Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
Yüklə 6,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
|
Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 437
§ 55
İradə özlüyündə azaddır: bu, artıq ondan alınır ki, o, bizim baxışımıza uyğun olaraq, özündə şeydir, hər hansı bir hadisənin, hər hansı bir təzahürün dayağıdır. Sonuncu isə, bizim bildiyimiz kimi, bütövlükdə onun dörd formasında əsas qanununa tabedir; biz zərurətin verilmiş əsasdan alınan nəticə ilə tamamilə eyni, bunların – eynimənalı anlayışlar olduğunu bildiyimizdən hadisəyə, təzahürə aid olan, yəni fərd olaraq dərk edən subyekt üçün obyekt olan hər bir şey, bir tərəfdən, əsasdır, başqa tərəfdənsə – nəticədir və bu sonuncu keyfiyyətdə o, bütövlükdə və zəruri olaraq müəyyənləşmişdir və buna görə də, heç bir münasibətdə necə varsa elə olduğundan başqa cür ola bilməz. Beləliklə, təbiətin bütün məzmunu, onun hadisələrinin, təzahürlərinin bütün məcmusu tamamilə zəruridir və hər bir hissənin, hər bir təzahürün, hər bir hadisənin zəruriliyini hər dəfə əyani olaraq göstərmək mümkündür, ona görə ki, həmişə elə bir əsas var və tapıla bilər ki, onlar nəticə olaraq ondan asılıdırlar. Bu, heç bir istisnaya yol vermir: bu, əsas qanununun qeyri-məhdud hakimiyyətindən irəli gəlir. Amma digər tərəfdən, elə həmin dünya özünün bütün təzahürlərində bizim üçün iradənin obyektliyidir, onun özü təzahür, təsəvvür və ya obyekt deyil, özündə şey olduğundan əsas qanununa, hər hansı bir obyektin formasına tabe olmur, və, deməli, nəticə olaraq əsasla müəyyənləşmir, zərurətə tabe deyildir, yəni azaddır. Beləliklə, azadlıq anlayışı, əslində özlüyündə mənfidir, ona görə ki, onun məzmunu zəruriliyin, yəni nəticənin öz əsasına əsas qanununa uyğun gələn münasibətinin yalnız inkarıdır. Burada bizim qarşımızda hər bir şeydən daha aşkar bir şəkildə bu böyük antitezin o ümumi nöqtəsi durur ki, onun barəsində son zamanlar çox danışmışlar, amma, mənə məlum olduğu qədər, heç bir vaxt aydın bir şəkildə və yerli-yerində danışmamışlar, bu, azadlığın zərurətlə bir araya gətirilməsidir. Hər hansı bir şey obyekt kimi, hadisə kimi şərtsiz olaraq zəruridir; amma bu şey özlüyündə iradədir, iradə isə tamamilə və əbədi olaraq azaddır. Hadisə, təzahür, obyekt əsaslar və nəticələr zəncirində zəruri və dəyişməz olaraq müəyyəndir, bu zəncir isə kəsilə bilməz. Amma, ümumiyyətlə, bu obyektin varlığı və onun varlığının cinsi, yəni onda, onun daxilində açılan ideya və ya, başqa sözlə, onun xarakteri – bütün bunlar, bilavasitə olaraq iradənin təzahürüdür. Bu iradənin azadlığının təsiri ilə, o, beləliklə, ümumiyyətlə, mövcud olmaya və ya əzəldən mahiyyəti etibarı ilə tamamilə başqa cür ola bilər və özü də içərisində onun bir həlqə olduğu, amma özü elə həmin iradənin təzahürü olan bütün bu zəncir o zaman tamamilə başqa ola bilərdi; amma əgər bu obyekt göz qabağındadırsa, o, artıq əsaslar və nəticələr sırasına daxil olmuşdur, onun daxilində zəruri olaraq müəyyənləşmişdir və buna görə də, nə başqası ola, yəni dəyişə, nə də sıradan çıxa bilməz, yəni yox ola bilməz. İnsan təbiətin hər hansı bir başqa hissəsi kimi iradənin obyektliyidir; buna görə də, bütün deyilənlər ona da aiddir. Təbiətdə hər hansı bir şey müəyyən təsirə müəyyənliklə reaksiya verən və onun xarakterini təşkil edən xassələr və qüvvələrə malik olduğu kimi, eləcə də, öz xarakterinə malikdir, motivlər bu xarakterdən çıxış edərək qaçılmazlıqla əməlləri doğurur. Bu əməllərin öz keyfiyyətində onun empirik xarakteri, sonuncuda isə, öz növbəsində, – onun mücərrəd, ağılla dərk edilən xarakteri, özlüyündə iradə ifadə olunur, o, bu iradənin müəyyənləşmiş, determinə edilmiş təzahürü kimi çıxış edir. Amma insan – iradənin ən mükəmməl təzahürüdür, bu təzahür mövcud olmaqdan ötrü (ikinci kitabda göstərildiyi kimi) idrakın elə bir yüksək dərəcəsi ilə işıqlanmalıdır ki, dünyanın mahiyyətinin, hətta tamamilə adekvat bir şəkildə yenidən yaradılması sonuncu üçün təsəvvür forması altında mümkün olsun, ideyaların qavranılması, dünyanın xalis güzgüsü də www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
438
üçüncü kitabda gördüyümüz kimi elə budur. İnsanda iradə, beləliklə, o, bütöv dünyada əks olunduğu kimi tam özünüdərkə, öz məxsusi mahiyyətinin aydın və bitkin bilgisinə nail ola bilər. Əgər idrakın belə bir dərəcəsi gerçəklikdə verilmişsə, onda bizim əvvəlki kitabdan gördüyümüz kimi, o, incəsənəti doğurur. Amma bizim bütün mühakimələrimizin sonunda məlum olacaqdır ki, iradə tərəfindən onun özünə doğru yönəldilən elə bu idrakın köməyi ilə iradənin ən mükəmməl təzahüründə onun məhv edilməsi və ya özünüinkarı mümkündür, odur ki, yalnız
azadlıq sonuncuda da çıxış edir. O, təzahürün əsasında yatan mahiyyəti məhv edir (halbuki bu təzahürün özü hələ ki, zaman daxilində qalmaqda davam edir), təzahürün öz-özü ilə ziddiyyətini yaradır və məhz bununla da müqəddəslik və özünüinkar fenomenlərini doğurur. Amma bütün bu deyilənlər tam şəkildə yalnız kitabın sonunda aydın ola bilər. Hələlik isə biz burada ümumi cizgilərdə onu göstəririk ki, insan iradənin bütün başqa təzahürlərindən onunla fərqlənir ki, azadlıq, yəni əsas qanunundan asılı olmama yalnız iradəyə
edə bilər, amma o zaman o, təzahürün özü ilə hökmən ziddiyyət təşkil edir. Bu mənada, əlbəttə ki, yalnız özündə iradə deyil, hətta insan da azad adlandırıla və buna görə də, bütün başqa varlıqların sırasından ayrıla bilər. Amma bunu necə başa düşməyin lazım gəldiyini yalnız bundan sonrakı bütün təsvir göstərəcəkdir, hələliksə biz bu məsələni bir kənara qoymalıyıq. Zira hər şeydən öncə o yanılmadan çəkindirmək zəruridir ki, guya ayrıca, müəyyən bir insanın əməlləri zərurətə tabe deyildir, başqa sözlə, motivin qüvvəsi guya səbəbin qüvvəsinə və ya müqəddimələrdən çıxarılan nəticəyə nisbətən daha az etibarlıdır. İradənin özündə şey olaraq azadlığı (təkrar edirəm, o şərtlə ki, yuxarıda göstərilən tamamilə müstəsna halı bir kənara qoysaq) heç bir vaxt bilavasitə olaraq iradənin təzahürünə şamil edilmir, – hətta o yerdə ki, burada o, zühuretmənin,təcəllinin yüksək pilləsinə nail olur; deməli, o, fərdi xarakterli zəkavi heyvana, yəni şəxsiyyətə şamil edilmir. Sonuncu heç bir vaxt azad deyildir, baxmayaraq ki, o azad iradənin təzahürüdür, zira o, - artıq bu iradənin azad arzusunun determinə edilmiş təzahürüdür; və baxmayaraq ki, bu təzahür, hər hansı bir obyektin formasına –girərək əsas qanunu bu iradənin vəhdətini əməllərin çoxluğunda inkişaf etdirir, -amma bu çoxluq, özündə istəyin zamandankənar vəhdəti üzündən təbiət qüvvələrinin qanunauyğunluğunu aşkara çıxarır. Amma məhz azad istək ona anlayışın tərifə münasibəti kimi münasibət göstərərək şəxsiyyətdə və onun bütün həyat tərzində öz izini buraxdığına görə, şəxsiyyətin də hər bir ayrıca əməli azad iradəyə aid edilməlidir və bu statusda da o özü barədə şüura bilavasitə olaraq məlumat verir. Buna görə də, artıq ikinci kitabda dediyim kimi, hər hansı bir kəs a priori olaraq (yəni, burada – təbii hissin təsiri ilə) həmçinin ayrıca əməllərdə də özünü azad hesab edir, başqa sözlə, biz düşünürük ki, guya hər bir verilən halda istənilən əməl mümkündür və yalnız a posteriori olaraq, təcrübədə və təcrübə üzərində düşüncədən bilirik ki, əməllərimiz tamamilə labüd şəkildə xarakterin motivlərlə yanaşı qoyulmasından irəli gəlir. Bununla o da izah olunur ki, niyə ən təhsilli insan öz hissinin ardınca gedərək, ayrıca əməllərin tam azadlığını ehtirasla müdafiə edir, halbuki, bütün əsrlərin böyük mütəfəkkirləri və hətta dini təlimlərin daha dərin olanları onu inkar edirdilər. Amma o kəs ki, insanın bütün mahiyyətinin iradə olduğunu və onun özünün – bu iradənin yalnız təzahürü olduğunu (belə bir təzahür özünün zəruri, artıq bir subyektdən dərk edilə bilən forması olaraq əsas qanununa malikdir, həmin forma, bu halda motivasiya qanunu
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
439
olaraq çıxış edir) özü üçün müəyyənləşdirmişdir, ondan ötrü verilən xarakter və qarşıda duran motiv halında əməlin qaçılmazlığına olan şübhə, üçbucağın üç bucağının iki düz bucağa bərabər olduğuna şübhə ilə eynigüclü olacaqdır. Ayrıca əməlin zəruriliyini Pristli özünün "Doctrine of philosophical necessity" cxxxiii
əsərində çox qaneedici bir şəkildə göstərmişdir; amma bu zərurətin özündə iradə azadlığı ilə yanaşı, yəni təzahür xaricində mövcudluğunu, ilk dəfə olaraq Kant mücərrəd və empirik xarakter arasında fərqi müəyyənləşdirməklə sübut etmişdir * (onun xidməti burada xüsusən böyükdür); bu fərqi mən tamamilə və şərtsiz olaraq qəbul edirəm, ona görə ki, mücərrəd xarakter – özündə şey olaraq iradədir, çünki o, müəyyən fərddə, müəyyən dərəcədə təzahür olunur, empirik xarakter isə – təzahürün özüdür, onun davranışda (əgər zaman nəzərdə tutulursa) və hətta bədən quruluşunda (əgər məkan nəzərdə tutulursa) ifadə olunduğu kimi. Hər iki xarakterin qarşılıqlı münasibətlərinin aydınlaşdırılması üçün o ifadə formasından istifadə etmək hər bir şeydən daha yaxşı olardı ki, ondan mən artıq öz giriş traktatımda istifadə etmişəm, yəni, – hər bir insanın mücərrəd xarakterini zamandankənar, və buna görə də, bölünməz və dəyişməz iradə aktı kimi nəzərdən keçirmək lazımdır ki, onun da zaman və məkanda və əsas qanununun bütün formalarında inkişaf etdirilən, yayılan təzahürü empirik xarakterdir, belə ki, o, təcrübəyə görə verilmiş insanın bütün davranışında və həyat tərzində aşkar olur. Necə ki bütün ağaclar - yalnız ən sadə bir şəkildə lifdə ifadə olunan və mürəkkəbləşərək yarpaq, zoğ, budaq, gövdə şəklində təkrar olunan, və onlarda asanlıqla tanına bilən eyni bir canatmanın sonsuz olaraq təkrar olunan təzahürüdür, eləcədə, insanın bütün əməlləri onun mücərrəd xarakterinin yalnız sonsuz olaraq təkrarlanan, öz formasında bir qədər dəyişən ifadəsidir və bu əməllərin cəmindən irəli gələn induksiya onun empirik xarakterini təşkil edir. Özü də, mən burada Kantın ustalıqla verdiyi təsviri təzədən işləməyə və təkrar etməyəcəyəm, onun kifayət qədər məlum olduğunu güman edirəm. 1840-cı ildə mən mükafata layiq görülmüş iradə azadlığı haqqında əsərimdə iradə azadlığı barədə mühüm məsələni genişliyi və təfsilatı ilə işləyib hazırlamışam və o illüziyanın səbəbini aşkara çıxarmışam ki, onun təsiri ilə belə güman edirlər ki, guya özünüdərkdə, onun faktı kimi, iradənin empirik olaraq verilmiş mütləq azadlığını, yəni liberum arbitrium
cxxxiv
+ tapmaq mümkündür: müsabiqə mövzusu elə həmin tamamilə əsaslı bir şəkildə bir nöqtədə mərkəzləşmişdi. Oxucuya həmin bu əsərə və həmçinin də "Etikanın iki əsas problemi» ümumi sərlövhəsi altında onunla birlikdə çap olunan əxlaqın əsası barədə müsabiqəyə təqdim olunmuş əsərin 10-cu paraqrafına müraciət edərək, indi mən iradə aktlarının zəruriliyinin birinci nəşrdə təklif olunan, hələ ki qənaətbəxş olmayan sübutunu bir kənara qoyuram, bunun əvəzinə isə yuxarıda xatırlanan illüziyanı qısa bir mülahizədə izah etməyə çalışam, bu mülahizə öz müqəddiməsi olmaqla bizim II cildin 19-cu fəslinə aiddir və buna görə də, müsabiqə üçün təqdim olunan yuxarıda xatırlanan əsərdə verilə bilməzdi. İradə həqiqi özündə şey olaraq - nəsə həqiqətən ilk yaradılmış və müstəqil olandır və özünüdərkdə onun aktları (baxmayaraq ki, burada artıq həm də determinasiya olunmuş aktları) əzəlilik və müstəqillik hissi ilə müşayiət olunmalıdır, – bununla yanaşı iradənin empirik azadlığı
* "Xalis zəkanın tənqidi", 1-ci nəşr, səh. 532-558; 5-ci nəşr, səh. 560-586; və "Praktik zəkanın tənqidi", 4- cü nəşr, səh. 169-179; Rozenkransın nəşri, səh. 224-231. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
440
illüziyası (təkcə məhz ona xas olmalı, qəbul edilməli olan transsendental azadlığın əvəzinə), yəni ayrıca əməllərin azadlığı intellektin iradəyə münasibətdə II cildin 19-cu fəslinin, xüsusən № 3 altında göstərilən məxsusi və tabe olan vəziyyətindən meydana çıxır. Axı intellekt iradənin qərarlarını yalnız a posteriori olaraq və empirik olaraq bilir, buna görə də, qarşımızda seçim dayandığı zaman, iradənin hansı qərarı qəbul edəcəyi barədə məlumat onda olmur. Zira verilən motivlər halında təsiri ilə yalnız bir və buna görə də, zəruri qərarın mümkün olduğu mücərrəd xarakter intellektin idrakına daxil olunur, ona tədricən, öz ayrıca aktları ilə yalnız empirik xarakter məlum olur. Elə buna görə də, dərk edən şüura (intellektə) elə gəlir ki, guya hər bir verilmiş halda iradə üçün iki əks qərar eyni dərəcədə mümkündür. Amma bu onunla eynigüclüdür ki, əgər dik, şaquli vəziyyətdə dayanmış, amma müvazinətini itirmiş və laxlamış şüvül barədə belə deyilmiş olaydı: "O da sağ və ya da sol tərəfə yıxıla bilər ", – axı bu, yalnız subyektiv mənaya malik ola bilər və əslində yalnız "bizə verilən məlumatlara münasibəti" ifadə edir, ona görə ki, obyektiv olaraq düşmə tərəfi artıq zəruri olaraq müəyyənləşmişdir və bu, ağac laxlamağa başladığı an baş vermişdir. Eləcə də, öz məxsusi iradəsinin qərarı yalnız onun tamaşaçısı, intellekt üçün indeterminasiyalı olaraq qalır, yəni o yalnız idrakın subyekti üçün nisbidir və subyektiv olaraq determinə edilmişdir; özlüyündə və obyektiv olaraq götürüldükdə isə, qərar hər bir seçim zamanı artıq determinasiyalı və zəruridir. Amma bu determinasiya şüura yalnız baş verən qərar vasitəsilə daxil olur. Biz hətta bunun empirik təsdiqini də əldə edirik, – bizim qarşımızda hansısa çətin və vacib seçim dayandığı, amma onun hələ ki, bizə təzahür olunmayan, amma gözlənilən şərtlə gılib çıxdığı zamana qədər biz heç nə edə bilmərik və passiv olaraq qalmalıyıq. Bu zaman biz ətraflı düşünürük ki, bizə azad əməl və seçim imkanını verən şərtlər ortaya çıxdığı zaman biz hansı qərarı qəbul etməliyik. Adətən, uzağı görən, bəsirətli zəkavi mülahizələr bir qayda olaraq bir qərarın xeyrinə danışır, bilavasitə meyl isə – başqa bir qərarın. Hələ ki, biz bilaixtiyar passiv vəziyyətdə qalırıq. Bizə elə gəlir ki, zəka tərəfi üstünlük əldə edir; amma biz qabaqcadan görərik ki, fəaliyyət üçün fürsət düşən kimi başqa tərəf bizi özünə doğru necə də güclü bir tərzdə cəzb edəcəkdir. O vaxta qədər biz ciddi-cəhdlə hər iki tərəfin motivlərini soyuq mühakimə ilə pro və contra tamamilə işıqlandırmağa səylə çalışırıq ki, onlardan hər biri həlledici an gələndə zaman iradəyə özünün bütün qüvvəsi ilə təsir göstərməyi bacarsın və intellektin hansısa səhvi iradəni onun özünün seçdiyindən başqa bir qərar qəbul etməyə meylləndirməsin,- əgər bütün hər bir şey ona bir bərabərdə təsir göstərsəydi. Amma hər iki tərəfin motivlərinin belə bir aydın hissələrə bölünməsi – intellektin seçim zamanı edə biləcəyinin hamısıdır. Gerçək qərarı isə o, o qədər passivliklə və elə bir gərgin maraqla gözləyir ki, sanki özgə iradəsinin qərarını gözləyir. Elə buna görə də, onun nöqteyi-nəzərindən hər iki qərar ona eyni dərəcədə mümkün olan kimi görünməlidir, və iradənin empirik azadlığı illüziyası da elə bundan ibarətdir. İntellekt sferasına qərar tamamilə empirik olaraq, işin son nəticəsi kimi daxil olur; amma o, hər halda daxili xassələrdən, fərdi iradənin mücərrəd xarakterindən, onun verilmiş motivlərlə münaqişəsindən yaranmışdır yaranmışdır, və buna görə də, tam zərurətlə, meydana çıxmışdır. İntellekt bu zaman motivlərin xüsusiyyətlərini yalnız parlaq və hərtərəfli bir şəkildə işıqlandıra bilər, amma o, iradənin özünü müəyyənləşdirmək gücündə deyildir, zira o, onun üçün tamamilə əlçatmazdır və hətta, bizim gördüyümüz kimi, dərkolunmazdır .
Əgər insan nəyisə eyni şəraitdə bir dəfə belə, başqa dəfə isə – başqa cür etməyi bacarmışsa, onda onun iradəsinin özü bu zaman azlığında dəyişməli, və buna görə də, zaman www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
441
daxilində olmalı idi, zira dəyişiklik yalnız onun daxilində mümkündür; amma bu cür halda ya iradə yalnız bir hadisə olmalı, ya da zaman özündə şeyin təyinini təşkil etməli idi. Elə buna görə də, ayrıca əməlin azadlığı, liberum arbitrium indifferentiae barədə mübahisə o məsələnin ətrafında dövr edir ki, iradə zaman daxilindədirmi ya yox. Əgər o, özündə şey olaraq, Kantın təlimindən və mənim bütün mühakimələrimdən qaçılmaz olaraq irəli gəldiyi kimi kimi zamandan və əsas qanununun bütün formalarından xaricdədirsə, onda təkcə elə fərd eyni şəraitdə həmişə eyni cür hərəkət etməlidir və nəinki onun hər cür bədxah əməli onun etməli olduğu və edilməsindən yayına bilmədiyi bir çox başqa əməllərinə etibarlı zəmanət verir, elə biz özümüz də, Kantın dediyi kimi, empirik xarakterin və motivlərin mövcud olduğu halda insanın gələcək davranışını günəş və ay tutulmaları kimi hesablamaq iqtidarında olardıq. Təbiət ardıcıl olduğu kimi, xarakter də ardıcıldır: təbiət qanununa uyğun gəldiyi kimi hər hansı bir fonemenin hər hansı bir ayrıca əməli ona uyğun olaraq baş verməlidir; birinci halda motivlər və sonuncu halda səbəb, ikinci kitabda göstərildiyi kimi yalnız təsadüfi səbəblərdir. Təzahürü insanın bütün varlığı və həyatı olan iradə ayrı-ayrı hallarda özündən üz döndərə bilməz və o, insanın, ümumiyyətlə, istədiyini xüsusi hallarda da həmişə istəyəcəkdir. İradənin empirik azadlığının təsdiqi, liberi arbitrii indifferentiae onunla ən sıx əlaqədədir ki, insanın mahiyyətinin ruhda olduğunu güman etmişlər, guya ruh əzəldən dərk edən, abstrakt olaraq düzgün düşünən və yalnız bunun nəticəsində nəyisə istəyən varlıqdır; beləliklə, iradənin təbiətini törəmə hesab edirdilər, halbuki, belə bir törəmə məqam əslində idrakdır. İradəni, hətta təfəkkürün xüsusi aktı kimi də nəzərdən keçirmişlər və onu, Dekartın və Spinozanın etdikləri kimi mühakimə ilə eyniləşdirmişlər. Belə bir nöqteyi-nəzərdən, hər hansı bir insan yalnız idrakı nəticəsində nədirsə, o olur: o, dünyaya əxlaqi sıfır kimi gəlir, bu dünyanın şeylərini dərk edir, sonra bu bə ya başqası olmağa, bu və ya başqa cür fəaliyyət göstərməyə qərar verir, və hətta yeni idrakın nəticəsində yeni davranışı da seçə bilər, yəni başqa birisi ola bilər. Bunun ardınca qeyd etmək lazımdır ki, bu nöqteyi-nəzərdən, insan öncə hansısa şeyi yaxşı kimi qəbul edir və bunun da nəticəsində onu istəyir, – halbuki, əslində o, öncə onu istəyir və bunun da nəticəsində onu yaxşı adlandırır. Mənim bütün əsas fikrimə uyğun olaraq, belə bir nöqteyi- nəzər hər iki anın gerçək münasibətini təhrif edir, pozur. İradə – nəsə birinci və əsas olandır, idrak isə iradənin təzahürünə sadəcə olaraq kənardan daxil olmuşdur və onun aləti kimi çıxış edir. Elə buna görə də, hər hansı bir insan özünün iradəsinin təsiri ilə nədirsə odur, və onun xarakteri – nəsə kök başlanğıçıdır, ona görə ki, istək onun varlığının əsasıdır. O, ona daxil olan idrakın sayəsində, təcrübə topladıqca o, nə olduğunu, yəni öz xarakterini başa düşür. Beləliklə, o, özünü öz iradəsinin keyfiyyətləri sayəsində və onlara uyğun olaraq dərk edir, bunu öz idrakının nəticəsində və ona uyğun olaraq istəmir; bu köhnə baxışa görə, insan yalnız hər şeydən daha çox necə olmağı istədiyini qərarlaşdırsa və o belə də olacaqdır: iradə azadlığı elə bundan ibarətdir. O, özlüyündə əslində ondan ibarətdir ki, insan – idrakın işığında öz əllərinin,əməllərinin məhsuludur. Mənsə deyərəm ki, hər hansı bir idrakadək öz əllərinin məhsuludur və sonuncu isə yalnız onu işıqlandırmaq üçün kənardan qoşulur. Elə buna görə də, o, bu və ya başqası olmağa qərar verə bilməz və başqası ola bilməz: yox, o, birdəfəlik və həmişəlik mövcuddur və tədricən nə olduğunu dərk edir. Əvvəlki nəzəriyyəyə uyğun olaraq, o, dərk etdiyini istəyir; mənim baxışımda isə, o, istədiyini dərk edir. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
442
Yunanlar xarakteri ηθοσ, onun təzahürlərini, yəni xasiyyətləri isə – ηθη adlandırırdılar; amma sonuncu söz εθοσ-dan, yəni vərdiş sözündən törəyir: onlar onu, xarakterin daimiliyini vərdişin daimiliyi ilə metaforik olaraq işarə etmək üçün seçmişdilər. Το γαρ ηθοσ απο του εθουσ εχει την επωνυμιαν ηθικη γαρ καλειται δια το εθιζεςθαι ηθοσ öz adını *εθοσ, yəni vərdiş sözündən götürür: etika, deməli ki, εθιζεςθαι, yəni vərdiş etmək sözündən törəyir], – Aristotel belə deyir (Eth. Magna, I, 6, səh. 1186 və Eth. Eud., səh. 1220, və Eth. Nic., səh. 1103, ed. Ber.). Stobeydə oxuyuruq: "stoiklər, Zenonun ardıcılları, xarakteri (ηθοσ) metaforik olaraq həyatın mənbəyi kimi müəyyənləşdirirlər ki, ondan da ayrıca əməllər gəlir" (II, 7-ci fəsil). Xristian dini təlimində biz seçilmənin və ya seçilməmənin nəticəsi kimi qədər haqqında ehkamı görürük (Rom. 9, 11-24), bu ehkam, görünür, o fikirdən irəli gəlir ki,insan dəyişilmir, onun həyatı və əməlləri, yəni onun empirik xarakteri mücərrəd xarakterin yalnız açıqlanmasıdır, artıq uşaqda diqqəti cəlb edən müəyyən və dəyişməz qabiliyyətlərin inkişafıdır və buna görə də, insanın mənəvi fəaliyyəti artıq onun dünyaya doğuluşu zamanı dəqiq müəyyənləşmişdir, bu mənəvi fəaliyyət öz mühüm əlamətlərində sona qədər özünə sadiq qalır. Bununla biz də razıyıq, amma, əlbəttə ki, bu tamamilə düzgün fikrin yəhudi dini təlimində olan ehkamlarla birləşdirilməsindən alınan və böyük çətinliklər yaradan, ətrafında kilsə mübahisələrinin əksəriyyəti dövran edən çözülməz düyünü, onun əsrlər boyu həll olunmayan nəticələrini müdafiə etməyə mən qətiyyən girişmirəm, zira belə bir müdafiə hətta həvari Pavelin özünə, onun dulusçu nümunəsi cxxxv
ilə çətin ki, nəsib olmuş olardı: axı son nəticə aşağıda göstəriləndən başqa bir şey olmazdı: Qoy insan qövmü Tanrılardan qorxsun. Hökmranlıq onların Əbədi əllərindədir Və istədikləri kimi onlar Hökm edə bilərlər cxxxvi Amma belə mülahizələr özlüyündə əslində bizim mövzuya aid deyildir. İndi daha çox xarakter və onun bütün motivlərini özündə ehtiva edən idrak arasındakı əlaqə barədə bir neçə qeyd məqsədəuyğun olardı. Xarakterin təzahür olunmasını müəyyənləşdirən motivlər, və ya əməllər xarakterə idrak mühiti vasitəsilə təsir göstərdiyindən, idraksa dəyişkən olduğundan, bir çox hallarda, tez-tez yanılma və həqiqət arasında tərəddüd etdiyindən, baxmayaraq ki, adətən, bir qayda olaraq, həyat davam etdikcə getdikcə daha çox təshih olunur (əlbəttə ki, xeyli müxtəlif dərəcələrdə), məlum bir insanın davranışı da seziləcək dərəcədə dəyişə bilər, amma biz buradan onun xarakterinin dəyişilməsi barədə nəticə çıxarmaq hüququna malik deyilik. İnsanın əslində və ümumiyyətlə istədiyi, onun varlığının gizli qalan canatması və onun güddüyü müvafiq məqsəd heç bir vaxt xarici təsir öyüd-nəsihət yolu ilə dəyişikliyə məruz qalmır: başqa cür biz onu yenidən yaratmaq iqtidarında olardıq. Seneka gözəl deyir: velle non discitur [istəməyi öyrətmək mümkün deyildir] və bununla da, o, həqiqəti öz stoiklərindən daha üstün tuturdu, stoiklər isə belə |