Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
Yüklə 6,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
|
Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
344 formada tam ifadə olunan, ümumiyyətlə, insan ideyasını bildirən obyektiv ifadədir. Amma gözəlliyin obyektiv tərəfi burada nə qədər güclü bir tərzdə çıxış etsə də, subyektiv tərəf hər halda onun dəyişməz yol yoldaşı olaraq qalır və məhz ona görə ki, heç bir obyekt bizi son dərəcə gözəl insani obraz və sima qədər sürətlə xalis estetik seyrə cəlb etmir, onu gördüyümüz zaman ani olaraq dillə ifadə oluna bilməyən, bizə əzab verən hər bir şeydən daha yüksəkliyə ucaldan misilsiz sevinc bizi öz qoynuna alır; və bu, yalnız onun sayəsində mümkündür ki, iradənin bu ən aşkar və ən xalis bir şəkildə dərk oluna bilməsi bizdə xalis idrak vəziyyətini o qədər asanlıqla və o qədər sürətlə meydana çıxarır ki, xalis estetik sevinc davam etdikcə, bizim şəxsiyyətimiz, bizim daimi əzablarla müşayiət olunan arzumuz bir o qədər sürətlə yox olur; elə buna görə də, Höte belə demişdi: "İnsan gözəlliyini görə bilən kimsəyə heç bir pis şey toxuna bilməz: o, özünü özü və dünya ilə harmoniyada hiss edir" 20 . Təbiətin gözəl insan siması yaratmağa necə müyəssər olduğunu biz özümüz üçün belə izah etməliyik: iradə fərddə yüksək pillədə obyektivləşərək, əlverişli şərait və öz məxsusi qüvvəsi sayəsində bütün maneələri və iradənin aşağı pillələrdəki təzahürlərinin ona göstərdiyi müqaviməti tamamilə dəf edir, məsələn, o, öncə onların hamısına məxsus olan materiyanı hökmən onlardan almalıdır. Bunun ardınca qeyd etmək lazımdır ki, iradənin ali pillələrdəki təzahürü həmişə öz formasına görə çoxcəhətlidir: ağac artıq - bitki liflərinin yalnız sonsuz olaraq təkrarlanan sistematik aqreqatıdır; pillə nə qədər yuxarıdadırsa, bu mürəkkəblik də bir o qədər artır və insan
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
345 bədəni tamamilə müxtəlif hissələrin ən ali dərəcədə mürəkkəb sistemidir, bunlardan hər biri isə bütövə tabe olmasına baxmayaraq, müstəqil həyata, vita propriaya malikdir; və budur, bütün bu hissələrin etibarlı bir tərzdə tabe olması və öz aralarında uzlaşdırılması üçün, onların harmonik olaraq bütövün yaradılmasına çalışmalarından ötrü və heç nəyin ifrat ölgün, sısqa olmamasından ötrü, – nəticəsi gözəllik olan bütün bu nadir şərtlər ideal bir şəkildə döyülüb hazırlanmış tür xarakteridir. Təbiətdə məsələnin qoyuluşu belədir. Amma incəsənət özünü necə aparır? Deyirlər ki, təbiəti təqlid edir. Amma onun uğurlu və təqlid olunmağa layiq yaratdığını sənətkar hansı əlamətə görə tanıyır, dərk edir və əgər o gözəlliyi artıq təcrübəyə qədər bilmirsə, onu uğursuzcasına yaradılmışların içərisindən necə tapacaqdır? Və bundan başqa, məgər təbiət haçansa tamamilə gözəl olan bir insanı yaradıbmı? Bu suala belə cavab verildi ki, sənətkar ayrıca insanlara səpələnmiş gözəl cizgiləri yığmalı və onlardan bir gözəl bütöv təşkil etlməlidir, – bu, yanlış və mənasız baxışdır. Zira bir daha sual meydana çıxır: sənətkar necə bilə bilər ki, bu formalar gözəldir, yoxsa, yox? Bəli, biz görürük ki, təbiətin təqlidi sayəsində əski alman sənətkarları gözəllikdə necə də uğur qazanmışlar. Elə təkcə onların çılpaq fiqurlarına baxın. Gözəlliyin xalis a posteriori olaraq və müstəsna olaraq təcrübi yolla tamam dərk olunması qətiyyən mümkün deyildir: o, həmişə ən azı, qismən a prioridir. Baxmayaraq ki, əsas qanununun bizə a priori olaraq məlum olan növlərinə nisbətən tamamilə başqa xarakterə malikdir. Onlar özlüyündə təzahürün ümumi formasına aiddirlər, çünki o, ümumiyyətlə, idrak
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
346 imkanını əsaslandırır, bütün təzahür olunanlar kimi istisna tanımayan ümumiyə aiddir və bu idrakdan riyaziyyat və xalis təbiətşünaslıq çıxır, halbuki, a priori olaraq idrakın gözəlliyin təsvirini mümkün edən başqa növü kimi təzahürlərin formasına deyil, məzmununa, təzahür olunanın necə olmasına deyil, nə olmasına aiddir. Bizim
hamımızın insani
gözəlliklə qarşılaşdığımız zaman onu tanımağımız (əsl sənətkarda bu, elə bir aydınlıqla baş verir ki, o, sanki onu heç bir vaxt görmədiyi kimi göstərir, və öz təsvirində təbiəti belə üstələyir) –yalnız ona görə mümkündür ki, ali pillədə adekvat təcəssümü burada qiymətləndirilməli və tapılmalı olan iradə - biz özümüzük. Yalnız buna görə də, biz həqiqətən təbiətin təsvir etməyə can atdığının antisipasisiyasına malikik (məhz bu da, bizim öz məxsusi mahiyyətimizi təşkil edən iradədir); bu antisipasiya həqiqi dahidə elə bir bəsirətlə müşayiət olunur ki, o, ayrıca şeydə onun ideyasını dərk edərək, təbiəti sanki yarımsözdən başa düşür və haqqında onun yalnız kəkələməyə başladığını aydın bir şəkildə ifadə edir: möhkəm mərmər üzərində o, forma gözəlliyini elə həkk edir ki, bunu etmək minsaylı səylərinə baxmayaraq təbiətə nəsib olmamışdır və bu gözəlliyi o, təbiətə göstərir, sanki ona üz tutaraq deyir: "Sənin demək istədiyin, bax, budur!" və bilicinin cavabı eşidilir: "Bəli, məhz budur!" Dahi yunan yalnız bu yolla insan obrazının prototipini tapmağı və onu heykəltəraşlıq məktəbinin əsas qanunu olaraq müəyyənləşdirməyi bacarmışdı və yalnız belə bir antisipasiya sayəsində bizim hamımız gözəlliyi o yerdə tanımaq iqtidarındayıq ki, bu yerdə o, ayrı-ayrı hallarda təbiətə həqiqətən də müyəssər olmuşdur. Bu, antisipasiya - idealdır; o,
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
347 – ideyadır, çünki o, ən azı, onun yarısı a priori olaraq dərk olunmuşdur, və təbiət tərəfindən a posteriori veriləni özü ilə tamamlayaraq incəsənət üçün praktik ana çevirir. Sənətkar tərəfindən gözəlliyin belə bir a priori olaraq antisipasiya imkanı, eləcə də bilici tərəfindən onun a posteriori olaraq idrakı onunla izah olunur ki, sənətkar və bilici özləri - təbiətin "özündə" olanıdırlar, iradəni obyektivləşdirənidirlər. Zira, Empedoklun dediyi kimi, oxşar olan yalnız oxşar olan tərəfindən dərk olunur: yalnız təbiət öz-özünü anlaya bilər; yalnız təbiət öz-özünü dərk edir, amma, həmçinin ruh da yalnız ruh tərəfindən qavranılır * .
Belə bir yanlış təsəvvür mövcuddur ki, (baxmayaraq ki, o Ksenofonta görə Sokrat tərəfindən deyilmişdir. Stobaei Floril., vol. 2, r.384), guya yunanlar insan gözəlliyinin müəyyənləşmiş idealını tamamilə empirik olaraq, ayrı-ayrı gözəl hissələrin yanaşı qoyulması, burada dizin, orada isə əlin çılpaqlaşdırılması və qeyd olunması yolu ilə tapmışlar, – bu təsəvvür poeziyaya münasibətdə də tam analogiyaya malikdir; güman edirlər ki, məsələn, Şekspir öz dramlarının sonsuz dərəcədə müxtəlif, doğruyaoxşar, sınaqdan çıxarılmış və dərindən düşünülmüş xarakterlərini görmüş və öz həyat təcrübəsində onları yenidən canlandırmışdır. Belə bir fikrin mümkünsüz və cəfəng olmasını
* Sonuncu cümlə – Helvetsinin il n'y a que l'esprit qui sente l'esprit ifadəsinin tərcüməsidir, birinci nəşrdə bu barədə xatırlatmağı mən lazım bilməmişdim. Amma o zamandan bəri, Hegelin yalançı müdrikliyinin səfehləşdirici təsiri ucbatından bizim dövr elə tənəzzül etmiş və o qədər kobudlaşmışdır ki, başqasının gözünə burada da "ruh və təbiət" arasında əksliyə bir eyham görünə bilər; buna görə də mən belə bir vulqar filosofelemolazin mənə şamil edilməsindən özümü qəti olaraq kənarlaşdırmağa məcburam.
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
348 sübut etməyə də ehtiyac yoxdur: aşkardır ki, dahinin öz təsviri sənət əsərlərini ona öncədən görmə və gözəlliyə yalnız qabaqcadan heyran olma yolu ilə yaratdığına oxşar olaraq, poeziya əsərlərini də o, oxşar qaydada xarakterik olanı öncədən görmə ilə yaradır; doğrudur, hər iki halda, onun elə bir sxem kimi təcrübəyə ehtiyacı vardır ki, yalnız o, a priori olaraq dumanlı dərk olunanı tam aydınlığa gətirib çıxara bilər ki, düşünülmüş təsvir imkanı da elə bu cür alınır. Biz insan gözəlliyinin yuxarıda iradənin ali pillədə dərk oluna bilməsinin ən mükəmməl təcəssümü kimi təyin etmişik. O, yalnız məkan daxilində yerləşən və zamana qarşı, məsələn, hərəkətin malik olduğu zəruri münasibətə malik olmayan forma ilə ifadə olunur. Buna görə də, biz belə deyə bilərik: iradənin yalnız təkcə məkan təzahüründə adekvat təcəssümü – obyektiv mənada gözəllikdir. Bitki iradənin məhz belə müstəsna olaraq məkan təzahürü olmaqdan başqa bir şey deyildir, zira heç bir hərəkət və deməli, heç bir zaman münasibəti (onun artımından başqa) onun mahiyyətinin ifadə olunmasına məxsus deyildir: bitkinin özünün görünüşü artıq onun bütün mahiyyətini ifadə edir və onu açıq bir şəkildə göstərir. Halbuki, heyvanın və insanın onlarda təzahür olunan iradənin tam aşkara çıxarılması üçün daha bir sıra əməllərə ehtiyacları var, bunun da nəticəsində həmin bu hadisə onlarda zamana qarşı bilavasitə münasibət kəsb edir. Bütün bunlar əvvəlki kitabda artıq izah olunmuşdur, amma bizim indiki düşüncələrimizlə aşağıdakı qaydada bağlıdır. İradənin xalis məkan təzahürünün onu hər bir verilmiş pillədə tamamilə və ya qismən obyektivləşdirə bilməsinə oxşar olaraq (gözəlliyi və ya eybəcərliyi təşkil edən www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
349 budur), həm də iradənin müvəqqəti təcəssümü, yəni əməl, özü də bilavasitə əməl, yəni hərəkət onun daxilində təzahür olunan iradəyə heç bir yad qatışıq olmadan, artıqlıq və çatışmazlıq olmadan, hər dəfə yalnız verilmiş müəyyən iradə aktını ifadə edərək tamamilə uyğun gələ bilər və ya əməl və onda təzahür olunan iradə öz aralarında yanlış tənasübdə ola bilərlər. Birinci halda hərəkət zərifliklə baş verir, sonuncu halda isə – ondan məhrumdur. Və gözəlliyin ümumiyyətlə iradənin xalis məkan təzahüründə onun uyğun təsviri olmasına oxşar olaraq, eləcə də, zəriflik iradənin zaman təzahüründə onun uyğun və mütənasib təsviridir, yəni hər hansı bir iradə aktının onu obyektivləşdirən hərəkətdə və pozada tamamilə düzgün və mütənasib ifadəsidir. Hərəkət və poza artıq bədəni nəzərdə tutduqları üçün, Vinkelmanın sözləri çox doğru və dəqiqdir: "Zəriflik, incəlik hərəkətdə edən şəxsin hərəkətə olan özünəməxsus münasibətidir (Əsərləri, c.1, səh.258). Öz- özlüyündə aydındır ki, bitkilərə gözəlliyi aid etmək olar,incəliyi isə aid etmək mümkün deyildir, olsa-olsa bu yalnız məcazi mənada olar; halbuki, heyvanlar və insanlar həm buna, həm də digərinə malikdirlər: onlar həm gözəl, həm də zərifdirlər. Deyilənlərə uyğun olaraq, zəriflik, incəlik ondan ibarətdir ki, hər bir hərəkət və poza məqsədsiz, bihudəliyə keçən heç bir artıqlıq və ya qeyri-təbiilik, yapma, süni hərəkət məhdudluğuna gətirib çıxaran heç bir çatışmazlıq olmadan ən yüngül, mütənasib və əlverişli üsulla yerinə yetirilmiş və buna görə də, öz təyinatını və ya iradə aktını adekvat olaraq ifadə etmiş olsun. Zəriflik, qəşənglik özünün şərti kimi bütün üzvlərin tam mütənasibliyini, düzgün və harmonik bədən quruluşunu nəzərdə tutur, ona görə www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
350 ki, bütün pozaların və hərəkətlərin tam yüngüllüyü və aşkar məqsədəuyğunluğu yalnız bu zaman mümkündür; beləliklə, zəriflik, qəşənglik heç bir vaxt müəyyən dərəcədə fiziki gözəllik olmadan mümkün deyildir. Onların hər ikisi tamamilə və bir-biri ilə birgə iradənin təcəssümünün ən yüksək pilləsində onun ən aydın təzahürünü təşkil edir. Bəşəriyyətin xüsusiyyəti, yuxarıda xatırlandığı kimi, ondadır ki, onda növ, tür xarakteri fərdi xarakterdən ayrılmışdır, və buna görə də, hər bir insan, əvvəlki kitabda dediyim kimi, məlum dərəcədə tamamilə müstəqil bir ideyanı ifadə edir. Elə buna görə də, məqsədi bəşəriyyətin ideyalarının təsviri olan sənətlər üçün, növün,turun xarakteri olaraq gözəlliklə yanaşı qarşıda həm də əsasən xarakter adını daşıyan fərdi xarakteri ifadə etmək vəzifəsi dı durur; amma hər halda sonuncu da onlar üçün fərdə onun müstəsnalığında xas olan nəsə təsadüfi olan bir şey kimi deyil, bəşəriyyət ideyasının məhz bu fərddə xüsusi olaraq çıxış edən tərəfi kimi mühümdür, fərdin təsviri onun aşkara çıxarılmasına xidmət edir. Elə buna görə də, xarakter, özlüyündə fərdi olmasına baxmayaraq, hər halda ideal olaraq qavranılmalı və təsvir edilməlidir, yəni onun daxilində onun, ümumiyyətlə, bəşəriyyət ideyası üçün əhəmiyyəti aşkara çıxarılmalıdır (onun təcəssümünə o, özünəməxsus bir şəkildə yardım göstərir); başqa cür olsa, təsvir portret olacaqdır, özlüyündə xüsusinin bütün təsadüfi elementlərlə yenidən yaradılması olacaqdır. Özü də, hətta elə portret də, Vinkelmanın dediyi kimi, fərd idealını təqdim etməlidir. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
351 Bu, ideal qavranılmalı olan, bəşəriyyət ideyasında xüsusi tərəfin aşkara çıxarılmasına xidmət edən bu xarakter qismən dəyişməz fizionomiyada və bədən quruluşunda, qismən də keçici, ötəri affektlərdə və ehtiraslarda, dərk etmənin və arzunun bu
qarşılıqlı modifikasiyasında (şəklini dəyişdirməsində) gözlə görünə bilən dərəcədə ifadə olunur, bütün bunlar birlikdə isə sifətdə və hərəkətlərdə əks olunur. Fərd həmişə bəşəriyyətə məxsus olduğundan, digər tərəfdənsə, bəşəriyyət həmişə fərddə özü də və hətta sonuncuya xas olan ideal əhəmiyyətliliklə aşkara çıxdığından, nə gözəllik xarakteri əzib susdura bilir, nə də xarakter – gözəlliyi: zira növ xarakterinin fərdi xarakter tərəfindən susdurulması karikatura yaradır, fərdi xarakterin növ xarakteri tərəfindən susdurulması isə nəsə əhəmiyyətsiz bir şey verir. Elə buna görə də, gözəlliyə can atan təsvir (bununla əsasən heykəltəraşlıq məşğul olur) onu (yəni, növ xarakterini) həmişə fərdi xarakterin köməyi ilə bir qədər modifikasiya edir və onda həmişə müəyyən bir fərdi obrazda bəşəriyyət ideyasını ifadə edir, hansısa xüsusi bir cəhəti seçib qeyd etməklə; zira insan fərdi özlüyündə məlum dərəcədə özvarlıqlı ideyanın ləyaqət möhürünü daşıyır, bəşəriyyət ideyasının mühüm əlaməti isə ondan ibarətdir ki, o, öz ifadəsini özvarlıqlı önəmlə malik fərdlərdə tapır. Elə buna görə də, qədim müəlliflər öz əsərlərində onlar tərəfindən aydın bir şəkildə dərk olunmuş gözəlliyi bir fiqurla deyil, müxtəlif xarakter daşıyan bir çox fiqurlarla ifadə edirdilər, sanki bu gözəllik hər dəfə başqa tərəfdən qavranılır və buna görə də, o, Apollonda Vakxa nisbətən başqa cür, Herkulesdə fantinoya nisbətən başqa cür təsvir olunmuşdur; bundan əlavə, xarakterik olan cəhət gözəlliyi www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
352 sıxışdıra da bilər və nəhayət, hətta, məsələn, sərxoş Selenada, Favnda və s. olduğu kimi eybəcərliyə də keçə bilər. Amma əgər xarakterik olan cəhət növün xarakterinin susdurulmasına, yəni qeyri-təbiliyə gəlib çatırsa, onda o, karikaturaya çevrilir. Zəriflik gözəlliyə nisbətən daha az dərəcədə xarakterik olanın müdaxiləsi ilə sıxıntılara məruz qala bilər: xarakterin ifadə olunması hansı pozaları və hərəkətləri tələb edirsə-etsin, onlar verilmiş şəxsə ən çox uyğun gələn bir tərzdə, ən məqsədəuyğun və asan üsulla yerinə yetirilməlidir. Buna, yalnız heykəltəraş və rəngkar deyil, hər hansı bir yaxşı aktyor da əməl edəcəkdir, başqa cür olsa, burada bu karikatura – təhrif olunmuş, şişirdilmiş obraz meydana çıxır. Heykəltəraşlıqda gözəllik və zəriflik həmişə əsas rol oynayırlar. Ruhun affektdə, ehtiraslarda, dərk etmənin və arzunun yalnız sifətin ifadəsində və jestikulyasiyada təsvir oluna bilən qarşılıqlı oyununda irəli gələn həqiqi xarakteri rəngkarlığın üstünlük təşkil edən xüsusiyyətidir. Zira heykəltəraşlıq sferasının xaricində qalan gözün və işığın gözəlliyə çox yardım göstərməsinə baxmayaraq, onlar xarakter üçün daha da mühümdürlər. Bunun ardınca qeyd etmək lazımdır ki, gözəllik müxtəlif nöqteyi-nəzərlərdən seyr olunduğu zaman daha dolğun bir şəkildə aşkara çıxır; əksinə, ifadə, xarakter isə bir nöqteyi-nəzərdən də tamamilə dərkolunandır. Gözəllik, görünür ki, heykəltəraşlığın əsas məqsədini təşkil etdiyindən, Lessinq o faktı izah etməyə çalışmşdır ki, Laokoon qışqırmır, amma qışqırığın gözəlliklə bir araya sığmaması üzündən qışqırmır 21
. Bu predmetin Lessinqə xüsusi www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
353 kitab üçün mövzu və ya, ən azı, çıxış nöqtəsi olaraq xidmət etdiyini və onun barəsində Lessinqə qədər və Lessinqdən sonra çox yazıldığını nəzərə alaraq, bu məsələ ilə bağlı mənim də epizodik olaraq bir söz deməyim rəvadır, baxmayaraq ki, belə bir xüsusi tədqiqat özlüyündə bizim yalnız ümumi məsələlərə yönəmlik mülahizələrimizlə bağlı deyildir.
§ 46
Laokoonun o məşhur qrupda qışqırmaması aşkardır və bu fakt qarşısında ümumi, daimi heyrət onunla izah olunur ki, onun vəziyyətində bizim hamımız qışqırardıq; bəli, bunu təbiət də tələb edir, belə ki, güclü fiziki ağrı və böyük fiziki qorxunun qəfil tutması zamanı dinməz bir səbrə gətirə bilən bütün refleksiya şüurdan tamamilə sıxışdırılıb çıxarılır və təbiət qışqırıqla öz buxovlarını dağıdır, bununla da eyni zamanda xilaskarı köməyə çağıraraq və hücum edəni qorxudaraq. ağrı və qorxunu ifadə edir, artıq Vinkelman buna görə qışqıran olmamasını, yoxluğunu sezmişdi; amma bu halda sənətkara bəraət qazandırmağı arzu edərək, o, Laokoonu özlüyündə stoikə çevirmişdi ki, o da, secundum naturam [təbiətə uyğun olaraq+ olaraq qışqırmağı özünə ar bilir və öz əzabına, həmçinin onun ifadə olunmasından özünü saxlama səyini də qoşur, bu səy də faydasızdır; Vinkelman buna görə də, Laokoonda "ağrı ilə mübarizə aparan və öz əzablarının ifadəsini üzə çıxarmamağa və boğmağa səy edən böyük insanın möhkəm ruhunu görür, o, Vergilidə olduğu kimi ucadan fəryad etmir, amma ondan qopan yalnız boğuq bir ahdır" və i.a. (Əsərləri, c. VII, səh. 98; eyni şey
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
354 təfsilatı ilə isə, c. VI, səh. 104 və növbəti səhifələr). Budur, Lessinq Vinkelmanın bu fikrinə yuxarıda göstərilən düzəlişi etməklə onu öz "Laokoon"unda tənqidə məruz qoymuşdur: psixoloji izah əvəzinə o, xalis estetik izahı təklif etmişdir, yəni, qədim incəsənətin gözəllik prinsipi qışqırtının ifadə olunmasına yol vermir. Onun başqa, əlavə arqumenti, guya sənətin hərəkətsiz təsvirində keçici, ötəri olanı öz təbiətinə görə qısamüddətli halı təsvir etmək olmaması arqumenti 22 özünə əks olan, gözəl fiqurlarla ifadə olunan yüzlərlə nümunəyə malikdir, bu fiqurlar ötüb keçən hərəkətlərdə - rəqs edən, mübarizə aparan , nəyisə tutduqları zaman - yaxalanmışlar. Bundan başqa, Höte özünün Laokoon barədə, "Propiley"i açan məqaləsində (səh. 8) belə bir keçici, ötəri anın seçimini hətta birbaşa olaraq zəruri hesab edir. Bizim günlərdə Hirt (Hirt, Horen, 1797, 10-cu məqalə) bütün hər bir şeyi ifadənin yüksək reallığına müncər edərək məsələni belə həll etmişdir: Laokoon ona görə qışqırmır ki, o, boğulduğu üçün ölümə yaxındır və artıq qışqırmaq iqtidarında deyildir. Nəhayət, Fernov (Römische Studien, c. I, səh. 426 və sonrakı səhifələr.), bu üç mövqeni araşdıraraq və ölçüb-biçərək, özü yeni heç nə söyləməsə də, bütün bü üç fikri yalnız birləşdirmiş və barışdırmışdır. Mən təəccüblənməyə bilmirəm ki, belə dərin düşünən və itiağıllı yazıçılar səbəbi tamamilə yaxında olan və xürafatsız tədqiqatçıya dərhal görünən şeyi izah etmək üçün cidd- cəhdlə uzaqdan yetərsiz əsasları çəkib gətirər, psixoloji, hətta fizioloji arqumentlərdən möhkəm yapışırlar; mən xüsusən ona təəccüblənirəm ki, düzgün izaha bu dərəcədə yaxınlaşan
|