın forması da – indidir və indini bizdən alıb apardığına görə indidən qorxmaq xoşbəxtlikdən verilmiş anda bizim üstündə olduğumuza görə dəyirmi yer kürəsindən aşağı yıxılmağa qorxmaqdan daha ağıllı deyildir. İradənin təcəssümünə indinin forması xasdır, məkansız nöqtə olaraq indi sonsuz zamanı hər iki tərəfə bölür, zaman isə sərin axşamları olmayan əbədi günorta kimi hərəkətsiz qalır,– bu ona oxşayır ki, gerçək günəş fasiləsiz olaraq yanır və belə görünür ki, guya o, gecənin qoynunda batır; buna görə də, əgər insan ölümdən özünün məhv olması kimi qorxursa, onda bu, günəşin axşamçağı gileylənməsini, "Qəmə düşdüm! Mən əbədi gecəyə qərq oluram" *cxxvii
deməsini düşünməklə eyni şeydir. Amma əksinə: kimə həyatın məşəqqətləri cəfa verirsə, kim həyatı istəyir və onu təsdiq edirsə, həyatın ağırlığı kimə əzab verirsə, xüsusilə də, kim məhz onun payına düşən ağır qismətə daha dözmək istəmirsə, – belə bir insan ölümlə azad olacağına ümid edə bilməz və öz xilasını intiharda tapa bilməz: tutqun və soyuq Ork cxxviii
da aldadıcı kabusla onu dinclik daldanacağına çəkir. Yer öz fırlanmağı ilə gündüzdən gecəyə keçir, fərd ölür, amma günəş öz- özünün əbədi günortasında fasiləsiz olaraq yanır. Həyat iradəsi üçün həyat təmin olunmuşdur: həyatın forması – sonu olmayan indidir; vacib deyildir ki, fərdlər, ötəri xülyalar kimi ideyanın təzahürləri zamanda, zaman daxilində meydana çıxır və yox olurlar. Beləliklə, intihar artıq burada da bizə səmərəsiz və buna görə də, qeyri-zəkavi əməl kimi görünür: biz öz mühakiməmizdə bundan sonra da irəli gedəndə o, bizə daha az əlverişli bucaq altında görünəcəkdir.
* "Sxolastiklər belə öyrədirdilər ki, əbədiyyət zamanın son və ya başlanğıc olmadan ardıcıllığı deyildir, Nunc stansdır [donub qalan indidir], yəni bizim üçün indi nədirsə, elə Adəm üçün də indi o, idi, yəni indi və o zaman arasında heç bir fərq yoxdur ( Hobbs, Leviafan, fəsil 46).‖ * Ekkermanın "Höte ilə söhbətlər"ində (2-ci nəşr. c. 1, səh. 154) Höte belə deyir: ―Bizim ruhumuz – öz təbiətinə görə dağılmayan varlıqdır, o əbədiyyətdən əbədiyyətə təsir göstərən nəsə bir şeydir. O, yalnız bizim dünyəvi nəzərimizə görə batan günəşə bənzəyir, əslində, özlüyündə isə o, heç bir vaxt batmır, fasiləsiz olaraq işıq saçmaqda davam edir‖. Bu müqayisəni mən Hötedən götürməmişəm, bunu, o, məndən götürmüşdür. Şübhəsizdir ki, o, onu burada, 1824-cü ilin bu söhbətində istifadə edir, ona görə ki, o mənim ifadəmi xatırlatmışdı – ola bilər, şüursuz olaraq xatırlatmışdı, – bu ifadə, kəlmə hərfi olaraq birinci nəşrdə elə bu redaksiyada da çap olunmuşdu, səh. 401; və orada da, elə burada olduğu kimi, § 65- in sonunda, o, 528-ci səhifədə də təkrar olunur. Bu, birinci nəşr Höteyə 1818-ci ilin dekabrında göndərilmişdi, 1819-cu ilin martında isə o, Neapolda o mənim bacım vasitəsiləbunu bəyəndiyini mənə yazılı olaraq ifadə etmişdir. O zaman mən orada idim. Höte öz yazısında ona xüsusən xoş gələn səhifələri də qeyd etmişdi, – deməli, o, mənim kitabımı oxumuşdu. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
433
Ehkamlar dəyişilir, və bizim biliyimiz aldadıcıdır; amma təbiət səhv etmir: onun gedişi doğrudur, və o, bunu gizlətmir. Bütün hər bir şey tamamilə ondadır və o tamamilə bütün hər bir şeydədir. Hər bir heyvanda onun cəmləşmə,fokus nöqtəsi var; heyvan özünün varlığa gedən yolunu düzgün tapmışdır, varlıqdan gedən yolu da düzgün tapacaqdır, amma o, hələ ki məhvolma qarşısında qorxu olmadan və qayğısız yaşayır: onu belə bir şüur dəstəkləyir ki, o, təbiətin özüdür və təbiət olaraq da əbədidir. Təkcə insan öz gələcək ölümü barədə mücərrəd fikri hər bir yerdə öz ardınca sürüyür; amma o da olduqca mühümdür ki, onun təxəyyülündə təsadüfən meydana çıxan bu fikir onu yalnız ayrı-ayrı məqamlarda üzə bilər. Refleksiya təbiətin qüdrətli səsinə qarşı dura bilməz. Həm insanda, həm də hər hansı bir qeyri-zəkavi heyvanda uzunmüddətli vəziyyət olaraq qayğısızlıq(gizli, məhrəm şüurdan irəli gələn o vəziyyət ki, o, təbiətin, dünyanın özüdür) hökmranlıq edir, bu qayğısızlığın təsiri ilə də qaçılmaz və heç də uzaqda olmayan ölüm barədə fikir heç bir kəsi seziləcək dərəcədə narahat etmir, əksinə hər bir kəs yaşamaqda davam edir, sanki guya ona əbədi olaraq yaşamaq nəsib olmuşdur; bu, ona gəlib çatır ki, demək olar ki, heç bir kəs əslində öz ölümünün qaçılmazlığına (canlı) inam bəsləmir, belə ki, başqa cür olsaydı, onun əhval-ruhiyyəsi ilə ölümə məhkum olunmuş cinayətkarın əhval-ruhiyyəsi arasında böyük fərq ola bilməzdi; əslində isə hər bir kəs bu inama
nəzəri həqiqətlər kimi bir kənara qoyur, və onu öz canlı şüuruna qətiyyən qəbul etmir. İnsan əhval-ruhiyyəsinin bu xüsusiyyəti üzərində düşünən hər bir kəs anlayar ki, onu psixoloji olaraq, – məsələn, vərdişlə və ya qaçılmaz olan qarşısında mütiliklə izah etmək qətiyyən yetərli deyildir: təklif etdiyim dərin izah daha düzgündür. O, həmin o məsələyə də işıq salır ki, niyə bütün zamanlarda və bütün xalqlarda axirət həyatının bu və ya başqa növü barədə ehkamlar mövcuddur və onlara ehtiram göstərilir, halbuki, bunun sübutu, əlbəttə ki, həmişə son dərəcə qeyri-qənaətbəxş, bunun əksinin sübutları isə güclü və çoxsaylıdır: məsələ ondadır ki, birincinin, özlüyündə əslində, hər hansı bir sübuta ehtiyacı yoxdur və o, fakta görə, sağlam düşüncə ilə qəbul edilir və bu statusda da öz təsdiqini belə bir əminlikdə tapır ki, təbiət səhv etmədiyi kimi, yalan da demir, əksinə, öz əməllərini və xarakterini açıq bir şəkildə göstərir və hətta sadəlövhlüklə ifadə edir, – yalnız biz özümüz onları öz xülyalarımız ilə tutqunlaşdırırıq, bizim məhdud anlamımıza xoş gələni onlardan çıxarmaq üçün. Amma bizim indi aydın bir şəkildə dərk etdiyimiz, faktlara yəni, iradənin ayrıca təzahürünün zamanda, zaman daxilində başlanmasına və başa çatmasına baxmayaraq, bu, bir
– dərk edən, amma heç bir vaxt dərk edilməyən subyektə də aid deyildir, və həyat iradəsi üçün həyat həmişə təmin olunmuşdur, – bu faktlar axirət mövcudluğu barədə yuxarıda xatırlanan təlimlərə aiddir. Zira özündə şey kimi nəzərdən keçirilən iradəyə, həm də idrakın xalis subyektinə, dünyanın əbədi gözünə nə hifz olma, nə də məhv olma eyni dərəcədə xas deyildir, zira bütün bu təyinlər zamanda, zaman daxilində qüvvəyə malikdir, iradə və subyekt isə zamanın xaricindədir. Elə buna görə də, fərdin eqoizmi (idrakın subyekti tərəfindən işıqlandırılmış iradənin bu ayrıca təzahürü) təklif etdiyimiz baxışdan qida və özünün sonsuz,uzun zaman ərzində mövcud olmaq arzusu üçün heç cür təsəlli əldə edə bilmir, o, bunu eləcə də o şüurdan da heç cür əldə edə bilmir ki, onun ölümündən sonra hər halda qalan xarici dünya zaman daxilində davam edəcəkdir, – axı bu, elə həmin baxışdır, amma yalnız obyektiv və buna
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
434
görə də, zaman baxımından. Zira baxmayaraq ki, hadisə, təzahür olaraq hər bir kəs keçici, fanidir, özündə şey olaraqsa o, zamandan kənardır və deməli, sonsuzdur, –amma o, dünyanın digər şeylərindən yalnız təzahür, hadisə olaraq fərqlənir; o, özündə şey olaraq iradədir, o, hər bir şeydə təzahür olunur və ölüm onun şüurunu başqalarının şüurundan ayıran illüziyanı məhv edir: varlığın davamı da elə bundan ibarətdir. Bir özündə şey olaraq yalnız insana xas olan ölüm sarıdan toxunulmazlıq təzahür üçün xüsusatla üst-üstə düşür ki, qalan xarici dünyanın mövcudluğu davam edir. * Bununla aşağıdakı fakt da izah olunur: baxmayaraq ki, indi bizim aşkar və aydın şüur səviyyəsinə qaldırdığımızın gizli, məhrəm və tutqun dərki, artıq dediyim kimi, ölüm barədə, hətta zəkavi varlığın da həyatını zəhərləməyə qoymur, zira belə bir şüur o həyat əzminin əsasında yatır ki, o, bütün canlı varlıqları dəstəkləyir və onlara imkan verir ki, hələ ki, həyat gözlərinin önündədir və onunla üzbəüzdür, sanki guya ölüm heç mövcud deyilmiş kimi həyatı gümrahlıqla davam etdirsin, – bununla belə, ölüm gerçəklikdə və ya yalnız fantaziyada konkret olaraq fərdin qarşısına çıxdığı və onun üzünə dik baxmalı olduğu zaman, ölüm qorxusu onu öz ağuşuna alır və o hər bir vəchlə ondan qaçmağa çalışır. Zira onun idrakı hələ ki, özlüyündə həyata yönəmli olduğundan, o, onun keçici, ötəri olmayan xarakterini dərk etməli idi, ölüm onun gözləri qarşısına gəldiyi zaman isə o, onu mövcud olduğu kimi, müvəqqəti təzahürün zaman sonluğuna görə tanımalı, qəbul etməlidir. Ölümdə bizim qorxduğumuz əsla ağrı deyildir, zira o, qismən ölümün aşkar bir şəkildə bəri tərəfində durur, qismənsə biz bir çox hallarda ölümdə ağrıdan xilas axtarırıq, – bəzənsə özümüzü elə dəhşətli ağrılara məruz qoyuruq ki, əksinə, yüngül və sürətlə baş verən ölüm olsa da, ölümü bir qədər sonraya saxlayaq. Beləliklə, biz ağrını və ölümü tamamilə müxtəlif olan iki şər bəd şey kimi fərqləndiririk: ölümdə bizim qorxduğumuz şey, - bu, əslində fərdin məhv olmasıdır, o, özünü açıq bir şəkildə elə bu keyfiyyətdə də göstərir, fərd –onun ayrıca təcəssümündə həyat iradəsi özü olduğundan, onun bütün varlığı ölümə qarşı dirənir. Hiss bizi köməksiz qoyduğu yerdə hər halda zəka ortaya çıxa və bizi daha yüksək nöqteyi-nəzərə qaldıraraq, hissin hədələyici təəssüratlarını xeyli dərəcədə dəf edə bilər, xırdalıqların yerinə burada bizim qarşımızda bütöv aşkara çıxır. Elə buna görə də, dünyanın mahiyyətinin indi nəzərdən keçirdiyimiz nöqtəyə gəlib yetişə bilən, amma bundan daha irəli getməyən fəlsəfi idrakı artıq bu nöqtədə ölüm qorxusunu dəf edə bilərdi, – o ölçüdə dəf edə bilərdi ki, verilmiş fərddə refleksiya bu ölçüdə bilavasitə hissi üstələmiş olaydı. Öz düşüncələrində bu vaxta qədər şərh olunan həqiqətlərə möhkəm nüfuz edən, amma həm də bununla birgə öz məxsusi təcrübəsi və ya daha dərinə nüfuz etmək yolu ilə uzun müddətli əzabın hər hansı bir həyata xas olduğunun dərkinə gəlib çıxmayan insan, əksinə, həyatda ödənilmə, həzz tapmış olar, onun daxilində özünü gözəl hiss edər və asudəliklə düşündükdən sonra istərdi ki, onun bu vaxta kimi dərk etdiyi həyat yolu sonsuzluğa qədər davam etsin və ya daimi olaraq yeniləşsin; o, o qədər həyat əzminə malik olardı ki, həyatının həzzlərini onun məruz qaldığı bütün məşəqqətlər və əzablar bahasına könüllü olaraq və həvəslə satın alardı –
* Vedalarda bu, belə ifadə olunmuşdur: insan öldüyü zaman, onun görmə qabiliyyəti günəşlə, iybilmə qabiliyyəti – torpaqla, dadbilmə qabiliyyəti– su ilə, eşitmə qabiliyyəti – hava ilə, nitqi – od ilə və s. qovuşur (Oupnek'hat, c. I, səh. 249 və sonrakılar); bu, onunla da ifadə olunur ki, ölməkdə olan insan öz hisslərini və qabiliyyətlərini xüsusi bir formulla özünün bundan sonra davam etməli olduğu öz oğluna ötürür (elə orada, c. II, səh. 82 və ondan sonrakı səhifələr). www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
435
belə bir insan "möhkəm yuvarlaq torpaq üzərində ağcamaya, sınmaz sümük" cxxix kimi möhkəm dayanardı və onun üçün heç nə dəhşətli olmazdı; o, bizim onda güman etdiyimiz idrakla yaraqlanaraq, zamanın qanadları üzərində uçub gələn ölümün üzünə sakitcə baxa bilərdi, və onda, zəifləri qorxudan, amma bütün dünya onun obyektivasiyası və ya izi olan iradənin onun özü olduğunu bilən, buna görə də onun üçün həyat,eləcə də indi təmin olunmuş kəs üzərində hakimiyyətə malik olmayan aldadıcı bir ilğımı, gücsüz bir kabusu görmüş olardı; bu, iradənin təzahürünün əsl, vahid formasıdır; həmin o kəsi, buna görə də, sonsuz keçmiş və ya gələcək boş ovsun və mayya örtüyü qorxuda bilməz. buna görə də,günəş gecədən necə qorxursa o da ölümdən o qədər qorxmalıdır, Bhaqavatgitada Krişna özünün çoxlu suallar verən şagirdi Arcunanı bu nöqteyi-nəzərə yönəldir, sonuncu bu zaman döyüşə hazır olan qoşunları görərkən (Kserksı xatırladan nəyisə), qüssəyə qərq olaraq, tərəddüd edir və bu qədər minlərlə insanın məhvinin qarşısını almaq üçün döyüşdən imtina etmək istəyir; Krişna onu bu nöqteyi-nəzərə yönəldir və bu qədər minlərlə insanın ölümü onu artıq qorxuda bilməz: o, döyüş işarəsini verir cxxx
. Bu nöqteyi-nəzəri Hötenin Prometeyi də ifadə edir, xüsusən də bu sözlərdə: Burada oturub, Özümə oxşayan Insanları yaradıram Ruhən mənə,yaxın qövmi Çünki onlar bacarsınlar mənim kimi Əzab çəkməyi, və ağlamağı, Sevinməyi, həyatdan həzz almağı, Mənim kimi səni heçə saymağı cxxxi Həm Brunonun, həm Spinozanın fəlsəfəsi xüsusən o kəsləri bu nöqteyi-nəzərə yönəldə bilərdi cxxxii
ki, bu sistemlərin səhvləri və nöqsanları onları bu sistemlərə bütövlükdə və ya qismən qoşulmağa mane olmazdı. Brunonun fəlsəfəsində məxsusi mənada etika yoxdur, Spinozada isə etika qətiyyən onun təlimindən irəli gəlmir: o, özlüyündə gözəl və tərifə layiq olsa da, ona yalnız zəif və aşkar sofizmlərin vasitəsilə qoşulmuşdur. Əgər onların idrakı onların arzuları ilə bir səviyyədə getmiş olsaydı, hər hansı bir xülyadan azad bir şəkildə özlərini özlərinə aydınlaşdırmaq iqtidarında olsaydılar,göstərilən nöqteyi nəzəri, nəhayət, bir çox insan dəstəkləyərdi. Zira həyat iradəsinin tam təsdiqi nöqteyi-nəzəri idrak üçün elə bundan da ibarətdir. İradə öz özünü təsdiq edir, – bu, o deməkdir ki, onun obyektliyində, yəni dünyada və həyatda onun öz məxsusi mahiyyəti ona tamamilə və aşkar bir tərzdə təsəvvür olaraq verilirsə, onda bu idrak onun istəyini qətiyyən ləngitmir: o, bu həyatı hətta onu dərk etdiyi kimi belə olarsa istəməkdə davam edir, və əgər əvvəlcə o, onu bilməyərək, kor coşquda istəyirdisə, indi o, onu, düşünülmüş və şüurlu bir şəkildə tanıyaraq istəyir. Bunun əksliyi, həyat iradəsinin inkarı
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
436
onda, o halda baş verir ki, belə bir idrakın ardınca istək kəsilir belə ki, dərk edilmiş ayrıca təzahürlər o zaman motiv olaraq artıq təsir göstərmirlər, dünyanın mahiyyətinin ideyaların iradəni əks etdirən qavrayışından doğulan bütün dərki isə iradənin kviyetivi olur, və beləliklə o, azad bir surətdə öz-özünü inkar edir. Bu, tamamilə yeni və belə bir ümumi formada çətin ki, anlaşıqlı olan fikirlər, ümid edirəm ki, o fenomenlərin qarşıda duran təsvirindən tezliklə aydınlaşacaqdır ki (verilmiş halda – insan əməllərinin), onlarda, bir tərəfdən, onun müxtəlif dərəcələrində təsdiq, digər tərəfdən isə – inkar təzahür olunur. Zira baxmayaraq ki, onların hər ikisi idrakdan irəli gəlir, amma bu, sözlərdə ifadə olunan mücərrəd idrak deyildir, canlı idrakdır, o, öz ifadəsini yalnız işdə və həyatda tapır və bu zaman mücərrəd idrak olaraq zəkanı məşğul edən ehkamlardan müstəqil olaraq qalır. Onların hər ikisini təsvir etmək və zəkanın aydın idrakına yüksəltmək – mənim məqsədim yalnız bu ola bilər; mən qətiyyən onların hansınısa vacib buyurmağı və ya onlardan hansınısa vacib buyurmağı düşünmürəm: bu, səfeh olduğu qədər də, faydasız olmuş olardı, ona görə ki, özündə iradə şərtsiz olaraq azaddır, özünü bütövlükdə müəyyənləşdirir, və onun üçün heç bir qanun mövcud deyildir. Amma göstərilən məsələyə girişmədən öncə, biz bu azadlığı və onun zərurətə münasibətini izah etməli və onu dəqiq müəyyənləşdirməliyik; bundan savayı, həyat barədə bir neçə ümumi, iradəyə və onun obyektlərinə aid olan fikir söyləmək lazımdır, həyatın təsdiqi və inkarı bizim problemi təşkil edir; bütün bunlar insan əməllərinin daxili mahiyyətində onların etik mənasının nəzərdə tutduğumuz idrakını bizim üçün yüngülləşdirər. Mən artıq demişəm ki, bütün bu əsər - yalnız vahid bir fikrin inkişafıdır; buradan belə bir nəticə çıxır ki, onun bütün hissələri öz aralarında ən sıx bir tərzdə bağlıdırlar və onlardan hər biri elə təkcə əvvəlki ilə zəruri olaraq qarşılıqlı əlaqəli deyildir və oxucunun yaddaşında hər şeydən öncə təkcə onun olduğunu nəzərdə tutmur (sadəcə olaraq, bir sıra əqli nəticələrdən ibarət olan bütün fəlsəfi sistemlərdə olduğu kimi), həm də bütün əsərin hər bir hissəsi hər bir başqa hissəsi ilə eyni qəbildəndir və onu nəzərdə tutur. Elə buna görə də, tələb olunur ki, oxucu yalnız bilavasitə olaraq əvvəlki hissəni deyil, həm də bütün əvvəlkiləri yadda saxlasın və onların arasında nə qədər başqa bir materialın olmasından asılı olmayaraq;onu hər verilən yerlə birləşdirməyi bacarsın, Platon da öz oxucusunun qarşısına belə bir tələbi qoymuşdu: onun dialoqlarının dolaşıq labirintində əsas fikrə yalnız uzun dolayı yollarla qayıtmaq mümkündür, ona görə də, bundan da əsas fikir xeyli aydınlıq kəsb edir. Bizim tərəfimizdən oxşar tələb qaçılmazdır, zira, baxmayaraq ki, vahid fikrimizin bir çox mülahizələrə bölünməsi onun ötürülməsi üçün yeganə vasitəni təşkil edir, amma bu, fikrin özü üçün mühüm deyildir, yalnız süni formadır. Fikrin təsvirini yüngülləşdirmək və onu anlaşıqlı etmək üçün, əsərimiz dörd əsas nöqteyi-nəzərdən, dörd kitaba bölünmüşdür, eyni qəbildən olan və bircinsli olan bütün hər şey öz aralarında diqqətlə əlaqələndirilmişdir; amma onun məzmunun özü fikrin düzxətli gedişinə imkan vermir (tarixi əsərlərdə olduğu kimi), daha çox dolayı olan yolu zəruri edir və buna görə də, kitabın dəfələrlə öyrənilməsini tələb edir: yalnız bu, hər bir hissənin istənilən başqası ilə əlaqəsini aydınlaşdırmağa imkan verir, və yalnız bütün bunların hamısı, birlikdə götürüldükdə, bir-birini tamamilə işıqlandırır. *
* II cildin 41-44-cü fəsilləri buraya aiddir. |