Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 6,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
1 www.kitabxana.net Milli Virtual Elektron Kitabxana
Artur Şopenhauer Dünya: iradə və təsəvvür kimi YYSQ - Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri YYSQ – 2016
Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu www.yysq.org
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
2
"Gənclərin Virtual Multikulturalizm Mərkəzi" Elektron kitab N 11 (67- 2016)
Bu elektron nəşr Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Gənclər Fondunun ( #AzGF
) maliyyələşdirdiyi, Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumunun həyata
keçirdiyi "Gənclərin Virtual
Multikulturalizm Mərkəzi" kulturoloji-intellektual layihəsi çərçivəsində www.kitabxana.net - Milli Virtual-Elektron Kitabxana tərəfindən nəşrə hazırlanıb və yayılır.
Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Gənclər Fondu: http://youthfoundation.az
Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu: h ttp://www.yysq.org
Dünya: iradə və təsəvvür kimi Klassik Alman filosofunun multikultural düşüncələrin fəlsəfi traktat formasında işləndiyi şah əsəri ilk dəfə Azərbaycan dilində... YYSQ tərəfindən e-nəşrə hazırlanıb. Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri. Bakı - 2016 www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
3 Virtual redaktoru və e-nəşrə hazırlayanı: Aydın Xan (Əbilov), yazar-kulturoloq "Gənclərin Virtual Multikulturalizm Mərkəzi" silsiləsindəki e-kitablarla buradan tanış olun:
http://kitabxana.net/?oper=e_kitabxana&cat=174 Feysbuk səhifəmiz:
Sosial şəbəkələrdə Azərbaycan multikulturalizminin və tolerantlığının təbliği ilə bağlı fəaliyyətlərin genişləndirmək, bu sahələr üzrə İnternet resurslarımızı - elmi-intellektual sərvətlərimizi, araşdırma, tədqiqat işlərini təbliğ etmə üçün ayrıca virtual resurs burada: https://www.facebook.com/YeniYazarlar
DİQQƏT! Müəlliflik hüququ Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə və əlaqədar beynəlxalq sənədlərə uyğun qorunur. Müəllifin və resurs yaradıcılarının razılığı olmadan kitabın bütöv halda, yaxud hər hansı bir hissəsinin nəşri, eləcə də elektron informasiya daşıyıcılarında, İnternetdə yayımı yasaqdır. Bu qadağa kitabın elmi mənbə kimi istifadəsinə, araşdırma və tədqiqatlar üçün ədəbiyyat kimi göstərilməsinə şamil olunmur.
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
4 “FİKİR” antologiyası
ON ÜÇÜNCÜ KİTAB Bakı, YYSQ - 2016 www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
5
100 cildlik “Fikir antologiyası”seriyasından dünya fəlsəfəsi korifeylərinin nəşri Layihənin baş redaktoru Qardaşxan Əzizxanlı
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
6
DÜNYA: İRADƏ VƏ TƏSƏVVÜR KİMİ Bakı - Zəkioğlu - 2009 www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
7
tərəfindən sifariş edilmişdir: (Rus dilindən tərcümə) Y.İ.Ayxenvaldın orijinaldan ruscaya tərcüməsindən çevrilmişdir (Moskva, “Moskovskiy klub” nəşriyyatı, 1992. A.Şopenhauer, “Sobrannie soçineniya, v 5 tomax, tom 1.”) Minsk, Xarvest, 2007-ci il nəşri ilə müqayisəli şəkildə çap edilir Dahi alman filosofu Artur Şopenhauerin (1788-1860) Dünya
möhtəşəm nümunələrindən biridir. Dünyanın, demək olar ki, bütün böyük dillərində dəfələrlə çap olunan bu əsər Azərbaycan dilində ilk dəfədir ki, nəşr olunur. «Zəkioğlu» nəşriyyatının «Fikir antologiyası» seriyasından çap etdiyi bu kitab Dünya iradə və təsəvvür kimi (1919) əsərinin birinci cildidir. Əsərin ikinci cildi də nəşriyyatda çapa hazırlanır.
ISBN 978-9952-8137-0-8 ©«Zəkioğlu» nəşriyyatı www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
8
ARTUR ŞOPENHAUER DÜNYA İRADƏ VƏ TƏSƏVVÜR KİMİ
Ob nicht Natur zulezt sich doch ergründe? (Təbiət, nəhayət, öz sirrini açmayacaqmı?) Höte *
* Hötenin K.G.Foqta həsr etdiyi şeirdən (1916). www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
9 BİRİNCİ KİTAB
BİR TƏSƏVVÜR OLAN DÜNYA HAQQINDA BİRİNCİ DÜŞÜNCƏ: ƏSAS QANUNUNA TABE OLAN TƏSƏVVÜR: TƏCRÜBƏNİN VƏ ELMİN OBYEKTİ Sors de l`enfance, ami, réveille toi! (Uşaqlıqdan ayrıl, dostum, ayıl!) Jan-Jak Russo 1
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
10
§ 1 “Dünya mənim təsəvvürümdür,-” yalnız insanın onu reffektiv–mücərrəd şüuradək yüksəldə bilməsinə baxmayaraq, hər bir canlı və dərk edən varlıq üçün qüvvəyə malik həqiqət budur və o bunu həqiqətən edirsə, onda şeylərə fəlsəfi baxış yaranır. O zaman onunçün aydın və şəksiz olur ki, o nə günəşi, nə torpağı tanıyır, yalnız günəşi görən gözü, torpağı sezən əli tanıyır; onu əhatə edən aləm yalnız bir təsəvvür kimi, yəni bir başqasına, müstəsna olaraq elə insanın özü olan təsəvvür edənə münasibətdə mövcuddur. Hansısa bir həqiqət a priori deyilə bilərsə, o elə məhz budur, zira o–təcrübənin bütün başqalarından, zamandan, məkan və səbəbiyyətdən daha ümumi xarakterə malik olan hər cür mümkün və düşünülə bilən formasının ifadəsidir, axı onların hamısı onu artıq nəzərdə tuturlar və onlarda əsas qanununun ayrı-ayrı növlərini qəbul etdiyimiz bu formalardan hər biri yalnız təsəvvürlərin ayrıca bir sinfi üçün əhəmiyyət kəsb edirsə, əksinə, obyektə və subyektə parçalanma bütün siniflər üçün ümumi forma olur, elə bir forma ki, ümumiyyətlə hansı qəbildən–mücərrəd və ya intuitiv, xalis və ya empirik olmasından asılı olmayaraq, yalnız onda hər cür təsəvvür mümkün olan və düşünülə biləndir. Beləliklə, idrak üçün mövcud olan hər şeyin, yəni bütün bu dünyanın yalnız subyektə münasibətdə obyekt, seyr edən üçün seyr, qısa desək, təsəvvür olduğu barədə həqiqətdən daha şəksiz, digərlərindən daha müstəqil, sübuta daha az ehtiyac duyan həqiqət yoxdur. Təbiidir, bu həm indiyə, həm hər cür keçmişə və hər cür gələcəyə, həm də ən uzağa və ən yaxına aiddir: çünki bu, bütün bu fərqlərin elə məhz olduğu zamana və məkana www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
11
şamil edilir. Dünyaya məxsus olan və ola bilən hər şeyə labüd şəkildə subyekt tərəfindən bu şərtləndirilmişliyin möhürü vurulmuşdur və yalnız subyekt üçün mövcuddur. Dünya– təsəvvürdür. Bu həqiqət yeni bir şey deyil. O, artıq Dekartın istinad etdiyi skeptik düşüncələrdə var idi. Amma ilk olaraq qəti şəkildə onu Berkli söylədi: onun təlimlərindəki qalan şeylər əsassız olsa da, bununla o, fəlsəfə qarşısında ölməz xidmət qazandı. Kantın ilk səhvi, əlavədə göstərdiyim kimi, bu tezisin üstündən keçməsi oldu. Əksinə, bu əsas həqiqət Vedaların Vyasaya aid edilən fəlsəfəsinin təməl müddəasına çevrilərək, Hindistan müdrikləri tərəfindən necə də erkən dərk edilmişdir,–bu barədə V.Cons özünün sonuncu “Asiyalıların fəlsəfəsi haqqında traktatında şahidlik edir: “Vedanta məktəbinin əsas ehkamı materiyanın, yəni sıxlığın, keçilməzliyin və məkanda yer tutmanın mövcudluğunun inkarından yox (onları inkar etmək ağılsızlıq olardı), onun barəsindəki əsas anlayışın təshihindən və onun əqli qavrayışdan asılı olmayaraq mövcud olduğunun, mövcudluq və qavranıla bilmənin –dönə bilən anlayışlar olduğunun təsdiqindən ibarət idi”. Bu sözlər empirik reallığın transsendental ideallıqla bir araya sığmasını yetərincə ifadə edirlər. Beləliklə, bu birinci kitabda biz dünyanı yalnız göstərilən tərəfdən, yalnız bir təsəvvür olaraq nəzərdən keçiririk. Amma düzgünlüyünə xələl gətirmədən bu cür baxışın birtərəfli olması və deməli, hansısa ixtiyari bir abstraksiyadan irəli gəlməsi,– bu hər kəsə elə bir daxili əks–təsir təlqin edir ki, bununla da o dünyanı yalnız öz təsəvvürü kimi qəbul edir; amma digər www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
12
tərəfdən, o heç vaxt bu cür zənndən qurtula bilmir. Amma bu baxışın birtərəfliliyini,- burada bizim başlanğıc nöqtəmiz olan və ona yalnız dərin tədqiqat, daha mükəmməl abstraksiya, eyni olmayanın ayırd edilməsi və eyni olanın birləşdirilməsi gətirib çıxara bilən həqiqət dərəcəsində bilavasitə doğru olmayan bir həqiqətin–çox ciddi olan və hər kəsdə qorxu olmasa da, düşüncə doğuran həqiqətin,–onun da “dünya–iradəmdir” deyə bilməsi və deməli olduğu həqiqətinin köməyilə növbəti kitab tamamlayır. Amma o vaxtacan, deməli, bu birinci kitabda dünyanın istinad etdiyimiz tərəfini- dərkolunanlıq tərəfini diqqətlə nəzərdən keçirmək gərəkdir; buna uyğun olaraq, biz əks-təsir olmadan bütün mövcud obyektləri, hətta öz bədənimizi də (bunu tezliklə izah edəcəyəm), onları elə yalnız təsəvvür adlandıraraq, təsəvvür kimi nəzərdən keçirməliyik. Burada abstraksiya
olunduğumuz şey,- sonradan bu yəqin ki, hamı üçün şəksiz olacaqdır,– həmişə yalnız dünyanın o biri üzünü təkcə özü təşkil edən iradədir. Nə o, nə də o birisi yox, özündə obyekt olası olan reallıqsa (əfsus ki, Kantın sayəsində onun
və onu zənn etmə fəlsəfənin bataqlıq işartılarıdır.
§ 2
Hər şeyi dərk edən və heç kəs tərəfindən dərk olunmayan şey subyektdir. Deməli, o dünyanı daşıyandır, bütün hadisələrin, hər cür obyektin ümumi və həmişə güman edilən şərtidir: çünki mövcud olan hər şey elə məhz subyekt üçün www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
13
mövcuddur. Yalnız dərk etdiyi, amma dərketmə obyekti olmadığı dərəcədə hər kəs özünü belə subyekt bilir. Amma obyekt artıq onun cismidir və bu səbəbdən, onun özünü, bu nöqteyi-nəzərdən, biz təsəvvür adlandırırıq. Çünki o özü bilavasitə subyekt olsa da, bədən obyektlər içərisində bir obyektdir və onların qanununa tabedir. Bütün seyr obyektləri kimi o, sayələrində çoxluğun mövcud olduğu hər cür idrak formalarında, zaman və məkandadır. Dərk edən, heç vaxt dərk olunmayan subyektsə bu formalarda deyil: əksinə, o özü həmişə onlar tərəfindən nəzərdə tutulur və, beləliklə, ona nə çoxluq, nə də onun əksi– təklik gərəkdir. Biz onu heç vaxt dərk etmirik, halbuki harada olursa olsun, idrak baş verən yerdə məhz o dərk edir. Beləliklə, bir təsəvvür olaraq dünya– burada biz onu yalnız bu cəhətdən nəzərdən keçiririk– iki mühüm və bölünməz yarıya malikdir. Onlardan birincisi– obyektdir; onun forması məkan və zaman, onlar vasitəsiləsə çoxluqdur. O biri yarı olan subyektsə zaman və məkandan kənardadır: çünki o büsbütün və bölünməz olaraq, təsəvvür edən hər bir varlıqdadır. Ona görə onlardan tək bircəsi bir təsəvvür olan dünyanı mövcud olan milyonlarla bu cür varlıq kimi obyektlə doldurur; ancaq əgər onun da yeganə varlığı yox olsaydı, onda bir təsəvvür olan dünya da olmazdı. Beləliklə, bu yarılar hətta fikir üçün də bölünməzdirlər, çünki onlardan hər biri yalnız o biri vasitəsilə və o biri üçün varlığa və önəmə malikdir, onunla birgə mövcud və yox olur. Onlar bilavasitə bir-birini məhdudlaşdırırlar: obyekt başlanan yerdə subyekt qurtarır. Bu sərhədin ümumiliyi məhz onda aşkara çıxır ki, hər cür obyektin mühüm və buna görə www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
14
ümumi olan formalarını,- bunlar da ki, zaman, məkan və səbəbiyyətdir,- biz tapa və tam dərk edə bilərik və obyektin özünü dərk etmədən, təkcə subyektə istinad edərək,–yəni Kantın dili ilə desək, onlar a priori bizim şüurumuzda yatırlar. Bunun kəşfi Kantın başlıca, özü də ən böyük xidmətini təşkil edir. Mənsə üstəlik iddia edirəm ki, əsas özül qanunu–bütün bu bizə məlum obyekt formaları üçün ümumi ifadədir və buna görə xalis a priori dərk etdiyimiz hər şey bu qanunun məzmunundan və ondan çıxan nəticələrdən başqa bir şey deyil; beləliklə, onda dürüst idrakın bütün bizim a priorimiz ifadə olunmuşdur. Əsas (özül) qanunu barədə traktatında hər cür obyektin bu qanuna necə tabe olduğunu, yəni başqa obyektlərə, bir tərəfdən, təyin olunan kimi digər tərəfdən təyinedici kimi labüd münasibətdə olduğumu göstərmişəm; bu elə uzağa gedir ki, onlar obyektlər, təsəvvürlər və başqa heç nə olmadıqlarından, bütün obyektlərin mövcudluğu onların adı çəkilən bir-birinə münasibətindən ibarət olur, məhz onun tərkibindədir və buna görə tam nisbidir; bu barədə tezliklə müfəssəl danışılacaq. Mən sonra orada göstərmişəm ki, obyektlərin öz imkanlarına görə bölündüyü siniflərə uyğun olaraq, ümumi şəkildə əsas (özül) qanununun ifadə etdiyi bu zəruri münasibət başqa formalarda təzahür edir ki, bununla da, bu siniflərin bölünməsinin düzgünlüyü yenə təsdiqlənir. Mən burada daim güman edirəm ki, orada deyilmiş hər
şey oxucuya
məlumdur və
onun tərəfindən mənimsənilmişdir; əks təqdirdə, əgər bütün bunlar orada deyilməmişsə, o hökmən burada öz yerini tapardı.
§ 3
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
15
Bütün təsəvvürlərimiz arasında əsas fərq intuitiv və mücərrəd olan arasındakı fərqdən ibarətdir. Sonuncu, təsəvvürlərin yalnız bir sinfini– anlayışları əmələ gətirir: – anlayışlarsa yer üzündə təkcə insanın varidatını təşkil edirlər və insanın
olan qabilliyi ta əzəldən onu bütün heyvanlardan fərqləndirən zəka adlandırılır* 1 . Bu mücərrəd təsəvvürləri biz sonra xüsusi olaraq araşdıracağıq; əvvəlcə isə yalnız intuitiv təsəvvürdən bəhs edəcəyik. O, bütün dünyanı və ya mümkünlük şərtləri ilə birgə təcrübənin məcmusunu əhatə edir. Deyildiyi kimi, Kantın çox vacib kəşfi odur ki, məhz bu şərtlər, bu təcrübə formaları, yəni onun qavrayışında onun bütün təzahürlərinə eyni dərəcədə xas olan ən ümumi olan şey,– zaman və məkan– öz- özlüyündə, məzmunundan asılı olmayaraq, təkcə mücərrəd təfəkkürün yox, həm də bilavasitə seyrin predmeti ola bilər. Və bu cür seyr təkrar yolu ilə təcrübədən alınmış fantaziya obrazı deyil, amma o təcrübədən o qədər müstəqildir ki, əksinə, sonuncunu ondan asılı saymaq lazımdır, çünki seyrin onları a priori dərk etdiyi kimi məkan və zamanın xassələri hər cür mümkün təcrübə üçün elə qanunların qüvvəsinə malikdirlər ki, o onlara uyğun olaraq hər yerdə baş verməlidir. Bax buna görə özümün əsas qanunu barədə traktatımda, onlar xalis şəkildə və məzmundan kənar seyr edildiyindən, zaman və məkanı təsəvvürlərin xüsusi və müstəqil bir sinfi kimi nəzərdən keçirirdim. Və adı çəkilən ümumi seyr formalarının Kant tərəfindən kəşf edilmiş xassəsi–
* Kant ağlın bu anlayışını səhv salır; əlavəyə və özümün “Etikanın əsas problemləri” (§ 6) əsərimə baxın.
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
16
onların öz-özlüyündə və təcrübədən asılı olmayaraq aşkar olması və bütün qanunauyğunluqlarında dərk edilən olmaları,– qüsursuzluğu ilə riyaziyyat da buna əsaslanır,– nə qədər mühüm olsa da, hər halda onların o xassəsi də heç də daha az mühüm deyil ki, səbəbiyyət və motivləşmə, təcrübəni təyin edən təcrübə və mühakimələrin əsaslandırılması qanunu olaraq təfəkkür burada varlığın əsası adlandırdığım və zamanda– onun anlarının ardıcıllığı, məkandasa– onun bir-birini sonsuzluğadək qarşılıqlı təyin edən hissələrinin vəziyyəti olan tamamilə xüsusi bir formada çıxış edirlər. Kimə mənim giriş traktatımdan növlərinin bütün müxtəlifliyində əsas qanununun məzmununun tam eyniyyəti aydın oldusa, o əmin olacaqdır ki, bu qanunun daxili mahiyyətinin dərk edilməsi üçün onun formalarının özlüyündə məhz ən sadəsinin dərk edilməsi necə vacibdir və bu forma kimi biz zamanı qəbul etdik. Onda hər bir anın elə bu qədər də tez məhv olmaq üçün özündən əvvəlkini, öz atasını məhv edərək mövcud olduğu kimi; keçmiş və gələcəyin (məzmunlarının nəticələrindən savayı) istənilən yuxugörmə kimi puç, əhəmiyyətsiz olduğu kimi, indi isə bu və digəri arasında yalnız qısa və dayanıqsız sərhəddir,–elə bu puçluğu əsas qanununun bütün başqa formalarında da görərik və anlayarıq ki, həm məkan, həm də zaman və o da və onda və zamanda olan hər şey, yəni səbəblər və motivlərdən irəli gələn hər şey yalnız nisbi varlığa malikdir, yalnız onunla eynicinsli olan, yəni o da məhz buşəkildə mövcud olan başqası vasitəsilə və onun üçün mövcuddur.
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
17
Bu baxışın məğzi köhnədir: onda Heraklit şeylərin əbədi axınından şikayətini ifadə edirdi; Platon onun predmetini həmişə oluşan, amma heç vaxt vücuda gəlməyən bir şeyə qədər endirirdi: Spinoza onu yeganə mövcud olan və qərarlaşmış ümumvahid substansiyanın aksidensiyaları adlandırırdı; Bu cür dərk edilmişi Kant özündəşeyin sadə təzahürü olaraq, qarşı qoyurdu, nəhayət hindlilərin qədim bir hikməti deyir: bu yalan örtüyü, Mayya fani adamların gözlərini örtür və barəsində nə onun mövcud olduğunu, nə də mövcud olmadığını söyləməyin mümkün olmadığı dünyanı görməyə vadar edir; çünki o yuxuya, yolçunun qum üzərində uzaqdan su saydığı günəş parıltısına və ya ona ilan kimi görünən isladılmış kəndirə bənzəyir. (Bu müqayisələr Vedaların və Puranaların saysız yerlərində təkrarlanırlar). Bu mütəfəkkirlərin nəzərdə tutduqları və bəhs etdikləri şey indi bizim tərəfimizdən əsas qanununa tabe olan bir təsəvvür kimi dünyadan başqa bir şey deyil.
Yüklə 6,14 Mb. Dostları ilə paylaş:
|