Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
Yüklə 6,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 28
görə o, tamamilə və həmişəlik subyektlə şərtlənib, yəni transsendental mükəmməlliyə malikdir. Lakin bu səbəbdən o, nə yalandır, nə də ilğım: o, özünü əsil həqiqətdə necə varsa, eləcə də göstərir – təsəvvür kimi və hətta, bir sıra təsəvvürlər kimi. Ümumi əlaqəsi də əsas qanunudur. Özlüyündə dünya, hətta özünün daxili mənasında belə sağlam təfəkkürə anlaşılandır və onunla tam anlaqlı danışır. Yalnız əllaməliklə təhrif olunmuş ağıl onun reallığı barədə mübahisə edə bilər və bu, həmişə əsas qanununun yanlış tətbiqi ilə təklif oluna bilər; qanun bütün təsəvvürləri, hansı sinfə mənsub olursa- olsun, bir- biri ilə bağlasa da, heç vaxt onları subyektlə, yaxud nə subyekt, nə də obyekt olmayan, yalnız obyektin əsası olan nə isə bir şeylə bağlamır: belə əlaqə barədə fikrin özü cəfəngiyatdır, ona görə ki, yalnız obyektlər əsas ola bilər və həm də yalnız və yalnız obyektlərin əsası. Əgər xarici aləmin reallığı haqqında məsələnin mənşəyini yaxından tədqiq etsək, görərik ki, əsas qanununun onun sahəsindən kənarda olanlara yuxarıda göstərilən yanlış tətbiqindən savayı, onun formalarının xüsusi qarışığı da qoşulur, yəni onun yanlış anlayışlara və ya abstrakt təsəvvürlərə münasibətdə malik olduğu forma əyani təsəvvürlər, real obyektlər üzərinə keçirilir və belə obyektlərdən dərketmənin əsası tələb olunur, halbuki onlar yalnız bərqərar olma əsasına malik ola bilərlər. Əsas qanunu mücərrəd təsəvvürlər, fikrə bağlanmış anlayışlar üzərində bu mənada hökmranlıq edir ki, onlardan hər birinin öz dəyəri, öz mənası var, bu halda özünün həqiqət adlandırılan bütün mövcudluğunu müstəsna dərəcədə fikrin ondan kənarda nəyinsə üzərinə, özünün dərketmə əsasına www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
29
(bunun üzərinə isə daim qayıtmaq lazımdır) keçirməklə əldə edir. Əksinə, əsas qanunu real obyektlər, əyani təsəvvürlər üzərində dərketmə əsası kimi yox, bərqərar olma əsası, səbəbiyyət qanunu kimi hökmrandır: bu obyektlərdən hər biri ona öz xəracını bununla ödəmişdir ki, o, ayağa durmuşdur, yəni səbəbdən hərəkət kimi baş vermişdir; dərketmə əsasının tələbləri burada qüvvə və məna kəsb etmir, o, tamamilə digər obyektlər sinfinə aiddir. Bu səbəbdən gözlə görünən dünya, nə qədər ki, biz onun üzərində dayanmışıq, müşahidəçidə etimadsızlıq və şübhə oyatmır: burada nə yanılma var, nə də həqiqət, onlar mücərrədlik, refleksiya sahəsinə çəkilmişlər. Burada isə dünya hiss və idrak üçün açıqdır, sadəlövh həqiqətlə özünü olduğu kimi göstərir – səbəbiyyətlə bağlı qanunauyğun inkişaf edən əyani təsəvvür kimi. Xarici aləmin reallığı məsələsi, bizim indiyədək nəzərdən keçirdiyimiz kimi, daim şüurun özü-özünü anlamama dərəcəsinə çatan yolunu azmasından irəli gəlirdi və bu suala yalnız onun məzmununu izah etməklə cavab vermək olardı. Əsas qanununun bütün mahiyyətini, obyekt və subyekt arasında münasibətləri və hissi seyrin əsl xüsusiyyətlərini tədqiq etdikdən sonra haqqında bəhs edilən məsələ öz-özünə aradan qalxmalıdır, çünki onda artıq heç bir məna qalmamışdır. Lakin adı çəkilən, sırf mücərrəd mənşədən savayı onun bambaşqa, özünəməxsus empirik mənbəyi də vardır, hərçənd burada o, hələ də spekulyativ məqsədlə qoyulur. Onun axırıncı mənada məqsədi
birinciyə nisbətən qat-qat anlaşılandır. O, aşağıdakından ibarətdir: biz yuxular görürük– həyatımız yuxu deyilmi? Yaxud daha aydın: yuxu və gerçəklik, arzu və real www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
30
obyektlər arasında fərq qoymaq üçün etibarlı, düzgün ölçü varmı? Reallıqla müqayisədə canlılığın cüziliyi və xəyali seyrin aydınlığına istinad etmək heç bir diqqətə layiq deyil, ona görə ki, heç kim indiyədək müqayisə üçün onları bilavasitə bir-biri ilə müqayisə etməmişdir, yalnız yuxunun xatirələrini mövcud gerçəkliklə müqayisə etmək olardı. Kant məsələni belə həll edir: «Təsəvvürlərin qarşılıqlı əlaqəsi səbəbiyyət qanununa görə, həyatı yuxudan fərqləndirir». Lakin yuxuda da tək-tək təsadüf edilən hər şey əsas qanununa görə, onun bütün formalarında bir-biri ilə əlaqədardır və bu rabitə yalnız həyat və yuxu arasında, ayrı-ayrı yuxular arasında qırılır. Bununla əlaqədar Kantın cavabı belə səslənirdi: uzun yuxu (həyat) əsas qanununa görə, fasiləsiz bağlılıqla fərqlənir, lakin o, qısa röyalarla bağlı deyil, hərçənd onlardan hər biri özü-özlüyündə elə həmin bağlılığa malikdir; beləliklə, sonuncu və birinci arasında bu körpü dağılmışdır, onları elə bu əlamətə görə də fərqləndirirlər. Lakin nəsə yuxuya girib, yaxud həqiqətən baş veribmi meyarı ilə tədqiqat aparmaq olduqca çətin olardı və çox vaxt mümkün də deyil: axı biz yaşadığımız hər bir hadisə və bu dəqiqə arasında səbəb əlaqəsini bənd-bənd izləmək qüdrətində deyilik, lakin bu əsasda hələ iddia etmirik ki, belə hadisəni yuxuda görmüşük. Buna görə gerçək həyatda yuxunu reallıqdan fərqləndirmək üçün artıq bu növ tədqiqatlardan istifadə edilmir. Bunun üçün yeganə düzgün ölçü heç nə yox, sırf oyanma meyarıdır: sonuncu müstəqim şəkildə və hiss olunan dərəcədə yuxuya girən hadisələrlə real hadisələr arasında səbəb əlaqəsini pozur. Bunun gözəl təsdiqini biz Hobbsun «Leviafan»ın 2-ci fəslində etdiyi iradda görürük: biz oyandıqda belə çox asanlıqla yuxunu gerçəklik kimi qəbul edirik.
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
31
Əgər pallı-paltarlı qəfil yuxuya getmişiksə, ələlxüsus, bütün fikrimiz-zikrimizi oyaqlıqda olduğu kimi, yuxuda da hansısa tədbir və ya fikir, düşüncə məşğul edibsə, bu halda biz oyanışı yuxuya getmək qədər az hiss edirik: yuxu gerçəkliklə qovuşur və onunla qarışır. Belə olan təqdirdə yalnız Kantın meyarını tətbiq etmək qalır; əgər sonra da, çox vaxt belə də olur, hazırkı ilə səbəb əlaqəsi və ya onun yoxluğu tam aydınlaşmazsa, məlum hadisənin yuxu olması və ya ayrılıqda baş verməsi məsələsi həmişəlik həll edilməmiş qalacaqdır. Burada həqiqətən bizim qarşımızda həyat və yuxu arasında sıx qohumluq açıq-aşkar özünü büruzə verir. Bir çox dahi mütəfəkkirlər onu dərk edib fikir söylədikləri halda, biz niyə onu qəbul etməkdən utanmalıyıq? Vedalar və Puranalar Mayya hüceyrəsi adlandırdıqları gerçək aləmi bütünlüklə dərk etmək üçün yuxudan münasib müqayisə tapmamış, onu başqalarından tez-tez dilə gətirmişlər. Platon dəfələrlə demişdir ki, insanlar yalnız yuxuda yaşayır və yalnız filosof ayıqlığa can atır. Pindar (P. 135) deyir: insan – kölgənin yuxusudur. Sofoklun fikrincə: Yerin bəslədiyi hər şey, yüngül kabus və boş kölgədən savayı bir şey deyil. 2 (Ayaks, 135) Onunla yanaşı daha ləyaqətli Şekspir çıxış edir: Biz də yuxu kimi yaranmışıq, həyatın qısa günləri yuxu ilə əhatə olunub. (Fırtına, IV, 1). www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
32
Nəhayət, Kalderon bu dünyagörüşünə o qədər aludə olmuşdu ki, onu özünün «Həyat-yuxudur» 3 adlı bir növ metafizik dramında izhar etmək istəmişdir. Şairlərdən gətirilən bu bol sitatlardan sonra mənə də müqayisə işlətməyə yəqin ki, icazə verilər. Həyat və yuxu - eyni
gerçək həyat adlanır. Bizim mütaliəmizin adi müddəti (gün) başa çatıb, istirahət vaxtı çatdıqda, biz çox vaxt fərəhlə kitabı səhifələməkdə davam edir, nizamsız və rabitəsiz şəkildə onun gah bu, gah da digər, çox vaxt isə artıq oxunmuş, bəzən isə naməlum, lakin həmişə eyni kitabın səhifəsini açırıq. Bu cür əlahiddə oxunmuş səhifə həqiqətən mütəmadi mütaliə ilə rabitədən kənardadır, lakin bu səbəbdən heç də ondan geri qalmır: axı məqsədli ardıcıl mütaliə də qəfil başlanır və sona yetir, bu səbəbdən onun özündə də ayrıca səhifə, lakin böyük həcmdə, görmək lazımdır. Beləliklə, ayrı-ayrı yuxular gerçək həyatdan onun canına daim işləyən təcrübənin ümumi əlaqəsinə daxil olmaması ilə fərqlənsə də, hərçənd oyanma bu fərqin mövcudluğuna dəlalət etsə də, məhz təcrübənin əlaqəsinin özü gerçək həyata onun forması kimi məxsusdur və yuxu öz növbəsində daxili əlaqəsini ona qarşı qoyur. Əgər onları qiymətləndirərkən, həyatın və yuxunun hüdudlarından kənar nöqteyi-nəzəri tutsaq, biz onların mahiyyətində müəyyən fərq tapmayacaq və şairlərlə birlikdə etiraf etməli olacağıq ki, həyat – uzun yuxudur. Əgər biz xarici aləmin reallığı məsələsini bu, tamamilə müstəqil empirik mənbəyindən onun mücərrəd mənşəyinə www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
33
qayıtsaq və görsək də ki, o, əvvəla, əsas qanununun məhz subyekt və obyekt arasında yanlış tətbiqindən, ikincisi, onun formalarının qarışmasından, yəni idrakın əsası qanununun bərqərar olmanın əsası qanununun hökm sürdüyü sahəyə keçirilməsindən ibarətdir, bununla belə bu məsələ hər hansı həqiqi məzmunundan məhrum olsaydı və onun mahiyyətində əsl mənbə kimi düzgün fikir durmasaydı, bu məsələ çətin ki, filosofları məşğul edərdi. Mənbə haqqında isə belə fərziyyə irəli sürmək olar ki, o, özünün ifadəsinin axtarışı naminə refleksiya sahəsinə qədəm qoyan kimi bu cür yanlış, özü-özü üçün aydın olmayan forma və məsələlər əxz etmişdir. Mənim fikrimcə, məsələ belədir və problemin onun tapa bilmədiyi daxili mənasının təmiz ifadəsi kimi aşağıdakıları təklif edirəm: Bu gözlə görünən dünya mənim təsəvvürüm deyil, bəs nədir? Mənim tərəfimdən yalnız bir şəkildə, yəni təsəvvür kimi dərk edilən, o, tərəfimdən ikili dərk olunan bədənimə bənzəmirmi, bir tərəfdən təsəvvür, digər tərəfdən iradə deyilmi? Bu məsələnin izahı və ona müsbət cavab ikinci kitabın məzmununu təşkil edəcək, ondan çıxarılan nəticələr isə bu əsərin yerdə qalan hissəsini tutacaqdır.
§ 6
Hələlik isə bu, birinci kitabda biz hər şeyin yalnız təsəvvür kimi, subyekt üçün obyekt kimi nəzərdən keçiririk və bütün digər real obyektlər kimi, öz bədənimizi də biz yalnız dərk edilə bilmə sarıdan nəzərdən keçiririk, odur ki, bizim üçün bədənimiz yalnız və yalnız təsəvvürdür. Doğrudur, digər
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
34
obyektlərin tək bir təsəvvür elan edilməsinə artıq müqavimət göstərən hər bir kəsin şüuru indi, öz bədənin olsa-olsa yalnız təsəvvür kimi dərk edildiyi bir zamanda daha güclü müqavimət göstərir. Bu onunla izah olunur ki, hər bir kəsə özündə şey bilavasitə məlumdur, çünki o, onun öz bədənidir, o, digər seyretmə predmetindən obyektivləşdiyi üçün, hər bir kəsə yalnız vasitə ilə məlumdur. Lakin bizim tədqiqatımızın gedişi bu abstraksiyanı, bu birtərəfli üsulu, mahiyyəti etibarilə vəhdət təşkil edən bu zorakı ayrılığı zəruri edir və ol səbəbdən belə müqaviməti müəyyən vaxtadək boğmaq və bu intizarda sakitləşdirmək lazımdır ki, sonrakılar indiki düşüncələrin birtərəfliliyini tamamlayacaq və dünyanın mahiyyətinin tam dərk edilməsinə gətirib çıxaracaqdır. Beləliklə, bədən bizim üçün burada bilavasitə obyektdir, yəni subyekt üçün idrakın başlanğıc nöqtəsi xidmətini görən təsəvvürdür, odur ki, bədən özünün bilavasitə qavranılan dəyişiklikləri ilə səbəbiyyət qanununun tətbiqindən qabaq gəlir və beləliklə ona ilkin material çatdırır. Materiyanın bütün mahiyyəti, göstərildiyi kimi, onun fəaliyyətindən ibarətdir. Lakin hərəkət və səbəb yalnız idrak üçün mövcuddur və bu onların subyektiv korrelyatından savayı bir şey deyil. İdrak isə onun törətdiyi nəsə başqa bir şey olmasaydı, heç vaxt tətbiqini tapmazdı. Bu başqa şey isə adi cismani hisslərdir, bədənin dəyişikliklərini bilavasitə duymadır və bu səbəbdən bədən bilavasitə obyekt kimi göz qabağına gəlir. Odur ki, əyani dünyanı dərk etməkdən ötrü, fikrimizcə, iki şərt var. Birinci, əgər biz onu obyektiv ifadə etsək, bu, cisimlərin biri-birinə təsiri, bir-birində dəyişiklik doğurmaq qabiliyyətidir, bütün cisimlərin bu ümumi www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
35
xüsusiyyəti olmadan və hətta heyvani bədənlərin hissiyyatının mövcud olması ilə belə seyr qeyri-mümkün olardı; əgər bu birinci şərti subyektiv ifadə etsək, o belə səslənəcəkdir: yalnız idrak seyri mümkün edir, çünki səbəbiyyət qanunu, hərəkət və səbəbin imkanı yalnız idrakdan doğur və yalnız onun üçün əhəmiyyət kəsb edir, buna görə aşkar dünya yalnız onun üçün və onun vasitəsilə mövcuddur. İkinci şərt heyvani cisimlərin həssaslığı və ya bəzi cisimlərin bilavasitə subyektin obyekti olmaq xüsusiyyətidir. Hissiyyat orqanlarının xarici təsirlərə spesifik uyğunlaşma qabiliyyəti üzündən keçirdikləri adi dəyişiklikləri artıq təsəvvür adlandırmaq olar, çünki belə təsirlər nə ağrı, nə də məmnunluq oyadır, başqa sözlə, iradə üçün bilavasitə əhəmiyyət kəsb etmir, amma yenə də dərk olunur, təbii ki, yalnız idrak üçün mövcud olaraq: bu mənada mən də deyirəm ki, bədən bilavasitə dərk olunandır, bədən bilavasitə
etmək olmaz, ona görə ki, cismin bilavasitə dərk olunmasının köməyi ilə – düşünmənin tətbiqinin sələfi və adi duyğu olan idrak – cismin özü obyekt kimi çıxış etmir, yalnız ona təsir edən cisimlər çıxış edir, belə ki, öz mənasında obyektin, yəni məkan – əyani təsəvvürün hər növ dərki yalnız idrak vasitəsilə və onun üçün mövcuddur və deməli, onun tətbiqinədək yox, sonra. Buna görə bədən həqiqətdə obyekt, yəni məkanda aşkar təsəvvür kimi, bütün digər obyektlər kimi yalnız dolayısı, səbəbiyyət qanununun bədənin bir hissəsinin digərinə təsirinə tətbiqi vasitəsilə dərk edilir – məsələn, bununla dərk edilir ki, göz onu görür, əl toxunmaqla hiss edir. Buna görə də bütövlükdə əhval bizi öz bədənimizin forması ilə tanış etmir, yalnız idrak vasitəsilə, yalnız təsəvvürdə, yəni yalnız beyində ilk dəfə olaraq www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
36
öz bədənimiz müəyyən ölçüdə, parçalanmış, üzvi şəkildə bizə görünür. Anadan kor doğulmuş bu təsəvvürü yalnız tədricən, lamisənin təchiz etdiyi duyulan məlumatlar vasitəsilə əldə edir; əlsiz kor heç vaxt öz bədəninin formasını öyrənə bilməz, yaxud çarəsiz qaldıqda digər vücudların ona təsirindən onu yaratmalı və tədricən onun barəsində nəticə çıxarmalı idi. Bizim sözlərimizi, yəni bədən – bilavasitə obyektdir, - bu cür məhdudiyyətlə başa düşmək lazımdır. Qalan məsələlərdə, deyilənlərə müvafiq olaraq, bütün heyvani bədənlər bilavasitə obyektlərdir, yəni hər şeyi dərk edən və buna görə heç vaxt dərk olunmayan obyekt üçün dünyanı seyrin çıxış nöqtəsidir. İdrak onunla şərtlənən motivlər üzrə hərəkətlə birlikdə, qıcıqlandırıcılar üzrə hərəkət bitkilərin xarakterini təşkil etdiyi kimi heyvanlığın əsil xarakterini təşkil edir; cansızlar isə əsl səbəbdən (bu sözün ən dar mənasında) doğan hərəkətdən savayı hərəkətə malik deyil. Bütün bunları mən təfsilatı ilə əsas qanunu haqqında traktatımda (§ 20), «Etikanın iki əsas problemi» adlı birinci məqalədə (III), «Görmə qabiliyyəti və rəng haqqında» əsərimdə izah etmişəm– onlara baxın.
Deyilənlərdən belə çıxır ki, bütün heyvanlar, ən qeyri- kamilləri belə ağıla malikdir, çünki onların hamısı obyektləri dərk edir və bu dərketmə motiv kimi onların hərəkətlərini müəyyənləşdirir. Ağıl bütün heyvanlarda və bütün insanlarda eynidir, hər yerdə eyni bir sadə formaya malikdir – səbəbiyyəti dərketmə, hərəkətdən səbəbə və səbəbdən hərəkətə keçiddən savayı bir şey deyil. Lakin onun kəskinlik dərəcəsi və onun dərketmə sferasının həddi olduqca müxtəlifdir və bilavasitə və www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
37
dolayı obyekt arasında səbəb münasibətlərinin dərk olunduğu, yəni intellektin ancaq bədənin üzərində hiss etdiyi təsirdən onun səbəbinə keçməyə və onu obyekt kimi məkanda seyr etməyə çatdığı ən aşağı pillədən tutmuş, təbiətdə səbəb və hərəkətlərin ən mürəkkəb uzlaşmasına nüfuz etməyədək çatan təkbir dolayı obyektlər arasında səbəb əlaqəsinin dərk olunmasının ən yüksək pilləsinədək çoxsaylı müxtəlif pillələrdə yerləşmişdir. Ona görə ki, bu yüksək idrak da şüura yox, düşüncəyə aiddir, onun mücərrəd anlayışı idrakın bilavasitə başa düşdüyü qavrayış, möhkəmlənmə və birləşmə xidmətini görə bilər, lakin qətiyyən qavrayışın özünü yarada bilməz. Təbiətin hər hansı qüvvəsi və qanunu, onların təzahür etdiyi hər bir hal əvvəlcə idrak tərəfindən bilavasitə dərk olunmalı, reflektiv şüura ağıl üçün in abstracto daxil olmazdan qabaq intuitiv olaraq qəbul edilməlidir. R.Huk tərəfindən cazibə qanununun 4 kəşfi idrakın intuitiv, bilavasitə dərki və bir çox təzahürlərin bu vahid qanunla əsaslandırılması ilə baş vermişdir ki, sonradan bütün bunlar Nyutonun hesablamaları ilə öz təsdiqini tapmışdır; Lavuazye tərəfindən oksigenin və onun təbiətdə mühüm rolunun kəşfi 5 ; Höte tərəfindən fiziki rənglərin mənşəyinin kəşfi 6 də bu səpgidəndir. Bütün bu kəşflər hərəkətdən səbəbə bilavasitə düzgün keçiddən savayı bir şey deyil. Bu cür keçid həmin kateqoriyadan olan bütün səbəblərdə özünü büruzə verən təbiət qüvvəsinin eyniyyətinin tezliklə dərkinə gətirib çıxarır. Bütün bunların dərk edilməsi idrakın elə həmin yeganə
funksiyasının təzahürü dərəcəsi ilə
fərqlənməsidir. Həmin funksiyanın vasitəsilə heyvan da onun bədəninə məkanda obyekt kimi təsir göstərən səbəbi anlaya bilər. Bax elə bütün bu səbəblərdəndir ki, böyük kəşflər seyr və
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
38
idrakın bütün təzahürləri kimi bilavasitə fikirdir və özlüyündə dəqiqələrin, appercu, gümanın yaranmasının mahiyyətidir, daha mücərrəd fikirlərin uzun zəncirinin məhsulu yox; sonuncu (fikir) şüurun abstrakt anlamında idrakın bilavasitə dərk etdiklərini qeyd etmək, yəni onu aydınlaşdırmaq, başqalarını şərh etmək üçün onu yararlı etməkdən ötrüdür. Dolayı dərk
edilən obyektlər arasında səbəb
münasibətlərinin qavranılmasında idrakın itiliyi
təkcə təbiətşünaslıqda (bütün kəşflərə görə ona borcluyuq) deyil, həm də əql adlandırılan praktiki həyatda tətbiq olunur. Halbuki birinci əlavədə onu (əqli) fərasət, bəsirət, gözüaçıqlıq adlandırmaq yerinə düşərdi. Əql sözünün dəqiq mənası müstəsna dərəcədə iradənin xidmətində duran idrak deməkdir. Qeyd edək ki, bu anlayışlar arasında müəyyən sərhəd çəkmək mümkün deyil, ona görə ki, qarşınızda artıq məkanda obyektləri seyr zamanı hər bir heyvanda fəaliyyət göstərən həmin idrakın elə həmin funksiyasıdır; bu funksiya öz qüvvəsinin yüksək pillələrində gah həmin fəaliyyətlə bağlı təbiətin təzahürlərində naməlum səbəbi düzgün tapır və beləliklə şüura təbiətin qanunu kimi ümumi qaydaların bərqərar olmasından ötrü material verir; gah məlum səbəbləri məqsədəuyğun hərəkətlərə uyğunlaşdıraraq mürəkkəb və ağıllı maşınlar ixtira edir; gah da motivasiyaya müraciət edərək incə intriqa və fırıldaqları başa düşür və onları pozur, yaxud insanları onlardan hər birinin tabe olduğu motivlərə müvafiq bölüşdürür və sonra öz istəyinə uyğun sükan və təkərlər maşınları necə hərəkətə gətirirsə, onları hərəkətə gətirir və onları müəyyən məqsədlərə yönəldir. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
39
Əqli çatışmazlıq özünün həqiqi mənasında axmaqlıq adlanır: bu, məhz əsas qanununun tətbiqində korafəhmlik, səbəb və hərəkət, motiv və əməl arasında uzlaşmanı bilavasitə dərk etmək qabiliyyətində olmamaqdır. Axmaq adam təbii təzahürlərin əlaqəsini görmür – nə başlı-başına qaldıqları yerdə, nə də planauyğun şəkildə onlardan istifadə edilən yerlərdə, yəni maşınlarda: elə bu səbəbdəndir ki, o, həvəslə caduya və möcüzəyə inanır. Axmaq görə bilmir ki, üzdə bir-birindən asılı olmayan ayrı-ayrı təsir, əsil həqiqətdə öz aralarında ilkin razılaşmaya əsasən hərəkət edir; bu səbəbdən onu çox asanlıqla aldatmaq və maraq oyandırmaq olar – o, təklif olunan məsləhətlərdə, söylənilən mülahizələrdə gizli motivləri hiss etmir və s. Həmişə çatmayan bir şeyi vardır: səbəbiyyət qanununun tətbiqində kəskinlik, cəldlik və yüngüllük, yəni idrak qüvvəsi çatışmır. Ən böyük və baxdığımız mənada axmaqlığın ən ibrətamiz nümunəsi, mənim nə vaxtsa gördüklərim içərisində dəlixanada müşahidə etdiyim on bir yaşlı kütbeyin oğlan uşağıdır. O, şüurlu idi, yəni başa düşür və danışırdı: lakin idrak səviyyəsinə görə bir çox heyvanlardan aşağı səviyyədə dayanırdı. Nə vaxt gəlsəydim, boynumdan asılan şüşə-gözün diqqətlə oyan-buyanına baxardı, burada otağın pəncərələri və onun arxasından ucalan ağacların zirvələri əks olunardı: bu mənzərə hər dəfə onda böyük heyrət və təəccüb doğurardı və o, valeh olmaqdan yorulmurdu – o, inikasın bu bilavasitə səbəbiyyətini başa düşmürdü. Müxtəlif insanlarda idrakın itilik dərəcəsi eyni olmadığı kimi, müxtəlif heyvan cinsləri arasında bu fərq daha böyük nəzərə çarpır. Lakin hamıda, hətta bitkilərə ən çox yaxın www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
40
olanlarda belə bilavasitə obyektdə hərəkətdən səbəb kimi vasitələnmiş obyektə, yəni
obyektin seyrinə, qavranılmasına keçid üçün lazım olan dərəcədə dərrakə vardır; çünki məhz sonuncu qavrayış onları heyvan edir, belə ki, o, onlara motivlə bağlı hərəkət etmək və buna görə qidanı axtarıb tapmaq və ya ələ keçirmək imkanı verir– halbuki bitkilər yalnız qıcıqlandırıcı üzrə hərəkət etdiyindən və yaxud onların bilavasitə təsirini gözləməli, ya da haldan düşməli olduqlarından onları axtarıb tapmaq və ya tutmaq iqtidarında olmurlar. Biz ən kamil heyvanların – məsələn itin, filin, meymunun fəhminə heyran qalırıq. Büffon meymunun ağlını çox ustalıqla təsvir etmişdir. Həmin bu kifayət qədər ağıllı heyvanlara əsasən biz, yetərincə dəqiqliklə ağlın köməyi olmadan, yəni anlayışlarda mücərrəd idrak olmadan dərrakənin nə qədər güclü olduğunu ölçə bilərik: biz bunu öz üzərimizdə bu dərəcədə yaxşı öyrənə bilmərik, çünki bizim özümüzdə dərrakə və ağıl həmişə bir-birini dəstəkləyirlər. Bu səbəbdəndir ki, heyvanlardakı dərrakənin təzahürü gah bizim gözləntilərimizdən artıq, gah da aşağı olur. Bir tərəfdən bizi Avropanı səyahət zamanı çoxsaylı körpülərdən keçmiş, ancaq bir dəfə onun ağırlığına tab gətirməyəcəyini düşünüb bir körpüyə ayaq basmaqdan imtina edən filin dərrakəsi heyran qoyur. Halbuki, həmişə olduğu kimi, insanlar və atların onun üstündən keçdiyini görürdü. Digər tərəfdənsə, ağıllı oranqutanqların tapdıqları tonqalın sönməməsi üçün ona odun atmaması bizi təəccübləndirir. Sonuncu sübut edir ki, burada elə dərrakəlilik tələb olunur ki, mücərrəd anlayışlar olmadan o mümkün deyil.
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
41
Dərrakənin ümumi əməliyyatı kimi, hətta a priori olaraq səbəb və təsirin dərk edilməsi heyvanlara xasdır; bunu tamamilə aydın şəkildə ondan görmək olar ki, bizim kimi onlar üçün də idrak xarici aləmi görüb dərk etməyin ilkin şərtidir. Əgər daha bir təsdiq də istəyirsinizsə, xatırlatmaq yerinə düşər ki, məsələn, hətta küçük istəsə belə, stoldan yerə tullanmağa cəsarət etmir, ona görə ki, bədənin ağırlığının təsirini qabaqcadan görür, hərçənd ki, bu vəziyyətlə bağlı müvafiq təcrübəyə malik deyil. Lakin heyvanların dərrakəsini müzakirə edərkən biz, instinktin təzahürü olan şeyləri onun adına çıxmaqdan çəkinməliyik: söhbət öz təsirinə görə həm idrak, həm də zəkadan fərqlənən, lakin çox vaxt hər ikisinin birləşmiş fəaliyyətinə olduqca bənzəyən qabiliyyətdən gedir. Bir də axı bu məsələnin izahı burada yersizdir, biz bu şərhi harmoniyanı, yaxud necə deyərlər, təbiətin teleologiyasını araşdırarkən ikinci kitabda verəcəyik; əlavələrin 27-ci fəsli bütünlüklə ona həsr edilmişdir. İdrak çatışmamazlığını biz axmaqlıq adlandırdıq: sonra biz görəcəyik ki ağlın təcrübədə tətbiqi çatışmazlığı– sadəlövhlükdür; mühakimə qabiliyyətinin çatışmazlığı – məhdudluqdur; nəhayət, yaddaşın tam və ya qismən çatışmazlığı – korafəhmlikdir. Yeri gəldikcə, hər biri haqqında ayrılıqda danışacağıq. Ağlın düzgün dərk etdiyi şey– həqiqətdir, yəni kifayət qədər əsaslı mücərrəd fikirdir (bax: «Əsas qanununun dördlük kökü haqqında», № 29, və s.); dərrakənn düzgün dərk etdiyi şey – reallıqdır, yəni bilavasitə obyektlə təsirdən onun səbəbinə düzgün keçiddir. Həqiqətin əksi zəkanın aldanışı kimi www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
42
yanılmadır. Bütün bunların müfəssəl izahını mənim görmə qabiliyyəti və rənglər haqqında traktatımda tapmaq olar. Görüntü o vaxt yaranır ki, eyni bir təsir iki tamamilə müxtəlif səbəbdən doğur, onlardan biri tez-tez, digəri isə nadir hallarda təsir edir: idrak burada iki səbəbdən hansının təsir etdiyini (çünki təsir tam eynidir) ayırd etmək üçün məlumata malik olmadığından, həmin adi səbəbi nəzərdə tutur və o, reflektiv, diskursiv yox, lakin birbaşa şəkildə və bilavasitə təsir etdiyi üçün, həmin yanlış səbəb gözümüz önündə seyr edilən obyekt kimi görünür, yanlış görünüş də elə budur. Əgər hiss orqanları qeyri-normal vəziyyətə gətirilibsə, bu yolla ikili görünüş və ikili lamisə necə yaranır – mən bunu göstərilən yerdə aydınlaşdırdım və seyrin yalnız dərrakə vasitəsilə və dərrakə üçün mövcud olduğunun təkzibedilməz sübutunu verdim. Belə əqli yanlışlıq və ya görüntüsə digər misallar– suya batmış çubuq, o, sınmış kimi görünür; kürəşəkilli aynalarda təsvir,- səthi qabarıqdırsa, bir qədər ondan arxada, səthi batıqdırsa, qabaqda görünür. Ayın zenitdə yox, üfüqdə zahirən böyük həcmi də bura aiddir. Bu isə qətiyyən optik hadisə deyildir, ona görə ki, mikrometrin göstərdiyi kimi, göz ayı zenitdə üfüqə nisbətən bir qədər böyük görmə bucağı ilə qəbul edir, lakin üfüqdə ay və ulduz parıltısının zəifləmə səbəbini ayın və bütün ulduzların onu və eləcə də Yerdəki əşyaları hava perspektivi ilə ölçərkən olduqca uzaq olmasında görən zəka, buna görə üfüqdə Ayı zenitə nisbətən daha böyük, üfüqün göy qübbəsini isə daha açıq, yəni yastılanmış qəbul edir. Hava perspektivinə əsasən bu yanlış ölçmə bizi məcbur edir ki, ancaq zirvələri görünən təmiz, şəffaf havada qərar tutan, çox uca www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
43
dağları yüksəkliklərinə rəğmən həqiqətdə olduğundan daha yaxın sayaq,- Sallanşdan baxdıqda Monblan belə görünir. Bütün bu aldadıcı təzahürlər bilavasitə gözümüzün qarşısındadır və onu ağlın heç bir mühakiməsi ilə aradan qaldırmaq olmaz. Ağıl yalnız yanlışlıqdan, yəni həqiqəti ona qarşı qoymaqla kifayət qədər əsası olmayan mühakimələrdən qoruya bilər, məsələn, şüur in abstracto etiraf edə bilər ki, Ay və ulduz parıltısının zəifləməsinə səbəb böyük uzaqlıq yox, üfüqdə havanın böyük sıxlığıdır, görüntü isə misal gətirilən bütün hallarda, hər hansı mücərrəd idraka rəğmən sarsılmaz qalır, çünki dərrakə dərketmə qabiliyyətindən olduğu kimi zəkadan da bütünlüklə və kəskin şəkildə ayrılmışdır, bu qabiliyyət yalnız insanda birləşir, ancaq onun özündən də dərrakə öz-özlüyündə zəkalı deyil. Şüur həmişə yalnız bilə bilər, zəkanın təsirindən asılı olmayaraq dərrakəyə yalnız seyr etmək qalır.
§ 7 İndiyədək nəzərdən keçirilənlərlə əlaqədar aşağıdakıları da qeyd etmək lazımdır. Biz öz təhlilimizdə obyektə və subyektə yox, təsəvvürə əsaslanırdıq. Belə ki, sonuncunun məzmununda hər ikisi var və hər ikisi nəzərdə tutulur, obyekt və subyektə parçalanma onun birinci, ən ümumi və mühüm formasıdır. Buna görə biz onu özlüyündə olduğu kimi hər şeydən əvvəl nəzərdən keçirdik, sonra isə (əsas sayda giriş traktatına istinad edərək) digər, ona tabe formaları – yalnız obyektə xas zaman, məkan,
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
44
səbəbiyyəti araşdırdıq: lakin onlar özlüyündə onun üçün, obyekt isə, öz növbəsində özlüyündə subyekt üçün əhəmiyyət kəsb etdiyinə görə onları subyektdə də tapmaq olar, yəni a priori olaraq dərk edilə bilərlər və bu mənada onlara hər ikisinin ümumi sərhədi kimi baxmaq olar. Onların hamısı isə ümumi ifadəyə– əsas qanununa müncər edilə bilər. Giriş traktatında müfəssəl surətdə bu məsələyə toxunmuşam. Belə üsul bizim nəzər nöqtəmizi indiyədək təklif edilən filosoflarımızdan tamamilə fərqləndirir. Onların hamısı ya obyektdən, ya da subyektdən çıxış edir və beləliklə, birini digərindəki kimi izah etməyə çalışır və bu zaman əsas qanununa istinad edirdilər: biz isə, əksinə, obyekt və subyekt arasındakı münasibəti sonuncunun hakimiyyətindən azad edir, yalnız obyekti bu qanunun hökmü altına veririk. Doğrudur, etiraf edə bilərlər ki, bizim günlərdə yaranmış və geniş yayılmış eyniyyət fəlsəfəsi göstərilən alternativdən qaçmışdır, çünki o, özünün əsl çıxış nöqtəsi kimi nə obyekti, nə də subyekti qəbul edir, nəsə üçüncü bir şeyi əqli seyrlə dərk olunan mütləqi qəbul edir, o isə nə obyektdir, nə də
subyekt, lakin
hər ikisinin təfavütsüzlüyüdür 7 . Hərçənd ki, mən hər hansı «əqli seyrdən» tam xali olduğum üçün, bu möhtərəm təfavütsüzlük və mütləq haqqında mülahizə yürütmək istəməsəm də, hər halda hamıya, o cümlədən biz naşılara da məlum olan «əqli seyr edənlər»in protokollarına istinad edərək, qeyd etməliyəm ki, bu fəlsəfə də iki səhvin adı çəkilən alternativindən istisna edilə bilməz. Zira, subyekt və obyektin eyniyyəti onda təsəvvürə gəlmir, intellektual şəkildə seyr edilməsinə və ona nüfuz etmək yolu ilə əldə olunmasına baxmayaraq, o, bu iki səhvdən qaçmır, əksinə www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
45
hər ikisini özündə ehtiva edir, belə ki, özü iki fənnə parçalanır, əvvəla – transsendental idealizmə: Fixtenin Mən haqqında təlimi belədir və o, əsas qanununa görə, obyekti subyektdən çıxarır və ya hasil edir; ikincisi, təbiət fəlsəfəsinə. O da elə bu yolla obyektdən tədricən konstruksiya adlanan metodun köməyi ilə subyekt düzəldir 8 (Mənə bu barədə çox az məlumdur, lakin bir şey aydındır ki, o, bir sıra formalarda əsas qanununa görə irəli hərəkətdir). Həmin «konstruksiyada» gizlənən dərin fəlsəfədən mən qabaqcadan imtina edirəm, çünki «əqli seyrdən» tamamilə məhrum bir şəxs kimi, mənim üçün onu nəzərdə tutan bütün təlimlər müəmmalar müəmmasıdır. Həqiqətən də, belə dərin mənalı nəzəriyyələr, qəribə olsa da, məndə belə təəssürat oyadır ki, sanki mən yalnız dəhşətli və olduqca darıxdırıcı boşboğazlıq eşidirəm. Obyektdən çıxış edən sistemlər gözlə görünən bütün aləmi və onun quruluşunu öz problemi saysa da, onların istinad nöqtə kimi seçdikləri obyekt heç də həmişə bu dünya və ya onun əsas elementi – materiya olmur. Daha doğrusu, bu sistemlər, mənim giriş traktatımda müəyyən edilmiş mümkün obyektlərin dörd sinfinə uyğun olaraq bölünür. Beləliklə, demək olar ki, bu siniflərdən birincisi, yaxud real aləm Fales və ioniyalılar 9 , Demokrit, Epikür, Cordano Bruno və fransız materialistləri 10 üçün çıxış nöqtəsi olmuşdur. İkinci sinfə və ya abstrakt anlayışa Spinoza (sırf mücərrəd və yalnız öz definisiyasında mövcud olan substansiya anlayışına), daha əvvəl isə eleatlar əsaslanırdı 11 . Üçüncü sinif, yəni zamandan və deməli rəqəmlərdən pifaqorçular 12 və Çin fəlsəfəsi «İ-tszin» 13 çıxış
edirdi. Nəhayət 4-cü sinif, yəni iradi akt, idraka əsaslanaraq heç www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
46
nədən – dünyadan xaric, şəxs olan varlığın iradi aktından yaranma haqqında təlim 14 keçən sxolastların çıxış nöqtəsi olmuşdur. Əgər obyekt əsl materializm kimi çıxış etdiyi təqdirdə, obyekt metodunu ən ardıcıl surətdə və ən uzağa aparmaq olar. Əsl materializm materiyanı, onunla birlikdə isə zaman və məkanı şəksiz mövcud olan kimi nəzərdə tutur və münasibətdən keçəcək subyektə tərəf atılır, halbuki bütün bunlar elə həmin münasibətdə mövcuddur. O daha sonra, özünün irəliyə doğru hərəkəti üçün ipuçu kimi səbəbiyyət qanununu seçir, onu müstəqil adi şey, qayda veritas acterna (əbədi həqiqət) sayır və beləliklə, dərrakənin üzərindən atılıb keçir. Halbuki səbəbiyyət yalnız dərrakədə və yalnız onun üçün mövcuddur. Sonra o, materiyanın ilkin, ən adi vəziyyətini tapmağa və ondan xalis mexanizmdən kimyəviliyədək, qütblülüyə, bitkisəlliyə, heyvaniliyədək qalxaraq, bütün digərlərini inkişaf etdirməyə çalışırdı; əgər buna müvəffəq olsaydı, zəncirin son həlqəsi heyvani hissiyyat – materiyanın sadə modifikasiyası, onun səbəbiyyətdən doğan vəziyyəti ola biləcək idrak olardı. Əgər biz əyani təsəvvürlərlə materializmin arxasınca getsəydik, onunla birlikdə onun zirvəsinə çatıb qarşısıalınmaz qəfil olimpiya gülüşünün coşqusunu hiss edərdik. Belə ki,sanki yuxudan oyanaraq görərdik ki, onun sonuncu, çox çətinliklə əldə etdiyi nəticə – idrak – elə birinci çıxış nöqtəsində xalis materiyanın labüd şərti kimi nəzərdə tutulurdu və hərçənd biz onunla edirdik ki, materiyanı düşünürük, lakin əsl həqiqətdə materiyanı təmsil edən subyektdən, onu görən gözdən, onu hiss edən əldən, onu dərk edən dərrakədən savayı bir şey www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
47
düşünmürdük. Beləliklə, gözlənilmədən böyük petitio principii (əsasın önduyumu) baş verərdi, ona görə ki, sonuncu həlqə birincinin artıq asılmış olduğu həmin istinad nöqtəsi olar və zəncir dairəyə çevrilər, materialist isə baron Münhauzenə bənzəyərdi: suda atla üzərkən ayaqları ilə atını bərk-bərk qucaraq öz saçlarından yapışıb özü-özünü sudan çıxaran həmin baron Münhausenə. Buna görə materializmin köklü mənasızlığı ondan ibarətdir ki, o, obyektivlikdən çıxış edərək, sonuncu izahedici obyektiv prinsipi kimi elə obyektiv olanı qəbul edir – bu, yalnız düşünülən, in abstracto,
yaxud da empirik verilmiş, artıq formasını almış materiya, yəni maddə, məsələn, ən yaxın birləşmələrilə kimyəvi elementlər olacaqmı? Bütün bunları o, özü-özlüyündə və mütləq mövcud olan kimi qəbul edir ki, həm canlı təbiəti, həm də, nəhayət, dərk edən subyekti buradan çıxarsın və beləliklə, onları bütünlüklə izah etsin. Halbuki, əsl həqiqətdə obyektiv olan hər şey artıq özlüyündə dərk edən subyekt, özünün ilk şərti kimi malik olmaqla onu dərketmə formaları ilə onlara çox surətli şəkildə şərtlənmişdir və buna görə əgər subyekt haqqında fikir kənarlaşdırılarsa, tamamilə yox olur. Beləliklə, materializm bizə bilavasitə verilənləri dolayı verilənlərdən izah etmək cəhdidir. Obyektiv, məkan tutan, fəaliyyətdə olan hər şey, bir sözlə, maddi nə varsa, materializm onu öz izahlarının həddən ziyadə möhkəm özülü sayır və bu səbəbdən ona istinad onun gözündə başqa bir şeyi arzulamağa hacət saxlamır (ələlxüsus, o, təkana və əks-təsirə müncər edilirsə). Mən isə deyərdim ki, bütün bunlar yüksək dərəcədə dolayı və şərti verilənlərdir və bu səbəbdən yalnız nisbi mövcud olanlardır. Çünki o, beynin mexanikası və süzgəcindən keçib və buna görə onun formalarına – zaman, məkan və səbəbiyyətə
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
48
daxil olmuş və yalnız onların sayəsində o, məkanda yer tutan, zamanda isə hərəkət edəndir. Materializm bu cür veriləndən bilavasitə rəvac veriləni – təsəvvürü (bütün bunlar hamısı onda var) və nəhayət, iradənin özünü izah etməyə çalışır. Halbuki əsl həqiqətdə məhz əksinə, səbəbiyyətin yol göstərən ipinə əsasən aşkar edilən və bu səbəbdən qanunauyğun olan bütün əsas qüvvələr iradə vasitəsilə izah olunmalıdır. İdrakın materiyanın modifikasiyası olması barədə iddiaya eyni haqla həmişə əks iddia qarşı qoyulur: hər hansı materiya subyektin bir təsəvvür olaraq idrakının modifikasiyasıdır. Bununla belə, öz əsasında təbiətşünaslığın məqsədi və idealı bitkin materializmdir. Bizim onu burada aşkar qeyri-mümkün saymağımız başqa bir həqiqətlə təsdiqini tapır ki, bu da tədqiqatın sonrakı gedişində aydınlaşacaqdır. Bu həqiqətdir ki, heç bir elm sözün həqiqi mənasında (mən bunu dedikdə əsas qanununun rəhbərlik etdiyi sistematik idrakı nəzərdə tuturam) heç vaxt son məqsədə nail olmayacaq və tam qənaətbəxş izah verə bilməyəcəkdir, çünki o, heç vaxt dünyanın daxili mahiyyətinə varmır, heç vaxt təsəvvürün hüdudlarından kənara çıxmır və mahiyyəti etibarilə yalnız bir təsəvvürün digərinə qarşılıqlı münasibətləri ilə tanış edir. Hər bir elm həmişə iki başlıca varlıqdan çıxış edir. Onlardan biri – bu labüd surətdə alət kimi özünün hansısa formasında əsas qanunudur - orqanondur; digəri – problem kimi onun xüsusi obyektidir. Məsələn, həndəsə öz problemi ilə məkana, ondakı varlığın oturacağı isə öz orqanonu ilə məkana malikdir; hesab üçün problem – zamandır, ondakı varlığın əsası isə– orqanon; məntiq üçün anlayışların uzlaşması, özlüyündə www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
49
problem, idrakın əsası isə orqanondur, tarixin problemi– insanların dahiyanə və kütlə halında törətdiyi əməllər, motivasiya qanunu– onun orqanonudur; nəhayət təbiətşünaslıq üçün problemi materiya təşkil edir, səbəbiyyət qanunu isə – orqanondur, buna görə də onun məqsədi və niyyəti səbəbiyyəti rəhbər tutaraq materiyanın bütün mümkün vəziyyətlərini bir- biri ilə və nəhayət, birinə gətirib çıxarmaq, sonra isə yenə də onları bir-birindən və nəhayət birindən çıxarmaqdan ibarətdir. Buna görə təbiətşünaslıqda materiyanın iki son hədd halı qarşı- qarşıya qoyulur: subyektin ən çox olduğu onun ən az olduğu vəziyyət və onun daha çox subyektin obyekti olduğu vəziyyət. Başqa sözlə desək: ən ölü və kobud materiya, ilkin maddə və insan orqanizmi. Təbiətşünaslıq birincini kimya, ikincini fiziologiya olaraq öyrənib bilməyə çalışır. Lakin indiyədək son hədlərdən heç birinə nail olunmayıb, yalnız onların hər ikisi arasında nəsə dərk edilib. Gələcəyə olan ümidlər də xeyli dərəcədə puçdur. Kimyaçılar materiyanın keyfiyyətcə bölünməsinin kəmiyyətcə bölünməsi kimi intəhasızlığa qədər uzanmamasından çıxış edərək, onun indi 60-a çatmış elementlərinin sayını getdikcə azaltmağa çalışırlar: əgər onlar öz tədqiqatlarında iki elementədək gəlib çıxsaydılar, onu birə endirməyə çalışardılar. Çünki yekcinslik qanunu özlüyündə materiyaya xas olan və materiya üçün özlüyündə əhəmiyyət kəsb etməyən, yalnız onun təsadüfi forma və keyfiyyəti olan bütün digər vəziyyətlərdən qabaq gələn ilkin kimyəvi vəziyyət barədə hipotezə işarə edir. Digər tərəfdən, başa düşmək olmur ki, bu vəziyyət hansısa kimyəvi dəyişikliyə necə məruz qalır, axı ona təsir göstərəcək www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
50
başqa bir vəziyyət hələ yox idi. Bu, kimyəvi izah üçün Epikürün atomlardan birinin ilk dəfə öz hərəkətinin ilkin istiqamətindən necə çıxdığının şərhini vermək istəyərkən rastlaşdığı çətinliyi yaradır. Bu özü-özlüyündə açılan, labüd və həlli qeyri-mümkün ziddiyyəti birbaşa kimyəvi antinomiya kimi qiymətləndirmək olar: o burada, təbiətşünaslığın iki təbii qütblərindən birində peyda olan kimi, ikincidə də müvafiq antipod ortaya çıxacaqdır. Təbiətşünaslığın bu ikinci qütbə nail olmağına da ümidlər azdır, çünki getdikcə daha aydın olur ki, kimyəvini heç vaxt mexanikə, üzvini isə kimyəviyə və ya elektrikə müncər etmək olmaz. Kim bizim günlərimizdə bu yanlış yola düşürsə, özündən əvvəlkilər kimi nəzərə çarpmadan və pərt halda həmin yoldan çıxacaqdır. Bu barədə təfsilatı ilə növbəti kitabda danışılacaqdır. Burada ötəri xatırladılmış çətinlik təbiətşünaslıq qarşısında onun öz sferasında durur. Fəlsəfə kimi götürüldükdə isə, materializm kimi göz qabağına gəlir: lakin sonuncu, gördüyümüz kimi, yaranışdan öz qəlbində ölüm daşıyır, çünki o, subyekt və idrak formalarının başı üzərindən tullanır, halbuki sonuncular da artıq onun gəlib çıxmaq istədiyi kobud materiya və eləcə də onun gəlmək istədiyi orqanizm üçün nəzərdə tutulur. Çünki «subyektsiz obyekt yoxdur» - hər cür materializmi həmişəlik qeyri-mümkün edən müddəa budur. Günəş və planetləri, əgər onları görən göz və dərk edən dərrakə yoxdursa, sözlə adlandırmaq olar: lakin təsəvvür üçün bu sözlər cingildəyən sincdən savayı bir şey deyil. Amma digər tərəfdən, səbəbiyyət qanunu və onun izi ilə gedən təbiəti müşahidə və tədqiqat labüd olaraq bizi belə bir doğru gümana gətirir ki, hər bir materiyanın hər bir yüksək təşkilli vəziyyəti zaman daxilində yalnız daha kobud olanın ardınca gəlmiş, heyvanlar –
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
51
insanlardan əvvəl, balıqlar –quru heyvanlarından qabaq, bitkilər sonunculardan əvvəl, cansızlar bütün canlılardan əvvəl mövcud olmuş; deməli, ilkin kütlə birinci göz açılmazdan xeyli əvvəl bir sıra uzun dəyişikliklərdən keçməli idi. Hər halda bu birinci açılan gözdən, o, həşərata mənsub olsa belə, biliyin zəruri vasitəçisi kimi bütün dünyanın varlığı asılıdır. Söhbət o bilikdən gedir ki, dünya məhz onun üçün və onun özündə mövcuddur, onsuz dünyanı heç xəyala belə gətirmək olmaz, zira o, bütünlüklə təsəvvürdür və bu keyfiyyətcə öz varlığının daşıyıcısı kimi dərk edən subyektə ehtiyac duyur. Saysız-hesabsız çevrilmələrlə dolu olan, - həmin çevrilmələr vasitəsilə materiya formadan yüksəlmişdir.Ona qədər ilk dərk edən heyvan yaranmışdır – zamanın bu uzun dövrü və eləcə də zamanın özü belə bir şüurla eyniyyətdə mümkündür ki, onun təsəvvürləri, onun idrak forması elə zamanın özüdür, onlardan kənarda əhəmiyyətini büsbütün itirir, heçliyə çevrilir. Beləliklə, görürük ki, bir tərəfdən bütün dünyanın varlığı zəruri surətdə, nə qədər kamil olmasa da, ilk dərk edən məxluqdan asılıdır, digər tərəfdən bu dərk edən ilk heyvan da labüd olaraq və büsbütün özünün də kiçik halqa kimi daxil olduğu əvvəlki səbəb və təsirlərin uzun zəncirindən asılıdır. Bizim həqiqətən eyni labüdlüklə gəldiyimiz bu iki bir-birinə zidd baxışı, əlbəttə ki, idrakımızın digər antinomiyası adlandıra və onu təbiətşünaslığın birinci qütbündə tapdığımıza uyğunlaşdıra bilərik; Kantın 15 dörd antinomiyası isə, əksinə, əsası olmayan uydurmadır, mən bunu bu əsərimə əlavə edilmiş tənqidimdə göstərəcəyəm. Lakin axırda labüd surətdə qarşımızda peyda olan bu təzad onunla öz həllini tapır ki, Kantın dili ilə desək,
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
52
zaman, məkan və səbəbiyyət özündə şeyə yox, onun yalnız forması olduğundan təzahürünə mənsubdur; mənim dilimdə isə bu o deməkdir ki, obyektiv aləm, təsəvvür kimi dünya – dünyanın yeganə yox, bir növ tək zahiri tərəfidir və onun tam başqa tərəfi də vardır; o onun daxili mahiyyətini, özəyini,
bilavasitəsi olan «iradə» adlandırdığımız növbəti kitabda nəzərdən keçirəcəyik. Lakin dünya təsəvvür kimi– biz onu burada elə bu cür də tədqiq edirik– əlbəttə ki, yalnız ilk göz açılan andan başlanır: biliyin bu vasitəçisi olmadan dünya mövcud ola bilməz və deməli, əvvəllər də mövcud olmamışdır. Lakin bu göz olmadan, yəni idrakdan keçmədən nə əvvəl olub, nə də ki, zaman. Lakin başlanğıca malik olan zaman deyil, əksinə, bütün başlanğıclar ondadır. Lakin zaman dərk edilə bilənin ən ümumi forması olduğuna görə – bütün hadisələr səbəb əlaqəsi vasitəsilə onda yerləşir – ilk dərketmə ilə birlikdə zaman da özünün ikitərəfli sonsuzluğu ilə meydana çıxır; bu birinci indini özü ilə dolduran təzahür də, eyni zamanda, səbəb əlaqəli və nəhayətsiz olaraq keçmişə uzanıb gedən bir sıra hadisələrdən asılı kimi dərk olunmalı, bu keçmişin özü isə elə bu cür birinci indi ilə və eləcə də əksinə, sonuncu– birinci ilə şərtlənmişdir. Beləliklə, ilk indi, onun irəli gəldiyi keçmiş kimi dərk edən subyektdən asılıdır və onsuz heç nədir; bununla belə, onlar labüd şəkildə ona gətirib çıxarırlar ki, bu birinci indi birinci kimi, yəni öz atası olaraq keçmişə malik olmayan kimi, zamanın başlanğıcı kimi təsəvvür edilmir: yox, o, digər tərəfdən, bu indinin doldurduğu hadisə səbəbiyyət qanununa görə bu keçmişi dolduran əvvəlki vəziyyətlərin təsiri olduğu kimi varlığın zamandakı əsas qanununa görə keçmişin nəticəsidir. Mifoloji www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
53
şərhləri sevənlər burada göstərilmiş başlanğıcsız zamanın başlanma anını Kronosun (Xpovos) doğulmasında simvollaşdırılmış görə bilər: bu balaca zalım öz atasını axtalayan kimi göy və yerin kobud törəmələri kəsildi və səhnəyə allahlar və insanlar nəsli çıxdı 16 . Məsələnin materializmin- obyektdən çıxış edən fəlsəfi sistemlərdən ən ardıcılının– izi ilə gəlib çıxdığımız bu cür qoyuluşu subyekt və obyekt arasında labüd qarşılıqlı asılılığı və eyni zamanda dəfedilməz əksliyi aşkar edir. Bunu dərketmə dünyanın daxili mahiyyətini, özündə şeyləri, təsəvvürün haqqında bəhs edilən iki elementindən birində yox, daha çox təsəvvürdən tam fərqlənən nəsə bir şeydə– üzərində bu cür ilkin, köklü və bu halda həlledilməz ziddiyyət olmayan şeydə axtarmağa məcbur edir. Obyektdən subyekti çıxarmaq məqsədilə təsvir olunan çıxış etməyə subyektdən obyekti çıxarmaq məqsədilə çıxış etmə qarşı durur. Əgər birinci indiyədək yaranmış fəlsəfi sistemlərdə çox geniş yayılməşsa da, ikincinin yeganə və bu zaman çox yaxşı örnəyi, doğrusu desək, yalnız Y.Q.Fixtenin yalançı fəlsəfəsidir. Onu o baxımdan xatırlamaq lazımdır ki, onun təlimində həqiqi dəyərlər və daxili məzmun çox az idi: o gözə kül üfürməkdən savayı bir şey deyildi, lakin zahirən çox ciddi şəkildə, təmkinlə, şövqlə şərh edilir, zəif rəqiblə mübahisələrdə bəlağətlə müdafiə edilərək parlaya və nəsə həqiqiyə bənzər bir şey təsiri bağışlaya bilərdi. Bütün xarici təsirlər üçün əlçatmaz olan və dönmədən öz məqsədini – həqiqəti nəzərdə tutan əsil ciddilik Fixtedə, eləcə də şəraitə uyğunlaşan bu cür filosoflarda ən çox çatışmayan şey idi. Başqa cür ola da bilməzdi. Hər bir kəs
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
54
təəccüb üzündən və hökmən bundan azad olmağa çalışaraq filosof olur. Platon onu xeyli dərəcədə fəlsəfi hiss adlandırır. Lakin burada qeyri-həqiqi filosofları həqiqi filosoflardan fərqləndirən odur ki, sonuncularda bu heyrət dünyanın öz mənzərəsindən yarandığı halda, birincilərdə yalnız kitabdan, hazır sistemdən yaranır. Fixtedə də belə olmuşdur, çünki o yalnız Kantın özündə şeyi sayəsində filosof olmuşdur, bunsuz isə çox güman ki, tamamilə başqa işlə məşğul olardı, həm də böyük uğurla, belə ki, o, böyük ritorik istedada malik idi. Əgər Fixte onu filosof etmiş kitabın– «Xalis zəkanın tənqidi» kitabının mənasına dərindən nüfuz etsəydi, başa düşərdi ki, öz ruhuna görə onun başlıca təlimi belədir: əsas qanunu bütün sxolastik fəlsəfənin düşündüyü kimi qətiyyən veritas aeterna deyildir, yəni dünyayadək, ondan kənarda və onun fövqündə şərtsiz önəmə yox, tək bir təzahür hüdudunda nisbi və şərti əhəmiyyətə malikdir, onun məkan və ya zamanın zəruri əlaqəsi, yaxud səbəbiyyət qanunu kimi, ya da idrakın əsası kimi çıxış edib-etməməsinin fərqi yoxdur; buna görə dünyanın daxili mahiyyətini, özündə şeyləri heç vaxt bu qanunun yol göstərəninə əsasən kəşf etmək olmaz, əksinə, nəyə gətirib çıxarartdığı hər şey həmişə yalnız asılı və nisbi, həmişə yalnız təzahür, qeyri-özündə şey olacaqdır; daha sonra, bu qanunun qətiyyən subyektə aidiyyəti yoxdur, yalnız obyektlərin formasıdır və bu obyektlər də məhz buna görə özündə şey deyillər; obyektlə eyni vaxtda subyekt yaranır və əksinə, odur ki, nə obyekt subyektə, nə də subyekt obyektə nəticə öz əsasına daxil olduğu kimi daxil ola bilər. Lakin bütün bunlar Fixteyə kiçicik də olsa təsir bağışlamamışdır: ona yeganə maraqlı gələn www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
55
subyektdən çıxış etmə idi ki, bunu da Kant əvvəlki obyektdən çıxış etmənin yanlış olduğunu göstərmək üçün seçmişdi. Kantın fikrincə, obyekt bu tərzlə özündə şeyə çevrilirdi. Fixte isə subyektdən bu çıxış etməni ən əsas şey kimi qəbul etmişdi və onu təqlid eləyənlərin hamısı kimi, düşünürdü ki, o bu məsələdə Kantdan irəli gedərsə, onu üstələyəcək– əks istiqamətdə əvvəlki doqmatizmin buraxdığı və buna görə də Kant tərəfindən tənqidə məruz qalmış səhvləri təkrar etmişdir. Beləliklə, ən əsas şeydə heç nə dəyişməmiş və əvvəlki əsas səhv, yəni obyekt və subyektin öz aralarında səbəb və nəticə münasibətləri ilə bağlı olması barədə fikir əvvəldə olduğu kimi qalmışdır; buna görə əsas qanunu, əvvəllərdə olduğu kimi, şəksiz qüvvəsini qoruyub saxlamış, özündə şey isə əvvəlki kimi obyektdə olma əvəzinə dərketmə subyekti üzərinə keçirildi; hər ikisinin şübhəsiz nisbiliyi isə göstərsə də ki, özündə şeyləri və ya dünyanın mahiyyətini onlarda yox, onların hüdudlarından kənarda və ümumiyyətlə, yalnız nisbi mövcud olan hər şeyin hüdudlarından kənarda axtarmaq lazımdır, bu əvvəlki kimi anlaşılmaz qaldı. Bütün sxolastlarda olduğu kimi Fixtedə, əsas qanunu aeterna
üzərində əbədi tale hökm sürdüyü kimi, sxolastların da allahı üzərində aeternae veritates, yəni metafizik, riyazi və metaloji həqiqətlər bəzilərində isə həm də mənəvi qanunun hakimiyyəti hökm sürürdü,. Tək bir bu veritateslər heç nədən asılı deyildilər, lakin onlara görə həm Allah, həm də dünya zəruri idi. Əsas qanununa görə veritati aeternae kimi, Fixtedə Mən, beləliklə, dünyanın, yaxud Mən olmayanın, obyektin əsasıdır, sonuncu isə birincinin nəticəsi, onun məhsuludur. Əsas qanununun sonrakı tədqiqata davam etdirmək və ya nəzarətə www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
56
məruz qoymaqdan Fixte çəkinmişdir. Əgər mən bu qanunun belə bir formasını göstərmək istəsəydim ki, ona əsasən Fixte Mən olmayanı torun hörümçəkdən çıxması kimi Məndən çıxmasına məcbur edir, o zaman deyərdim ki, bu, varlığın məkandakı əsası, qanunudur: çünki yalnız ona münasibətdə
və buna görə də nə vaxtsa yazılmış ən darıxdırıcı və ən məzmunsuz kitabın məzmununu təşkil edən üsulların əzablı deduksiyaları hər halda müəyyən məna və əhəmiyyət kəsb edir 17
Beləliklə, Fixtenin heç xatırlanmasına dəyməyən bu fəlsəfəsi köhnə materializmin gecikmiş əsl əksi kimi bizim üçün maraqlıdır. Söhbət o materializmdən gedir ki, Fixtenin fəlsəfəsi subyektdən çıxış etdiyi kimi, ardıcıl olaraq o da obyektdən çıxış edirdi. Materializm ən adi obyektlə birlikdə dərhal subyekti də təsdiq etmiş olduğunu görmədiyi kimi, Fixte də görə bilmirdi ki, nəinki subyektlə (ona hər nə ad versə belə) birlikdə artıq obyekti də təsdiqləyir – çünki sonuncu olmadan heç bir subyekt mümkün deyil, həm də onu görmürdü ki, hər hansı a priori nəticə və hər növ sübut ümumiyyətlə zərurətə dayanır, hər növ zərurət isə yalnız əsas qanununa əsaslanır, belə ki, zəruri olmaq və həmin əsasdan çıxış etmək - bu eyni əhəmiyyətə malik anlayışlardır; * o, həmçinin görmürdü ki, əsas qanunu özlüyündə obyektin ümumi formasıdır və buna görə artıq obyekti nəzərdə tutur, ona qədər və onsuz əhəmiyyət kəsb etmir və yalnız onu doğura, özünün qanunverici qüvvəsi ilə istehsal edə bilməz. Ümumiyyətlə, subyektdən çıxış etmə və yuxarıda təsvir edilmiş
* Bax: «Əsas qanununun dörd şəkilli kökü haqqında», § 49. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
57
obyektdən etmə öz aralarında eyni bir səhvdə düz gəlir: hər ikisi qabaqcadan güman edir ki, yalnız çıxarmaq barədə düşünür, yəni özünün çıxış nöqtəsinin lazımi korrelyatını nəzərdə tutur. Bu iki əks səhvdən bizim üsul toto genere (prinsip etibarilə) fərqlənir, ona görə ki, biz nə obyektdən çıxış edirik, nə də subyektdən, biz şüurun, təsəvvürün birinci faktından çıxış edirik, onun isə birinci və ən mühüm forması obyektə və subyektə parçalanmadır. Obyektin forması isə müxtəlif şəkilli əsas qanunudur və bu növlərdən hər biri ona aid təsəvvürlər sinfində o dərəcədə hökmranlıq edir ki, göstərildiyi kimi, bu növün dərk olunması ilə birlikdə bütün sinfin mahiyyəti də dərk olunur, çünki sonuncu (təsəvvürlər keyfiyyətində) elə həmin növün özündən savayı bir şey deyildir: məsələn, zaman onda olan varlığın əsasıdır, yəni ardıcıllıqdır; məkan ondakı əsas qanunu, yəni vəziyyətdir; materiya səbəbiyyətdir; anlayış (indi aydın olacaq) idrakın əsasına münasibətdir. Dünyanın təsəvvür kimi ən ümumi formasında (subyekt və obyekt) və ona tabe olanda (əsas qanunu) bu tam və ucdantutma nisbiliyi artıq dediyimiz kimi, bizə göstərir ki, dünyanın daxili mahiyyətini onun tamamilə başqa, təsəvvürdən fərqli tərəfində axtarmaq lazımdır; onu növbəti kitab hər bir canlı məxluq üçün elə o qədər bilavasitə etibarlı fakt əsasında aydınlaşdıracaqdır. Lakin əvvəlcə tək bir insana xas və məzmunu – anlayış, subyektiv korrelyatı isə – ağıl olan təsəvvürlər sinfini nəzərdən keçirmək lazımdır; indiyədək tədqiq edilmiş təsəvvürlər üçün isə
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
58
hər bir heyvana da xas olan dərrakə və hissiyyat korrelyatdırlar. *
Yüklə 6,14 Mb. Dostları ilə paylaş:
|