Dünya: iradə və təsəvvür kimi
§ 33 Beləliklə, fərdlər olaraq biz əsas qanuna tabe olandan
Yüklə 6,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
|
§ 33
Beləliklə, fərdlər olaraq biz əsas qanuna tabe olandan savayı başqa idraka malik deyilik, belə ki, bu forma ideyaların dərk olunmasını istisna edir, onda şübhəsizdir ki, əgər ayrıca şeylərin idrakından ideyaların idrakına yüksəlmək bizim üçün
* II cildin 29-cu fəsli buraya aiddir. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
272 mümkün olursa, onda bu, yalnız ona görə baş verir ki, subyektdə obyektin bütün xarakterindəki böyük dəyişikliyə uyğun gələn və analoji dəyişiklik baş verir, – subyekt bu dəyişiklik sayəsində ideyanı dərk etdiyi dərəcədə artıq daha fərd deyildir. Əvvəlki kitabdan biz xatırlayırıq ki, idrakın özü, ümumiyyətlə, iradənin yüksək pillələrdə təcəssümünə məxsusdur və üzvi varlığın başqa hissələri kimi, hissiyyat, sinirlər, beyin yalnız iradənin obyektliyinin bu dərəcəsində onun ifadəçisidir; buna görə də onların sayəsində yaranan təsəvvür də, həmçinin iradəyə onun məqsədlərinə, indi artıq daha mürəkkəb (πολυτελεοτερα) məqsədlərə nail olmaq, bir çox müxtəlif tələbatlar bəxş edilmiş varlığın saxlanılması üçün bir vasitə (μηχανη) olaraq xidmət etməyə təyinatlıdır. Beləliklə, idrak ilkin olaraq və öz mahiyyətinə görə, bütövlükdə iradənin xidmətindədir və səbəbiyyət qanunu vasitəsi ilə idrakın çıxış nöqtəsini təşkil
edən bilavasitə obyektin yalnız
obyektivləşdirilmiş iradə olduğu kimi, eləcə də əsas qanununa tabe olan hər hansı bir idrak iradəyə qarşı yaxın və ya uzaq münasibətdə olaraq qalır. Zira fərd öz bədənini obyektlər içərisində obyekt kimi görür, o, əsas qanununa görə bu obyektlərlə müxtəlif münasibətlərdə və əlaqələrdədir, buna görə də onların seyri yaxın və ya uzaq yolla fərdi həmişə onun öz məxsusi bədəninə, yəni onun iradəsinə qaytarır. Belə ki, məhz əsas qanunu obyektləri bədənə və onun vasitəsilə iradəyə qarşı bu münasibətə qoyur, onda iradəyə xidmət edən idrak da yeganə olaraq obyektlərdə məhz o münasibətlərin dərk olunması meyli ilə, yəni onların məkan, zaman və səbəbiyyət
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
273 daxilində müxtəlif birləşmələrinin ardınca getmək meyli ilə dolub
daşacaqdır ki,
onlar da
əsas qanunu
ilə müəyyənləşmişlər. Zira obyekt fərd üçün yalnız onlarla maraqlıdır, yəni iradəyə münasibətə malikdir. Elə buna görə də, iradəyə xidmət edən idrak əslində obyektlərdə onların münasibətlərindən savayı, başqa heç nəyi qavramır, o, obyektləri yalnız onların bu zamanda, bu yerdə, bu şəraitdə, bu səbəblərə görə, bu təsirlərlə mövcudluğu ölçüsündə öyrənir, – bir sözlə, onları ayrıca şeylər kimi dərk edir və əgər bütün bu münasibətləri aradan qaldırsaq, onda idrak üçün obyektlərin özləri də yox olacaqdır, ona görə ki, o, onlarda başqa heç nəyi qavramamışdır. Biz aşağıdakıları da gizlətməməliyik: elmlərin şeylərdə nəzərdən keçirdikləri mahiyyəti etibarı ilə bütün yuxarıda xatırlananlardan, yəni şeylərin münasibətlərindən, zaman və məkanın şəraitindən, təbii dəyişikliklərin səbəblərindən, formaların müqayisəsindən, hadisələrin motivlərindən, – bir sözlə, yalnız münasibətlərdən başqa bir şey deyildir. Elmlərin adi biliklərdən fərqi yalnız onların formasından, sistemliliyindən və ondan ibarətdir ki, onlar anlayışların birgə tabeçiliyi yolu ilə bütün xüsusi olanı ümumiyə birləşdirərək idrakı asanlaşdırırlar və bununla da biliyin tamlığına nail olurlar. Hər hansı bir münasibətin özü yalnız nisbi mövcudluğa malikdir: məsələn, hər hansı bir varlıq zaman daxilində, digər tərəfdən, həm də yoxluqdur, zira zaman – yalnız odur ki, onun sayəsində eyni şeyə əks təriflər, təyinlər xas ola bilər. Elə buna görə də, hər bir
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
274 yalnız zamandır, mahiyyəti etibarı ilə, nəsə yox olan, dayanıqlı olmayan və nisbi olan zaman burada sürəklilik adlandırılır (seçdirmə redaktorundur). Zaman isə – iradənin xidmətində olan idrakın bütün obyektlərinin ən ümumi forması, və onun digər formalarının prototipidir. Beləliklə, idrak adətən, bir qayda olaraq iradənin xidmətində olaraq qalır, o, elə bu xidmət üçün də yaranmışdır və hətta baş gövdədən boy atdığı kimi, idrak da iradədən yaranmışdır. Heyvanlarda iradənin idrak üzərindəki bu hakimiyyətini heç bir vaxt aradan qaldırmaq olmaz. İnsanda bu cür aradan qaldırma istisna şəklində mümkündür, elə bunu da biz indi təfsilatı ilə nəzərdən keçirəcəyik. İnsan və heyvan arasındakı bu fərq zahirən başın bədənə olan müxtəlif münasibəti ilə ifadə olunur. Aşağı heyvanlarda onlar hələ ki, tamamilə bitişikdir: baş onların hamısında yerə doğru yönəlmişdir, iradənin obyektləri oradadır; hətta ali heyvanlarda baş və gövdə insanda olduğundan xeyli daha çox dərəcədə bir bütövü təşkil edirlər, insanın başı sərbəst bir surətdə bədənə oturdulmuşdur və yalnız onun tərəfindən daşınır, ona xidmət isə etmir. Bu insani üstünlüyün ali dərəcəsini Belvederli Apollon ifadə edir: muzalar tanrısının başı uzaqları seyr edir, o, çiyinlər üzərində elə azad bir surətdə yüksəlir ki, sanki bədəndən tamam ayrı düşmüş və artıq o sarıdan qayğıya tabe olmayan kimi görünür.
§ 34
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
275 Ayrıca şeylərin adi idrakından ideyanın idrakına yönələn keçidin yalnız istisna olaraq mümkün olduğuna baxmayaraq, deyildiyi kimi, o, o zaman qəfil baş verir ki, idrak iradəyə xidmət etməkdən azad olur və bunun nəticəsində subyekt təkcə fərdi olmaqdan qalır, indi artıq idrakın xalis, iradəsiz subyektinə çevrilir. İdrakın iradəsiz subyekti isə daha əsas qanununa uyğun olaraq münasibətlərin ardınca getmir, amma qarşıda duran obyekti onun hansısa başqaları ilə əlaqəsində deyil, bu əlaqənin xaricində sakit bir tərzdə seyr edir və onun daxilində əriyib itir. Bu fikrin özünün geniş inkişafda aydınlaşdırılmasına ehtiyac vardır və hələ ki, onun daxilində qəribə görünənə məhəl qoymaq lazım deyil: bu əsərdə şərh olunan bütün fikir anlaşıldığı zaman o, öz-özünə yox olacaqdır. Ruhun qüvvəsi ilə yüksələn bizlər şeylərin əsas qanununun formalarına uyğun olaraq adi müşahidə üsulunu kənara qoyanda və yalnız onların son məqsədi həmişə bizim öz məxsusi iradəmizə münasibətdən ibarət olan qarşılıqlı münasibətləri ilə maraqlanmaqdan qalanda; deməli, artıq biz, şeylərdə haradanı, nə zamanı, niyəni və nədən ötrünü yox, əslində yalnız, yeganə olaraq onların nə olduğunu nəzərdən keçiririk, biz hətta abstrakt təfəkkürə, zəkanın anlayışlarına şüurumuza sahib olmağa imkan vermirik; o zaman ki, biz bunun əvəzinə öz ruhumuzun bütün qüdrəti ilə bütövlükdə ona qərq olaraq seyrə dalırıq, biz özümüzün bütün şüurunu təbiətin qarşımızda duran obyektinin sakit görüntüsü ilə doldururuq, bu, landşaft, ağac, qaya, qurğu və ya nəsə digər bir şey olsun, və bizim dərin mənalı ifadəmizə görə, bu predmetdə tamamilə
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
276 itib-batmış oluruq, yəni öz fərdiliyimizi, öz iradəmizi itiririk və yalnız xalis subyekt olaraq, obyektin aydın güzgüsü olaraq qalırıq, belə halda bizə elə gəlir ki, guya yalnız predmet mövcuddur və heç kəs yoxdur ki, onu qavrasın və biz daha seyr edəni seyrdən ayıra bilmirik, onların ikisi də bir bütövə qovuşur, zira bütün şüur tamamilə vahid seyr edilən obrazla dolmuş və əhatə edilmişdir; beləliklə, o zaman ki, obyekt özünün xaricində olan nəyəsə qarşı olan hər hansı bir münasibətdən, subyekt isə – iradəyə qarşı olan hər hansı bir münasibətdən kənara çıxır,– o halda dərk olunan artıq özlüyündə ayrıca şey deyil, ideyadır, əbədi formadır, iradənin verilmiş pillədə bilavasitə obyektliyidir. Və məhz ona görə də, belə bir seyrə dalmış şəxsiyyət artıq fərd deyildir, zira fərd məhz bu seyrdə əriyib itmişdir, amma bu, idrakın xalis, iradəsiz, ağrısız, zamandan kənar subyektidir. Bu hələ ki, qeyri-adi olan fikir (o, mən bilirəm ki, Tomas Penə məxsus olan kəlamı təsdiq edir: du sublime au ridicule il n'y a qu'un pas [ülvi olanla gülməli olan arasında yalnız bir addım vardır+
6 ) sonrakı izahda daha çox aydınlaşacaq və daha az qəribə olacaqdır. Spinozaya da bu, belə görünürdü, o, yazırdı: "Ruh əbədidir, çünki o, şeyləri əbədiyyət formasında təsəvvür edir" (sub specie aeternitatis) ("Etika", V, pr. 31, schol.) * . Belə seyrdə ayrıca şey dərhal özünəməxsus ideyaya, seyr edən fərd isə – idrakın xalis subyektinə çevrilir. Fərd özlüyündə yalnız
* Burada nəzərdən keçirilən idrak üsulunu aydınlaşdırmaq üçün mən Spinozanın elə oradaca cognitione tertii generis, sive intuitiva [üçüncü növ idrak, və ya intuitiv idrak] barədə yazdığını oxumağı tövsiyə edirəm (L. II, prop. 40, schol. 2, həmçinin də L. V, prop. 25 28), xüsusən isə – prop. 29, schol., prop. 36, schol. və prop. 38 demonstr. et schol.
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
277 ayrıca şeyləri dərk edir, idrakın xalis subyekti isə – yalnız ideyaları. Zira fərd – iradənin müəyyən ayrıca təzahürünə münasibətdə iradəyə xidmət edən idrakın subyektidir. İradənin bu ayrıca təzahürü özlüyündə onun bütün növlərində əsas qanununa tabedir; buna görə də, ona aid olan hər hansı bir idrak eyni qaydada əsas qanununa tabe olur və iradə üçün bu yeganə idrakdan savayı bir başqa idrak yararlı deyildir, bu, tək idrak isə öz obyekti olaraq həmişə yalnız münasibətlərə malikdir. Dərk edən fərd özlüyündə və onun tərəfindən dərk edilən ayrıca şey haradasa və haçansa mövcuddur, bu, səbəblər və təsirlər zəncirinin həlqələridir. Xalis subyekt və onun korrelyatı olan ideya əsas qanununun bütün bu formalarından azaddırlar: zaman, yer, dərk edən fərd və dərk olunan fərd onlar üçün əhəmiyyətə malik deyillər. Yalnız o zaman ki dərk edən fərd, yuxarıda təsvir olunduğu kimi, idrakın xalis subyektinə qədər yüksəlir və bununla da, nəzərdən keçirilən obyekti ideyaya qədər yüksəlir, yalnız o zaman təsəvvür kimi dünya özünün bütün xalisliyində çıxış edir və iradənin tam təcəssümü baş verir, zira yalnız ideya - iradənin adekvat obyektliyidir. Sonuncuda özünə həm obyekti, həm də subyekti birləşdirir, ona görə ki, onlar onun yeganə formasıdır; amma onun daxilində onların hər ikisi müvazinətini tam saxlayırlar, burada da obyektin və subyektin yalnız təsəvvürü olmasına baxmayaraq, subyekt də seyr olunan predmetdə tamamilə əriyərək, özü bu predmetə çevrilir, zira artıq bütün şüur onun tamamilə aydın obrazından başqa bir deyildir. Məhz bu şüur (əgər təsəvvür etsək ki, bütün ideyalar, və ya iradənin obyektlik pillələri növbə ilə ondan gəlib keçirlər) da əslində, təsəvvür www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
278 kimi bütün dünyanı təşkil edir. Bütün zamanların və məkanların ayrıca şeyləri əsas qanunu ilə (özlüyündə fərdlərin idrak forması ilə) çoxaldılmış və buna görə də, öz xalis, təmiz obyektliliyində bulanmış ideyalar olmaqdan başqa bir şey deyildir. İdeya, iradənin adekvat obyektliyi, əsl təsəvvür kimi dünya yalnız qarşılıqlı tamamlanmanın və nüfuz etmənin təsiri ilə yaranır, ona görə də, ideya irəli çıxdığı zaman onun daxilində subyekti obyektdən fərqləndirmək artıq mümkün olmadığı kimi, – eləcə də dərk edən və özündə şey kimi dərk edilə bilən fərd də, həmçinin o zaman bir-birindən fərqləndirilə bilmir. Zira əgər bu təsəvvür kimi əsl dünyadan tamamilə olunsaq, onda iradə kimi dünyadan savayı heç nə qalmır. İradə – onu tamamilə obyektivləşdirən ideyanın "özlündəkisidir"; iradə də, həmçinin ayrıca şeyin və onu dərk edən fərdin "özlündəkisidir", onlar iradəni tam obyektivləşdirmirlər. Təsəvvürün və onun bütün formalarının xaricində qalan iradə seyr olunan obyektdə və belə bir seyrdə yüksələn, özünü xalis subyekt kimi dərk edən fərddə eynidir; buna görə də, obyekt və özlüyündə subyekt bir- birindən fərqlənmirlər, belə ki, özlüyündə onlar burada özünü dərk edən iradədirlər və çoxluq və fərq yalnız bu idrakın baş verdiyi üsul olaraq, yəni yalnız təzahürdə və onun formasının – əsas qanununun sayəsində mövcuddur. Obyekt olmadan, təsəvvür olmadan mən nə qədər dərk edən subyekt olmuram, yalnız kor iradə oluram, bir o qədər də dərk edilə bilən şey idrakın subyekti olaraq mən olmadan obyekt deyildir, yalnız iradədir, kor coşqudur. Bu, özlüyündə, yəni təsəvvür xaricində iradədir, mənim öz iradəm ilə eyniyyət təşkil edir: dərk edilən və dərk edən fərdlər kimi biz bir-birimizdən yalnız forması ən azı www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
279 subyekt və obyekt olan təsəvvür kimi dünyada fərqlənirik. Elə ki idrak, təsəvvür kimi dünya aradan qalxır, sadəcə olaraq iradədən, kor coşqudan savayı, ümumiyyətlə, heç nə qalmır. İradənin obyektlik əldə etməsi, təsəvvür olması üçün dərhal həm subyekt, həm də obyekt zəruridir; amma bu obyektliyin iradənin xalis, mükəmməl, adekvat obyektliyi olması üçün əsas qanununun formalarından azad ideya kimi, obyekt və subyekt isə – idrakın fərdilikdən və iradəyə xidmətdən azad xalis subyekti kimi zəruridir. Təbiətin seyrinə yuxarıda təsvir olunan qaydada qərq olan kəs özünü bu seyrdə nə qədər çox unudursa, bir o qədər də xalis dərk edən subyekt olur, o kəs bilavasitə olaraq dərk edir ki, bu statusda o, dünyanın və bütün obyektiv varlığın şərtidir, yəni daşıyıcısıdır, belə ki, sonuncu onun üçün onun öz məxsusi mövcudluğundan asılı olan kimi təzahür olunur. Deməli, o təbiəti öz içərisinə alır, odur ki, onu yalnız öz varlığının aksidensiyası kimi hiss edir. Bu, mənada Bayron belə deyir: Dağlar, dalğalar, səma mənim qəlbimin hissələri Yoxsa, mən onların bir hissəsiyəm? 7 Amma bunu hiss edən kəs keçici, ötəri olmayan təbiətin əksinə olaraq, özünü necə mütləq olaraq keçici, fani hesab edə bilər? Yox, onu daha çox o şüur öz qoynuna alır ki, onun barəsində Vedaların upanişadası deyir: "Mən bütün bu
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
280 yaradıqların məcmusuyam və məndən savayı heç nə yoxdur " (Oup-nek'hat, I, 122) * .
§ 35
Dünyanın mahiyyətinə daha dərindən nüfuz etmək üçün özündə şey kimi iradəni onun adekvat obyektliyindən fərqləndirməyi, sonra isə onun daha aşkar və tam şəkildə çıxış etdiyi ayrıca pillələri, yəni ideyaların özlərini ideyaların əsas qanunu formalarında sadə təzahüründən, fərdlərə xas olan bu məhdud idrak üsulundan fərqləndirməyi– hökmən öyrənmək lazımdır. O zaman biz əsl varlığı yalnız ideyalara aid edən, məkan və zaman daxilindəki şeyləri, fərd üçün real olan bu dünyanı isə yalnız yuxuya bənzər şəffaf bir mövcudluq kimi tanıyan Platonla razılaşarıq. O zaman biz eyni ideyanın təzahürlərin bu cür çoxluğunda necə aşkara çıxdığını və dərk edən fərdlərə öz varlığını yalnız hissələr üzrə, bir tərəfin ardınca başqa tərəfi necə göstərdiyini görəcəyik. Onda biz ideyanın özünü onun təzahürünü fərdin müşahidəsi üçün mümkün edən üsuldan fərqləndirəcəyik və bu zaman biz ideyanı mühüm olan kimi, üsulu isə mühüm olmayan kimi qəbul edəcəyik. Bunu nümunələrdə nəzərdən keçirək, öncə kiçik, sonra isə – böyük nümunələrdə. Buludlar dolaşdığı zaman əmələ gətirdikləri fiqurlar onlar üçün mühüm deyil, təfavütsüzdür; amma onların təbiəti,
* II cildin 30-cu fəsli buraya aiddir. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
281 onlarda obyektivləşən qüvvələrin mahiyyəti, onların ideyası – onların küləyin əsməsi ilə qatılaşan, küləyin bir yerdən başqa yerə alıb apardığı, çəkib uzatdığı, parça-parça etdiyi elastik buxarlar olmasındadır; hər bir fiqur isə yalnız fərdi müşahidəçi üçün mövcuddur. – Daşların üzəri ilə axan su üçün onun yaratdığı şəlalələr, dalğalar, köpük fərqsizdir və mühüm deyildir; amma onun ideyası, əgər əyani olaraq dərk etsək – onun cazibə qüvvəsinə tabe olmasında və elastiki olmamasında, bütövlükdə hərəkətli, formasız, şəffaf maye olmasındadır; su axınının yuxarıda xatırlanan yaratdıqları isə yalnız bizim üçün mövcuddur, nə qədər ki, biz fərdlər olaraq dərk edirik. Pəncərə şüşəsində olan buz kristallaşmanın qanunlarına uyğun olaraq yaranır, bu qanunlar burada təzahür olunan təbiət qüvvəsinin mahiyyətini aşkara çıxarır, ideyanı ifadə edir; amma onun bu zaman yaratdığı ağaclar və çiçəklərsə mühüm deyil və yalnız bizim üçün mövcuddur. Buludlarda, su axınında və kristalda təzahür olunan – iradənin ən zəif sədasıdır, bu iradə daha dolğun şəkildə bitkidə, bundan daha dolğun şəkildə heyvanda və ən dolğun bir şəkildə isə insanda çıxış edir. Amma onun təcəssümünün bütün bu pillələrinin yalnız mühüm olanı ideyanı təşkil edir; ideyanın inkişafı isə, bunun təsiri ilə o əsas qanununun formalarında müxtəlif və çoxtərəfli təzahürlərdə açılır, – bu, ideya üçün mühüm deyil, yalnız fərdin idrak üsulu ilə şərtlənmişdir və yalnız onun üçün reallığa malikdir. Eyni şey zəruri olaraq o ideyanın da inkişafına aiddir ki, o, iradənin ən tam obyektliyidir; deməli, bəşər tarixi, hadisələrin axını, dövrlərin bir-birini əvəz etməsi, müxtəlif əsrlərdə və müxtəlif ölkələrdə insan həyatının müxtəlif formaları – bütün bunlar www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
282 ideyanın təzahürünün yalnız təsadüfi formalarıdır və müstəsna olaraq iradənin adekvat obyektliyini özündə ehtiva edən ideyanın özünə məxsus deyildir, yalnız fərdin idrak sferasına düşən təzahürə məxsusdur, bütün bunlar ideyanın özü üçün, buludlar üçün – onların fiqurlarının, su üçün – onun axınının və köpüyünün formasının, buz üçün – onun ağaclarının və güllərinin olduğu qədər yad, qeyri-mühüm və fərqsizdir Bunu yaxşı başa düşən və iradəni ideyadan, ideyanı isə onun təzahüründən fərqləndirməyi bacaran kəs üçün dünya hadisələri özlüyündə əhəmiyyətə malik olmayacaqdır, yalnız o ölçüdə əhəmiyyətə malik olacaqdır ki, bu ölçüdə onlar – hərflərdir və bu hərflərə görə insan ideyası oxuna bilər. O, insanlarla birgə düşünməyəcəkdir ki, zaman həqiqətən də yeni və əhəmiyyətli olan nəyisə gətirir və ya zamanın köməyi ilə və ya onun daxilində nəsə şərtsiz olaraq real olan şey həyata keçir və ya zamanın özü bir bütöv olaraq başlanğıca və sona, plana və inkişafa malikdir və otuz il yaşayan sonuncu nəslinin tam təkmilləşdirilməsini (öz anlayışlarına uyğun olaraq) özünün son məqsədi olaraq qarşıya qoyur. Və buna görə də, o, Homerlə birgə zaman hadisələrinin istiqamətləndirilməsi üçün tanrıların bütöv bir Olimpini çağırmır 8 və bulud fiqurlarını Ossianla birgə fərdi varlıqlar kimi saymır; zira, mənim dediyim kimi, həm onlar, həm də bunlar onlarda təzahür olunan ideyaya münasibətdə eyni mənaya malikdirlər. İnsan həyatının müxtəlif formalarında və hadisələrin bir-birini fasiləsiz olaraq əvəz etməsində o, daimi və mühüm olanı yalnız o ideyada görür ki, həyata iradəsi onun daxilində özünün ən mükəmməl obyektliyini tapır və o, özünün müxtəlif tərəflərini xassələrdə, ehtiraslarda, yanılmalarda və
|