Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
Yüklə 6,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
|
Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
322 Qəzəb və bütlərə görə yenə də taleyə minnətdarsan... (Akt III, hadisə 2) 16
aqibətini deyil, daha çox, ümumiyyətlə, bəşəriyyətin aqibətini görəcəkdir və ona görə o, buna əzabından daha çox, idrakı ilə cavab verəcəkdir.
§ 40 Əksliklər bir-birini izah etdiyinə görə burada qeyd etmək yerinə düşəcəkdir ki, ülviliyin əsl əksliyi nəsə elə bir şeydir ki, ilk baxışda o əsla belə görünmür, yəni, – cazibəlilik kimi. Amma mən bu sözün altında onu başa düşürəm ki, o, ona bilavasitə olaraq ödənilmə, həyata keçmə təklif edərək, iradəni oyadır. Əgər ülvilik hissi belə bir haldan meydana çıxırsa ki, iradə üçün birbaşa əlverişsiz olan hansısa predmet yalnız iradədən daimi uzaqlaşma ilə dəstəklənən və onun maraqları üzərində yüksələn (əhval-ruhiyyənin ülvüliyi bundan ibarətdir) xalis seyrin obyektinə çevrilir, onda cazibəlilik, əksinə olaraq, tamaşaçının iradəsini ona bilavasitə xoş olan şeylərlə zəruri olaraq şirnikləndirərək, onu gözəlliyin hər hansı bir qavrayışı üçün tələb olunan xalis seyrdən aşağı çəkir, bunun da nəticəsində o, artıq idrakın xalis subyekti olmaqdan qalır, arzunun ehtiyac və asılılıq içərisində olan subyektinə çevrilir. Gözəl olan bütün hər bir şeyi, adətən, bir qayda olaraq şən bir tərzdə cazibəli adlandırırlar, amma bu, düzgün fərqləndirmənin çatışmamazlığı
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
323 ilə şərtlənən həddindən artıq geniş anlayışdır və mən onu bəyənə bilmərəm və onu tamamilə aradan qaldırmalıyam. Göstərdiyim və izah etdiyim mənada isə mən incəsənət sahəsində cazibəliliyin yalnız iki növünü görürəm və onların hər ikisi - layiq deyillər. Onlardan biri – Niderland natürmortları – tam bir rəzillikdir ki, onun təhrif edilmiş, mənası dəyişilmiş süjeti olaraq yeməli şeylər çıxış edir: belə aldadıcı təsvirlər həmin anda iştaha, yəni iradə canatması yaradır, bu isə, obyektin hər hansı bir estetik seyrinə son qoymuş olur. Təsvir olunmuş meyvələr hələ yolveriləndir, belə ki, onlar çiçəyin sonrakı inkişafı və özlərinin forma və rəngi ilə onların yeməli olması barədə hökmən hər hansı bir fikir oyatmadan təbiətin gözəl yaradıqlarıdırlar; amma, təəssüf ki, bir çox hallarda hazırlanmış və süfrəyə düzülmüş yeməklərin, – istridyənin (yeyilən dəniz ilbizi), siyənək balığının, omarların (iri dəniz xərçəngi), buterbrodların, pivənin, şərabın və s. - illüzor təbiiliklə təqdim olunmuş təsvirlərinə rast gəlinir ki, bu da, qətiyyən yararlı deyildir. Tarixi rəngkarlıq və heykəltəraşlıqda da cazibəlilik çılpaq fiqurlardan ibarətdir: onların pozası, tam olmayan geyimi və təsvir tərzinin özü tamaşaçıda həvəs,şəhvət doğurmağa hesablanmışdır, bununla da xalis estetik seyr dərhal məhv olur ki, bu da, incəsənətin məqsədinə ziddir. Bu çatışmamazlıq tamamilə o hala uyğun gəlir ki, onu biz elə indicə niderlandlılarda pisləmişik. Antik əsərlər fiqurların bütün gözəlliyinə və tam çılpaqlığına baxmayaraq, ondan demək olar ki, həmişə azaddır, ona görə ki, sənətkarın özü onları, mənfur şəhvətin subyektiv ruhunda deyil, ideal gözəlliklə dolu xalis
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
324 obyektiv ruhda yaratmışdır. Beləliklə, incəsənətdə cazibəlilikdən hər yerdə yaxa qurtarmaq lazımdır. Mənfi cazibəlilik də mövcuddur ki, bu, indicə yuxarıda nəzərdən keçirilən müsbət cazibəliliyə nisbətən daha az dərəcədə yolveriləndir: bu – iyrənclikdir. Özlüyündə cazibəlilik kimi əslində, o da, tamaşaçıda iradəni oyadır və bununla da xalis estetik seyri pozur. Amma o, güclü istəməzlik meydana çıxarır; o, iradəni onunla oyadır ki, iyrəndiyi predmetləri onun qarşısına çıxarır. Elə buna görə də, lap qədimlərdən belə qəbul olunmuşdur ki, incəsənətdə o tamamilə yolverilməzdir, amma buna baxmayaraq, eybəcərlik iyrənc olmadığı dərəcədə öz yerində dözülə bilən ola bilər, bunu da biz aşağıda görəcəyik.
§ 41
Şərhimizin gedişi bizi buraya ülviliyin nəzərdən keçirilməsini daxil etməyə məcbur etdi, baxmayaraq ki, biz gözəlliyi yalnız yarımçıq, onun yalnız subyektiv tərəfindən çıxış edərək tədqiq etməyə imkan tapmışıq. Amma məsələ ondadır ki, bu subyektiv tərəfin yalnız xüsusi modifikasiyası ülviliyi gözəllikdən fərqləndirir. Yəni: hər hansı bir estetik seyrin nəzərdə tutduğu və tələb etdiyi xalis iradəsiz idrak vəziyyəti öz- özlüyündəmi, bu obyekt tərəfindən təhrik edilərək, müqavimət olmadan, iradənin şüurdan sadəcə olaraq yox olması sayəsindəmi, meydana çıxır– yoxsa ona həm də iradə üzərində azad, şüurlu yüksəlişləmi nail olmaq lazımdır, o iradə üzərində ki, seyr olunan predmetin özü ona qarşı əlverişsiz, www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
325 düşmənsayağı münasibətdədir, belə ki, onun dərinliklərinə nüfuz etmək seyrə riayət etməmək demək olardı, – gözəllik və ülvilik arasındakı fərq bundan ibarətdir. Onlar öz aralarında obyektə görə o qədər də çox fərqlənmirlər; zira hər bir halda estetik seyrin obyekti ayrıca şey deyildir, onun daxilindən aşkara, çıxmağa can atan ideyadır, yəni iradənin müəyyən pillədə adekvat obyektliyidir; onun zəruri və onun özü kimi əsas qanununun hakimiyyətindən azad korrelyatı idrakın xalis subyektidir, ona oxşar olaraq ki, ayrıca şeyin korrelyatı dərk edən fərddir, özü də həm şey, həm də fərd əsas qanununun sahəsindədirlər. Hansısa bir predmeti gözəl adlandıraraq, biz bununla onu ifadə edirik ki, o, bizim estetik seyrimizin obyektidir. Bu, ikili mənaya malikdir: əvvəla, verilmiş predmetin mənzərəsi bizi obyektiv edir, başqa sözlə, onu seyr edərək, biz özümüzü artıq fərd deyil, idrakın xalis iradəsiz subyekti kimi dərk edirik; ikincisi, biz predmetdə ayrıca şeyi deyil, ideyanı dərk edirik, bu, yalnız o ölçüdə mümkündür ki, bu ölçüdə bizim predmeti seyr etməyimiz əsas qanununa tabe deyildir, predmetin öz xaricində nəyəsə münasibətinin ardınca gəlmir (belə bir münasibət son nəticədə həmişə iradəmizə olan münasibətlərlə bağlıdır), obyektin özündə qərarlaşır. Zira ideya və idrakın xalis subyekti zəruri korrelyatlar olaraq şüura həmişə eyni zamanda daxil olurlar və bu daxil olma zamanı hər hansı bir vaxt fərqi dərhal yox olur, belə ki, həm bu ideya, həm də bu subyekt əsas qanununa onun bütün növlərində tamamilə yaddırlar və əbədi hərəkətə və düşən damcıların əvəzlənməsinə aiddiyyəti olmayan göy qurşağına və günəşə oxşar olaraq onun tərəfindən www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
326 müəyyənləşən münasibətlərin xaricindədirlər. Buna görə də, əgər mən ağaca estetik olaraq, yəni sənətkarın gözləri ilə baxıramsa, və deməli, onu deyil, onun ideyasını dərk edirəmsə, onda fərqi yoxdur, mənim qarşımda məhz bu ağacmı dayanır, yoxsa onun min il bundan öncə çiçək açan əcdadımı; və onun da elə bir fərqi yoxdur ki, tamaşaçı məhz bu şəxsdirmi, yoxsa hansısa başqasıdır, haçansa və haradasa yaşamış bir fərddir: əsas qanunu ilə birgə ayrıca şey və dərk edən fərd də yox olurlar, ideyadan və idrakın xalis subyektindən savayı heç nə qalmır, onlar birlikdə iradənin verilmiş pillədə adekvat obyektivliyini təşkil edirlər. İdeya yalnız zamandan deyil, məkandan da uzaqlaşır: zira qarşımdan keçən məkan obrazı deyil, onun ifadəsi, xalis mənası, onun qarşımda aşkara çıxan və məni məftun edən gizli mahiyyəti, – əslində ideya bunlardır və obrazın məkan münasibətləri fərqinin nə qədər böyük olmasından asılı olmayaraq onunla tamamilə eyni olaraq qala biləndir. Və budur, bir tərəfdən, hər hansı bir mövcud şey xalis obyektiv olaraq və hər hansı bir münasibətin xaricində nəzərdən keçirilə bilər; və bundan sonra onu da qeyd edək ki, digər tərəfdən, iradə öz obyektivliyinin məlum pilləsində hər bir şeydə təzahür olunduğundan və şey buna görə də, ideyanın ifadəçisi kimi çıxış etdiyindən, hər hansı bir şey gözəldir. Ən əhəmiyyətsiz bir şeyin xalis obyektiv və iradəsiz seyrin predmeti ola və bununla da öz gözəlliyi barədə xəbər verə bilməsini artıq xatırlanan Niderland natürmortları (§ 38) bu baxımdan sübut edir. Bir şey başqasından onunla daha gözəl
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
327 olur ki, o xalis obyektiv seyri asanlaşdırır, ona tərəf gedir, hətta onu sanki məcbur edir və o zaman biz belə bir şeyi çox gözəl adlandırırıq. Predmetin bu xüsusi gözəlliyi qismən ondan ibarətdir ki, ayrıca şey olaraq o, öz hissələrinin olduqca aydın və aşkar bir şəkildə müəyyən, şərtsiz olaraq əhəmiyyətli olan tənasübü, nisbəti ilə öz növünün onda, predmetdə birləşən ideyasını aydın və səlis bir şəkildə ifadə edir, bu növ üçün mümkün olan təzahürlərin ən yüksək tamlığı ilə sonuncunun ideyasını üzə çıxarır, belə ki, tamaşaçıda ayrıca şeylərdən ideyaya keçidi son dərəcə asanlaşdırır və bununla da, asanlıqla xalis seyrçilik vəziyyətini doğurur; obyektin xüsusi gözəlliyinin üstünlüyü qismən isə ondan ibarətdir ki, bizi məftun edən ideyanın özü iradənin yüksək pillədə obyektliyi kimi çıxış edir və buna görə də, son dərəcə ifadəli və məzmunludur. Elə buna görə də, insan əsasən başqa bütün hər şey qarşısında gözəldir və onun mahiyyətinin aşkara çıxarılması sənətin ali məqsədini təşkil edir. İnsani əməlləri poeziyanın ən əhəmiyyətli obyekti olduğu kimi, insani sima və insani ifadə – təsviri sənətin ən əhəmiyyətli obyektidir. Amma hər bir şey də özünün xüsusi gözəlliyinə malikdir, – yalnız üzvi olan və vəhdətdə təzahür olunan hansısa fərdilik deyil, həm də bütün qeyri-üzvi, formasız olan, hətta hər hansı bir xırda məmulat belə. Zira bütün bunlar o ideyaları aşkara çıxarır ki, iradə aşağı pillələrdə onlarla obyektivləşir; onlar təbiətin sanki ən aşağı, ən ölgün bas tonlarını səsləndirirlər. Ağırlıq, ətalət, axıcılıq, işıq və s. – qayalarda, qurğularda, sularda ifadə olunan ideyalar, bax, bunlardır. Park sənəti və arxitektura yalnız bu xassələrin aydın, hərtərəfli və tam inkişafına yardım www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
328 göstərə , onlara onların tam xalisliyində ifadə olunmaq üçün səbəb verə bilər, bununla da onlar estetik seyrə meyl oyadır və onu asanlaşdırırlar. Əksinə, təbiətin sayğısızlıq göstərdiyi və ya sənəti korlayan pis qurğular və yerlər belə bir təəssürat yaratmağa qabil deyildir və ya az qabildir; amma təbiətin bu ümumi əsas ideyaları onlardan da tamamilə yox ola bilməz. Onlar onları axtaran tamaşaçını burada da məftun edirlər və hətta pis binalar və s. hələ də estetik seyrin obyekti ola bilər: onların materialının ən ümumi xassələrinin ideyaları bunlarda tanınır, amma onlara süni olaraq verilən forma burada yardımçı vasitə kimi deyil, daha çox estetik seyri çətinləşdirən maneə kimi çıxış edir. Deməli, həmçinin kiçik işlər də ideyaların ifadəsi olaraq çıxış edir, amma onlarda ifadə olunan ideya xırda məmulatın yox, süni forma verilmiş materialın ideyasıdır. Bunu sxolastiklərin dili ilə çox əlverişli bir tərzdə iki sözlə ifadə etmək mümkündür, yəni, xırda şeydəki ideya onun forma substantialis olaraq formasında *mühüm formasında+ deyil, forma
17
təzahür olunur, – birincisi əsla ideyanı deyil, yalnız içindən törəmiş olduğu insani anlayışı göstərir. Aydındır ki, kiçik iş sözü altında burada təsviri sənət əsəri nəzərdə tutulmur. Özü də, sxolastiklər forma substantialis dedikdə əslində mənim iradənin hansısa şeydə təcəssümünün dərəcəsi adlandırdığımı başa düşürdülər. Tezliklə, memarlıq sənətinin nəzərdən keçirilməsi zamanı, biz material ideyası ifadəsinə qayıdacağıq. Öz baxışımızı əlimizdə dəstavuz edərək, biz Platonun belə bir müddəasını qəbul edə bilmərik ki, stol və stul stol və stul ideyalarını ifadə edir (De Rep. X, r. 284-285; Parmen., p.79, www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
329 ed. Bip.): yox, biz deyək ki, onlar o ideyaları ifadə edirlər ki, onlar artıq materialın özündə təzahür olunurlar. Aristotelə görə (Metafizika, XI, fəsil 3)Platonun özü də yalnız təbiətin özü tərəfindən yaradılmış olanların ideyalarını qəbul edirdi"Platon deyirdi ki, təbiətdən olanın ideyası mövcuddur"; 5-ci fəsildə isə deyilir ki, platoniklərə görə, evin və üzüyün ideyası yoxdur. Hər hansı bir halda, artıq Platonun yaxın tələbələri, Alkinoyun bizə xəbər verdiyi kimi (Introductio in Platonicam philosophiam, cap. 9), xırda şey ideyalarının mövcudluğunu inkar edirdilər. Budur, sonuncu belə deyir: "Onlar ideyanı onun əbədi nümunəsi (παραδειγμα) kimi müəyyənləşdirirlər ki, o, təbiətə uyğun olaraq mövcuddur. Zira Platonun tərəfdarlarının əksəriyyətinə xırda şeylərin, məsələn, qalxanın və liranın və ya təbiətə əks olanların, məsələn, qızdırmanın və vəbanın, və ya təfsilatların, məsələn, Sokratın və Platonun, və ya nəsə əhəmiyyətsiz olan bir şeyin, məsələn, palçığın və samanın, və ya münasibətlərin, məsələn, böyüyün və üstün olanın ideyaları olması fikri xoş gəlmirdi, ona görə ki, ideyalar – tanrının əbədi, özlüyündə mükəmməl olan niyyətləridir.» Bununla əlaqədar olaraq daha bir məqamı da xatırlayım, bu məqamda bizim ideyalar haqqında təlimimiz Platonun təlimindən güclü surətdə fərqlənir. O, öyrədir (De Rep. X, p. 288) ki, təsviri sənət üçün məqsəd olan predmet, rəngkarlığın və poeziyanın proobrazı ideya deyildir, ayrıca şeydir. Bütün əvvəlki təsvirlərimiz birbaşa olaraq bunun əksini sübut edir və Platonun nəzəriyyəsi bizi həm də onunla yanılmaya aparıb çıxarır ki, o, bu böyük insanın ən böyük və ümumən qəbul olunmuş səhvlərindən birinin – onun incəsənətə, xüsusən poeziyaya qarşı hörmətsiz və mənfi www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
330 münasibətinin - mənbəyi kimi çıxış edir: özünün onlara qarşı yanlış baxışını o, misal gətirilmiş yerlə əlaqələndirir.
§ 42
Estetik təəssüratın həyata keçirdiyimiz araşdırılmasına qayıdıram. Gözəlliyin dərk olunması həmişə xalis dərk edən subyekti və obyekt olaraq dərk edilə bilən birlikdə və ayrılmaz ideyanı nəzərdə tutur. Bununla belə, estetik həzzin mənbəyi gah daha çox dərk edilmiş ideyanın qavranılmasından, gah da hər cür arzudan və buna görə də, hər hansı bir fərdilikdən və buradan çıxan əzablardan azad edilmiş xalis idrakın səadətindən və ruhi rahatlıqdan ibarət olur; estetik həzzin tərkib elementlərinin birinin və ya başqasının bu üstünlüyü ondan asılıdır ki, intuitiv olaraq qavranılmış ideya iradənin obyektliyinin yüksək, yoxsa aşağı pilləsidir. Belə ki, təbiətin onun qeyri-üzvi və bitki aləmində estetik seyri zamanı (gerçəklikdə və ya incəsənət vasitəsilə) və memarlıq sənəti əsərlərinin seyr olunması zamanı xalis iradəsiz idrakdan alınan həzz üstünlük təşkil edir, ona görə ki, burada qavranılan ideyalar iradənin obyektliyinin yalnız aşağı pillələri olaraq çıxış edir və ona görə də dərin mənaya və çoxcəhətli məzmuna malik fenomenlər deyildir. Əksinə, o zaman ki, estetik seyrin və ya təsvirin predmeti heyvanlar və insanlar olur, bu zaman həzz daha çox iradənin son dərəcə aşkar açıqlamalarını təşkil edən bu ideyaların obyektiv qavrayışından ibarət olur, ona görə ki, onlar formaların böyük çoxcəhətliliyini, təzahürlərin zənginliyini və dərin mənasını ifadə edirlər və iradənin ehtirasmı, dəhşətmi,
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
331 ödənilməmi və ya onun sarsılmasını, kədərmi (sonuncu - faciəvi obrazlarda) olmasından asılı olmayaraq, bizə mükəmməlliklə bu iradənin mahiyyətini açıb göstərirlər, nəhayət, hətta onun dönüşündə və ya xristian rəngkarlığının üstünlük təşkil edən mövzusu kimi çıxış edən özünüinkarında (eləcə də ümumiyyətlə tarixi rəngkarlıq və dram öz obyekti olaraq mükəmməl idrakla işıqlanan iradə ideyasına malikdirlər). İndi isə incəsənətin hər bir növünü ayrıca nəzərdən keçirək: bu, bizim tərəfimizdən şərh olunan gözəllik nəzəriyyəsinə aydınlıq və tamlıq verəcəkdir.
§ 43 Materiya özlüyündə ideyanın ifadəçisi ola bilməz. Zira, birinci kitabda gördüyümüz kimi, o, bütövlükdə səbəbiyyətdir: onun varlığı – arası kəsilməyən aktivlikdir; səbəbiyyət – əsas qanununun bir növüdür, ideyanın dərk olunması isə mahiyyəti etibarı ilə bu qanunun məzmununu istisna edir. İkinci kitabda da eynilə bu cür biz gördük ki, materiya ideyaların bütün ayrıca təzahürlərinin ümumi substratıdır; deməli, o, ideya və təzahür, və ya tək şey arasında birləşdirici həlqədir. Beləliklə, materiya həm birinci, həm də ikinci səbəbin təsiri ilə özlüyündə ideyanı ifadə edə bilməz. A posteriori 18 olaraq isə bu, onunla təsdiq olunur ki, materiya haqqında özlüyündə əyani təsəvvür ola bilməz, onun barəsində yalnız anlayış olması mümkündür, zira təsəvvürdə yalnız o formalar və xassələr ifadə olunur ki, materiya onların daşıyıcısı kimi çıxış edir və onların hamısında ideyalar aşkara çıxır. Bu, həm ona uyğun gəlir ki, səbəbiyyət (materiyanın bütün mahiyyəti) özü-özlüyündə əyani olaraq www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
332 ifadə oluna bilməz: yalnız müəyyən səbəbiyyət bağlantısı təsəvvür oluna bilər. Lakin, digər tərəfdən, ideyanın hər bir təzahürü özlüyündə əsas qanununun formasını və ya principium individuationis 19 formasını qəbul edərək, materiyada onun xassəsi kimi ifadə olunmalıdır. Və bu mənada materiya, mənim dediyim kimi, ideya və fərdin dərk olunması formasından və ya əsas qanunundan ibarət olan fərdiləşmə prinsipi arasında birləşdirici həlqədir. Elə buna görə də, Platon tamamilə düzgün olaraq ideya və onun təzahürü, ayrıca şey ilə yanaşı (onların hər ikisi, mahiyyəti etibarı ilə, dünyanın bütün şeylərini əhatə edirlər), həm də onların hər ikisindən fərqli olan nəsə üçüncü bir şey kimi materiyanı yerləşdirmişdir (Timey, səh. 345). Fərd ideyanın təzahürü olaraq həmişə materiyadır. Eynilə bu cür qeyd etmək olar ki, materiyanın hər bir xassəsi – həmişə ideyanın təzahürüdür və özlüyündə o, estetik seyrin, yəni onun daxilində ifadə olunan ideyanın dərk olunmasının da predmeti ola bilər. Bu, hətta materiyanın ən ümumi xassələrinə də aiddir, materiya onlar olmadan heç bir vaxt mövcud deyildir və onların ideyaları iradənin ən zəif obyektliyini təşkil edir. Ağırlıq, ilişmə, ətalət, axıcılıq, işığa reaksiya və s. belədirlər. Əgər biz indi arxitekturanın xalis idraka deyil, iradəyə xidmət etdiyi və deməli, artıq bizim mənada incəsənət olmadığı zaman onun utilitar məqsədləri ilə yanaşı, onun, sadəcə olaraq, incəsənət kimi nəzərdən keçirilməsinə müraciət etsək, – onda biz ona yalnız bir canatmanı şamil edə bilərik: ideyaların iradənin obyektliyinin aşağı pillələri olan bəzilərini tam əyaniliyə |