Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 6,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
|
§ 4
Əsas qanununun özlüyündə xalis zamanda üzə çıxan və hər cür hesab və hesablamanın ona əsaslandığı o növünü kim dərk etmişsə, o kəs bununla birgə zamanın da bütün mahiyyətini dərk etmişdir. O məhz əsas qanununun bu növündən başqa bir şey deyil və başqa xassələrə də malik deyil. Ardıcıllıq–əsas qanununun zamandakı formasıdır; ardıcıllıq zamanın bütün mahiyyətidir. Daha sonra, əsas qanununu, onun sırf seyr edilən məkanda necə hökmranlıq etdiyini kim dərk www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
18
etmişsə, o bununla birgə məkanın bütün mahiyyətini sonacan dərk etmişdir, çünki sonuncu bütünlüklə onun hissələrinin bir- birini vəziyyət adlanan təyinetmələri imkanıdır. Sonuncunun ətraflı araşdırılması və buradan irəli gələn nəticələrin mücərrəd anlayışlara keçirilməsi (daha rahat istifadə üçün) bütün həndəsənin məzmununu təşkil edir. Eynilə bu cür, kimsə əsas qanununun adı çəkilən formalarının məzmunu (zaman və məkan), onların qavranıla bilənliyi, yəni materiya üzərində hökmranlıq edən növünü dərk etmişsə, –o kəs bununla birgə özlüyündə materiyanın bütün məğzini dərk etmişdir, çünki sonuncu büsbütün səbəbiyyətdən başqa bir şey deyil, buna isə predmetin məğzinə varınca bilavasitə hər kəs əmin ola bilər. Materiyanın varlığı–onun hərəkətidir, onun başqa cür varlığını ağla belə gətirmək olmaz. Yalnız hərəkət edərək o, məkan zamanı doldurur; onun bilavasitə obyektə (özü də materiya olan) təsiri onun təkcə onda mövcud olduğu seyri şərtləndirir; hər bir başqa maddi obyektin digərinə təsirinin nəticəsi məhz ona görə dərk edilir ki, sonuncu indi əvvəlkindən başqa bir şəkildə bilavasitə obyektə təsir edir və adı çəkilən nəticə məhz bundadır. Beləliklə, səbəb və təsir–materiyanın bütün mahiyyəi də bundadır: onun təsiri–onun varlığıdır (bu barədə müfəssəl əsas qanunu barədə traktatda, § 21-ə bax). Ona görə ən yüksək dərəcədə uğurlu olaraq bütün maddi olanın məcmusu
HAŞİYƏ* (“Bu çox heyrətamizdir ki, bəzi hallarda sözlərin xassəsi və qədim dilin qaydası özgə olanı olduqca ifadəli vasitələrlə işarələyir” (Seneka, 81-ci məktub) ; bu söz reallıq sözündən qat-qat daha ifadəlidir** HAŞİYƏ *(Şopenhauer burada, əslində, alman dilində Wirklichkeit ifadəsindən bəhs edir, lakin sonuncuya azərbaycanca gerçəklik
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
19
sözü daha uyğun gəlir). Materiyanın təsir etdiyi şey yenə də materiyadır: beləliklə, onun bütün varlığı və mahiyyəti onun bir hissəsinin başqa hissəsində yaratdığı qanunauyğun dəyişiklikdir, odur ki, bu varlıq və mahiyyət yalnız onun öz sərhədləri daxilində qüvvəyə malik münasibətə uyğun olaraq tam nisbidir,–deməli, tamamilə zamana, məkana oxşardır. Amma zaman və məkan, hər biri özlüyündə, materiyasız təsəvvür ediləndir, materiya isə onlarsız təsəvvür edilməyəndir. Artıq ondan ayrıla bilməyən forma məkanı nəzərdə tutur, bütün varlığı elə ondan ibarət olan materiya isə həmişə hansısa dəyişikliyə, yəni zamanda təyin olmaya aiddir. Məkan və zaman materiya tərəfindən sadəcə hər biri öz-özlüyündə nəzərdə tutulmur, amma onun mahiyyətini hər ikisinin birləşməsi təşkil edir, çünki, göstərildiyi kimi, onun mahiyyəti təsirdən, səbəbiyyətdən ibarətdir. Bütün ağlagələn, saysız hadisələr və hallar bir-birini sıxışdırmayaraq, bir-birinin yanında ola, yaxud həmçinin bir-birinə mane olmadan sonsuz zamanda bir-birinin ardınca gələ bilərdilər. Onda onların bir-birinə zəruri münasibəti və bu münasibətin qanunu da əsla lazım olmazdı və, deməli, bu formalardan hər biri özlüyündə və başqası ilə əlaqə olmadan mövcud olduqca və öz-özünə vaqe olduqca, məkandakı bütün birgəlik və zamandakı bütün dəyişikliklər halında hələ heç bir səbəbiyyət olmazdı, sonuncu isə materiyanın əsl mahiyyətini təşkil etdiyindən, materiya da olmazdı. Səbəbiyyət qanunu isə yalnız o səbəbdən önəm və zərurət kəsb edir ki, dəyişikliyin mahiyyəti halın sadə dəyişməsində deyil, məkanın eyni bir yerində indi bir hal var, sonra isə başqa bir hal və eyni bir müəyyən zaman anında burada bir hal var, orada isə başqa bir
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
20
zaman və
məkanın bir-birini məhz bu
qarşılıqlı məhdudlaşdırılması, ona görə dəyişiklik baş verən qanuna qüvvə və bununla yanaşı zərurət verir. Beləliklə, səbəbiyyət qanunu ilə vəziyyətin tək bir zaman daxilində ardıcıllığı – bu isə müəyyən məkana münasibətdə ardıcıllıqdır – və müəyyən yerdə bu vəziyyətin mövcudluğu yox, onların həmin yerdə və müəyyən zamanda mövcudluğunu müəyyən edir. Dəyişiklik, yəni səbəbiyyət qanunu üzrə baş vermiş dəyişmə, həmişə məkanın müəyyən hissəsinə və zamanın müəyyən hissəsinə dərhal və əlaqədar olaraq aiddir. Buna görə səbəbiyyət məkanı zamanla birləşdirir. Lakin biz müəyyən etdik ki, materiyanın bütün mahiyyəti hərəkətdə, yəni səbəbiyyətdədir və deməli, məkan və zaman onda birləşməlidir, yəni materiya özündə bəri başdan həm zamanın, həm də məkanın xüsusiyyətlərini daşımalı (onlar biri-biri ilə hər necə mübarizə aparsalar da), o, onların hər birində ayrılıqda özü-özünə mümkün olmayan şeyi özündə birləşdirməlidir: yəni zamanın fəal dəyişkənliyini və məkanın durğun, dəyişməz sabitliyini. Bax elə bu səbəbdəndir ki, o, hər şeydən əvvəl eyni zamanda mövcud olmanı öz arxasınca apara bilmişdir. Bu isə nə yanaşılığı bilməyən tək bir zamanda, nə də əvvəlləri, sonranı və ya indini bilməyən yalnız məkanda ola bilərdi. Bir çox halların eyni zamanda mövcud olması isə, doğrusunu desək, gerçəkliyin mahiyyətini təşkil edir, çünki yalnız onun vasitəsilə yaşama mümkün olur və o, yalnız yaşayanla yanaşı mövcud olanın dəyişikliyini qəbul edir. Lakin digər tərəfdən, yalnız növbədə olanın sayəsində sonuncu dəyişiklik xarakterini, yəni substansiyanın, başqa sözlə,
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
21
materiyanın saxlanması ilə keyfiyyət və formanın dəyişməsini kəsb edir. *
dəyişikliksiz, fəaliyyətsiz olardı, hərəkətsiz materiyanın isə təsəvvürü də yoxdur. Tək bir zamanda hər şey axıcı olardı: sabitlik, yanında olmazdı, birlikdə və deməli yaşama da olmazdı: üstəlik materiya da olmazdı. Yalnız zaman və məkanın birləşməsindən materiya, başqa sözlə, eyni vaxtda mövcud olma və bu səbəbdən də yaşama imkanı, ondan isə halların dəyişməsi ilə substansiyanın sabitliyi imkanı törəyir ** . Materiya mahiyyəti etibarilə zaman və məkanın birləşməsi olduğu üçün, bütövlükdə hər ikisinin izini özündə daşıyır. Materiya, öz mənşəyini qismən ondan (çünki dəyişmə yalnız zamana məxsusdur, yalnız onda mövcuddur, özü-özlüyündə nəsə sabit bir şey deyildir), ələlxüsus özünün daimiliyi (substansiya) ilə ayrılmaz olan forma ilə məkandan götürdüyündən xəbər verir və onun aprior həqiqiliyi buna görə bütünlüklə məkanın həqiqiliyi ilə izah edilə bilər. *** Zamandan mənşəyini isə o, özünün keyfiyyətliliyi (aksidensiya) ilə aşkar edir, bunsuz heç vaxt aydınlaşmır və bu həmişə yalnız səbəbiyyətdir, başqa materiyaya təsirdir, yəni dəyişiklikdir (zaman anlayışı). Bu hərəkətin qanunauyğunluğu həmişə bəri başdan məkana və zamana aiddir və yalnız buna görə əhəmiyyət kəsb edir. Bu
* Materiya və substansiyanın eyni şey olması əlavədə göstərilmişdir. ** Bu, Kant tərəfindən materiyanın izahının əsasını da aşkara çıxarır. Ona görə materiya «məkanda hərəkətdə olan»
şeydir: axı hərəkat məkan və zamanın yalnız birləşməsindən ibarətdir. ***
Kantın düşündüyü kimi, zamanı dərketmədən yox: təfsilatı ilə əlavəyə bax. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
22
zaman bu yerdə hansı vəziyyət olmalıdır – səbəbiyyətin qanunverici qüvvəsinin şamil edildiyi təyin budur. Materiyanın əsas təriflərinin idrakımızın bizə məlum formalarının a
xüsusiyyətlərini biz a priori olaraq dərk edirik, yəni məkanın dolması, anlaşılmazlıq, başqa sözlə təsir qüvvəsi, sonra ölçü, sonra əbədi bölünmə, mühafizə edilmə, yəni pozulmazlıq və nəhayət, mütəhərriklik; əksinə ağırlığı, o istisna təşkil etməsə də, a posteriori idraka aid etmək lazımdır, hərçənd Kant «Təbiətşünaslığın metafiziki başlanğıcı» (səh. 71: nəşr Rozenkrants, səh. 372) əsərində onu a priori olaraq dərk edilən sayır. Lakin obyekt subyekt üçün onun təsəvvürü olaraq mövcud olduğu kimi, hər bir xüsusi təsəvvür sinfi də subyektdə yalnız elə bu cür xüsusi təyin üçün mövcuddur, onu bu və ya digər idrak qabiliyyəti adlandırırlar. Özü-özlüyündə natamam forma kimi zaman və məkanın mühüm korrelyatını Kant sırf hissiyyat adlandırmışdır: burada ilk cığırı Kant açdığı üçün, bu ifadə saxlanıla bilər, hərçənd ki çox da uğurlu ifadə deyildir, çünki hissiyyat artıq materiyanı nəzərdə tutur. Materiyanın, yaxud səbəbiyyətin (bunlar eyni şeydir) subyektiv korrelyatı düşüncədir, bundan artıq bir şey deyildir. Səbəbiyyəti dərk etmək – onun yeganə funksiyası, onun müxtəlif cür tətbiq olunan, lakin bu zaman özünün bütün təzahürlərində şəksiz eyni olan müstəsna, böyük, irihəcmli qabiliyyəti budur. Əksinə, hər cür səbəbiyyət və deməli hər cür materiya, onunla birlikdə isə bütün gerçəklik yalnız idrak üçün, idrak vasitəsilə, idrakda mövcuddur. İdrakın birinci, ən sadə və daimi təzahürü gerçək
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
23
dünyanın seyridir; o, bütövlükdə hərəkətin səbəbinin dərk olunmasıdır, buna görə hər bir seyr əqlidir. Əgər məlum hərəkətlər bilavasitə dərk olunmasaydı və bu yolla çıxış nöqtəsi xidmətini görməsəydi, ona heç vaxt nail olmaq olmazdı. Bu, heyvani bədənlərə təsirdir və onlar bunun ucbatından subyektin bilavasitə obyektləri kimi çıxış edirlər: bütün digər obyektlərin seyri onların vasitəsilə baş verir. Hər bir heyvan bədəninin hiss etdiyi dəyişikliklər bilavasitə dərk edilir, yəni hiss olunur və bu hərəkəti dərhal onun səbəbinə aid etdikləri üçün, sonuncunun obyekt kimi dərki meydana çıxır. Səbəbə bu keçid abstrakt anlayışlarda nəticə deyildir, o, nə refleksiya, nə də qeyri-ixtiyari baş verir, əksinə bilavasitə, zəruri və düzgün olaraq baş verir. Bu, təmiz idrakın dərk etmə üsuludur, onsuz heç vaxt seyr baş verməzdi, yalnız bitkilərdə olduğu kimi, bilavasitə obyektin dəyişikliklərinin dumanlı dərk olunması qalardı. Bu dəyişikliklər mənasız olaraq əgər ağrı və ya məmnunluq keyfiyyətində iradə üçün əhəmiyyət kəsb etməsə, biri-birini əvəz edərdilər. Günəşin doğması ilə xarici aləm göründüyü kimi, idrak da bir zərbə ilə, özünün yeganə, adi funksiyası ilə dumanlı, heç nə deməyən hissi seyr şəklinə salır. Gözün, qulağın, əlin hiss etdiyi seyr deyil, bu adi hissi məlumatlardır. İdrak yalnız hərəkətdən səbəbə keçdiyi vaxt onun qarşısında məkanda seyr kimi öz qiyafəsinə görə dəyişkən olan dünya açılır, çünki idrak materiyanın, yəni gerçəkliyin təsvirində məkan və zamanı birləşdirir. Bu dünya təsəvvür kimi yalnız idrak vasitəsilə mövcud olmaqla, yalnız idrak üçün də mövcuddur. «Görmə və rəng haqqında» traktatımda hisslərin çatdırdığı məlumatlardan idrakın seyri necə yaratdığı, eyni bir obyektdən müxtəlif hisslərlə əldə edilən təəssüratların müqayisəsindən körpənin
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
24
necə seyrə alışdığını, bir çox hissi fenomenlərin - iki gözlə adi görmə qabiliyyəti, çəpgözlük və ya biri-birinin ardınca dayanan və eyni vaxtda gözlə dərk edilən əşyaların iki görünməsinin və hiss orqanlarında qəfil dəyişiklikdən yaranan cürbəcür xəyalların izahının açarının yalnız bunda olmasını mən artıq göstərmişəm. Lakin mən bu mühüm məsələni daha dərindən və təfsilatı ilə əsas qanunu haqqında traktatımın ikinci nəşrində şərh etmişəm (§ 21). Orada deyilənlərin hamısı burada yerinə düşərdi və əslində burada təkrarlanmalı idi, lakin məndə necə ki, başqalarından, eləcə də özüm-özümdən köçürmək ikrah doğurduğu, bundan savayı mənim bunu orada edildiyindən daha yaxşı şərh etmək qüdrətində olmadığım üçün, burada təkrar olunmaq əvəzinə adı çəkilən əsərə baxmağı tövsiyə edirəm, güman edirəm ki, bu əsər kifayət qədər məşhurdur. Uşaqlar və cərrahiyyə əməliyyatına məruz qalmış, anadan kor doğulanlar görməyi necə öyrənirlər; dərk ediləni iki gözlə, ikiqat çox görmə; hiss orqanlarının adi vəziyyətlərindən yerdəyişməsi zamanı ikiqat görmə və dərk etmə; obyektlərin obrazları gözdə pozulduğu halda, onların düz peyda olması; gözlərin fəaliyyətinin yalnız daxili funksiyasını, tamamilə əks qütblərə bölünməsini təşkil edən rənglərin xarici əşyalara keçməsi; nəhayət stereoskop– bütün bunlar onun sabit və təkzibedilməz sübutudur ki, hər bir seyr təkcə sensual yox, həm də əqlidir, yəni hərəkətdən səbəbin sırf düşüncəli dərkidir və deməli səbəbiyyət qanununu nəzərdə tutur, o qanunu ki, hər bir seyr, o cümlədən də təcrübə özünün ilkin imkanları ilə onun dərk edilməsindən asılıdır, daha əksinə yox, yəni səbəbiyyət qanununun dərk edilməsi, Yumun skeptisizmi iddia etdiyi kimi, www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
25
təkcə bu mülahizələrlə təkzib edilən təcrübədən asılı deyildir. Çünki səbəbiyyətin dərk edilməsinin hər hansı təcrübədən azadlığı, yəni onun a prior olması yalnız hər bir təcrübənin ondan asılılığından çıxarıla bilər, bunu isə, öz növbəsində, burada göstərilmiş üsulla (indicə adı çəkilmiş yerlərdə bəyan edilmiş) sadəcə aşağıdakıları sübuta yetirməklə etmək olar: səbəbiyyətin dərk edilməsi seyrdə, ümumiyyətlə, mövcuddur və hər bir təcrübə bu sahəyə salınmışdır, yəni o (seyr) bütünlüklə özünün təcrübəyə münasibətində apriordur, onun tərəfindən şərt kimi nəzərdə tutulur, daha onu nəzərdə tutmur. Lakin bunu Kantın etməyə çalışdığı və mənim əsas qanunu haqqında öz traktatımın 23-cü paraqrafında tənqidə məruz qoyduğum üsulla sübut etmək mümkün deyil.
§ 5 Lakin böyük anlaşılmazlıqdan çəkinmək lazımdır, ona görə ki, guya seyr səbəbiyyəti dərk etmək vasitəsilə baş verir, obyekt və subyekt arasında səbəb və hərəkət münasibəti vardır; əksinə, belə münasibət həmişə yalnız bilavasitə və vasitəli obyekt arasında, yəni həmişə yalnız obyektlər arasında mövcuddur. Xarici aləmin gerçəkliyi barədə mənasız mübahisə məhz bu qeyri-düzgün ehtimala əsaslanır. Bu mübahisədə doqmatizm və skeptisizm bir-birinə qarşı çıxır, həm də birinci gah realizm, gah da idealizm kimi çıxış edir. Realizm əşyanı səbəb sayır və onun hərəkətini subyektin üzərinə keçirir. Fixte idealizmi obyekti subyektin hərəkəti hesab edir. Lakin – bunu yorulmadan təkrar etmək lazımdır – subyekt və obyekt arasında www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
26
əsas qanununa görə heç bir münasibət olmadığına görə nə bu, nə də digər iddia heç vaxt sübut edilə bilməzdi və skeptisizm uğurla hər ikisinə hücum edərdi. Çünki necə ki, səbəbiyyət qanunu seyr və təcrübənin şərti kimi artıq öndə gedir və buna görə onun onlardan dərk edilməsi (Yumun düşündüyü kimi) mümkün deyil, eləcə də obyekt və subyekt artıq birinci şərt kimi hər hansı dərketmənin və deməli, ümumiyyətlə, əsas qanununun önündə gedir, çünki sonuncu yalnız hər hansı obyektin forması, onun təzahürünün vacib üsuludur; obyekt isə həmişə subyekti nəzərdə tutur, bu səbəbdən onların hər ikisinin arasında səbəb və nəticə münasibəti ola bilməz. Əsas qanunu haqqında traktatımın vəzifəsi məhz bu qanunun məzmununu istənilən obyektin mühüm forması, yəni hər bir obyektiv varlığın ümumi üsulu və obyektə xas necə bir şey kimi təqdim etməkdən ibarətdir, lakin obyekt özlüyündə hər yerdə özünün zəruri korrelyatı kimi subyekti nəzərdə tutur, odur ki, sonuncu həmişə əsas qanununun fəaliyyətindən kənarda qalır. Xarici aləmin reallığı barədə mübahisənin əsasında adı çəkilən qanunun subyektə də təsirinin məhz bu qeyri-düzgün şamil edilməsi durur; bu anlaşılmazlıqdan çıxış edərək o, heç vaxt özü- özünü başa düşə bilməzdi. Bir tərəfdən realist doqmatizm təsəvvürü obyektin hərəkəti kimi qiymətləndirdiyindən, onları təsəvvür və obyekt deyə ayırmaq istəyir, halbuki onların hər ikisi eyni şeydir; o, təsəvvürdən tamamilə fərqlənən səbəbi– özündə obyekti subyektdən asılı olmayaraq qəbul etmək istəyir, bunu isə heç ağla belə gətirmək olmaz, çünki obyekt artıq özlüyündə həmişə subyekti nəzərdə tutur və bu səbəbdən həmişə yalnız onun təsəvvürü olaraq qalır. Həmin yanlış fərziyyədən çıxış edərək, skeptisizm bu baxışın əksinə olaraq
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
27
göstərir ki, təsəvvürdə biz yalnız hərəkəti görürük, səbəbi yox, yəni biz heç vaxt varlığı dərk etmirik, həmişə obyektlərin hərəkətini dərk edirik; lakin sonuncu ola bilsin ki, birinciyə qətiyyən bənzəmir və ümumiyyətlə, tamamilə yanlış qavranılır, ona görə ki, səbəbiyyət qanunu yalnız təcrübədən törəməlidir, sonuncunun reallığı isə yenə də onun özünə əsaslanmalıdır. Bununla bağlı– hər ikisinə ibrət olsun deyə– qeyd etmək lazımdır ki, əvvəla, obyekt və təsəvvür eyni şeylərdir; ikincisi, göz qabağında olan əşyaların varlığı məhz onların hərəkətidir və şeylərin həqiqiliyi məhz sonuncuya bağlanır, obyektin varlığının subyektin təsəvvüründən kənarda, həqiqi şeyin varlığının isə onun hərəkətindən əlahiddə tələbi mənasızdır və ziddiyyət təşkil edir; buna görə hər hansı dərk edilmiş hərəkət üsulunun qavranılması bu obyektin özünü də tükəndirir, çünki o, obyektdir, yəni təsəvvürdür, belə ki, bundan əlavə onda dərkedilmə üçün heç nə qalmır. Bu mənada məkan və zamanda seyr edilən, sırf səbəbiyyət kimi özünü göstərən dünya tamamilə realdır; o, şübhəsiz ki, necə varsa, elədir və özünü bütünlüklə və sona qədər səbəbiyyət qanunu ilə bağlı təsəvvür kimi göstərir. Onun empirik reallığı da bundadır. Lakin digər tərəfdən hər hansı səbəbiyyət yalnız idrakda və idrak üçün mövcuddur və deməli, bütün bu həqiqi, yəni hərəkətdə olan dünya özlüyündə həmişə idrakla şərtlənib və onsuz heç nədir. Lakin təkcə buna görə yox, həm də ona görə ki, ümumiyyətlə, ziddiyyət olmadan bir obyekti də subyektsiz təsəvvür etmək olmaz, biz xarici aləmin reallığının belə doqmatik qavranılmasını bütünlüklə rədd etməliyik, çünki belə anlayış reallığı bu dünyanın subyektdən müstəqilliyində görür. Bütün obyektlər aləmi təsəvvürdür və təsəvvür olaraq da qalır və məhz buna
|