Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 6,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
|
§ 10
Bu bizi getdikcə aşağıdakı məsələlərə daha da yaxınlaşdırır: dürüstlüyə necə nail olunur; fikri necə əsaslandırmaq olar; bilik və elm nədən ibarətdir. Sonuncunu biz dil və düşünülmüş davranışla yanaşı zəkanın təmin etdiyi böyük üstünlüklərdən üçüncüsü hesab edirik. Zəka qadın təbiətinə 25 malikdir: o, yalnız qavrayarsa, doğa bilər. O, özü-özlüyündə əməliyyatlarının məzmunsuz
* II cildin 11-ci fəsli bura aiddir. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
84
formalarından savayı bir şeyə malik deyil. Zəka tərəfindən dörd qanundan savayı mükəmməl xalis dərk etmə, ümumiyyətlə, mövcud deyil. Mən həmin qanunlara metaloji həqiqiliyi də əlavə etmişəm. Bunlar: eyniyyət, ziddiyyət, istisna edilmiş üçüncü və idrakın kafi əsası qanunlarıdır. Çünki məntiqdə yerdə qalanı belə zəka tərəfindən sırf dərk olunan deyillər, belə ki, anlayışlar sferalarının münasibət və kombinasiyalarını nəzərdə tutur; anlayışlar isə, ümumiyyətlə, özündən qabaqkı əyani təsəvvürlərin ardınca yaranır, onlara münasibət anlayışların mahiyyətini təşkil edir və deməli, onlar tərəfindən nəzərdə tutulur. Bu ilkin şərt anlayışların müəyyən məzmununa yox, ancaq varlıqlarına şamil olunduğu üçün, bütövlükdə götürülmüş məntiq xalis zəkanın elmi sayıla bilər. Bütün yerdə qalan elmlərdə zəka öz məzmununu aşkar təsəvvürlərdən alır: riyaziyyatda – hər hansı təcrübədən əyani məlum olan məkan və zaman münasibətlərindən; sırf təbiətşünaslıqda, yəni bizim hər hansı təcrübəyədək təbiətin axını barədə bildiyimizdə elmin məzmunu sırf dərrakədən irəli gəlir, yəni səbəbiyyət qanununu aprior dərk etməkdən və onun məkan və zamanı xalis seyr və əlaqəsindən. Bütün digər elmlərdə adlarını çəkdiyimiz fənlərdən götürülməmiş hər şey təcrübəyə mənsubdur. Ümumiyyətlə, bilmək- ixtiyari canlandırma üçün ruhunun hökmü altında özlündən kənarda nədəsə idrakın kafi əsasını tapan, yəni həqiqi olan mühakimələrə malik olmaq deməkdir. Beləliklə, yalnız mücərrəd idrak bilikdir: buna görə o ağılla şərtlənmişdir və heyvanlar barəsində biz, ciddi desək, guya onların nəsə bildiyini iddia edə bilmərik, hərçənd onlarda da əyani idrak, onun barəsində xatirələr və bu səbəbdən təxəyyül var - sonuncu onların yuxu görmələri ilə sübuta yetir. Şüuru biz onlara aid
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
85
edirik və onun anlayışı ilə hansı növ olursa-olsun nəticə etibarilə (hərçənd ki, sözün mənşəyində bilik durur) təsəvvür anlayışı üst-üstə düşür. Buna görə biz bitkilərə idrakı yox, həyatı aid edirik. Beləliklə, bilik – mücərrəd şüurdur, zəkanın başqa yolla dərk olunanların anlayışlarında təsbitidir.
§ 11
Bu baxımdan idrakın həqiqi əksi hissdir və biz onu bu səbəbdən burada nəzərdən keçirəcəyik. Hiss sözü ilə işarələnən anlayış həmişə yalnız mənfi məzmuna malik olur, yəni şüurda verilən nəsə nə anlayışdır, nə də ağlın mücərrəd idrakı. Sonradan nə olursa- olsun, o həmin hissin anlayışına aiddir və onun ölçüyəgəlməz geniş sferası ən müxtəlif şeylərdən ibarətdir: biz onların öz aralarında uzlaşmadığını yalnız bu mənfi münasibətdə abstrakt anlayış olmadıqlarına görə üst-üstə düşdüyünü bilməsək, başa düşməyəcəyik. Çünki göstərilən anlayışda, ən müxtəlif, hətta düşmən elementlər belə, məsələn, dini hisslər, şəhvət, mənəvi hisslər, lamisə, ağrı, zəngləri, səsləri hiss etmək, onların harmoniya və disharmoniyasını hiss etmək; daha sonra nifrət, ikrah, özündən müştəbehlik, şərəf, pərtlik, ədalətlilik və ədalətsizlik hissi, həqiqət hissi, qüvvənin, zəifliyin, sağlamlığın, dostluğun, sevginin estetik duyğusu və s. kimi fiziki hisslər sakitcə yanaşı dururlar. Onların arasında istisnasız olaraq ümumi heç nə yoxdur, yeganə mənfi xüsusiyyət – zəkanın abstrakt idrakı olmamalarıdır. Ən heyranedici hal isə budur ki, məkan münasibətlərinin aşkar, aprior dərk olunması və xalis zəkanın hər hansı dərki anlayış altına gətirilir və ümumiyyətlə, bizim əvvəlcə intuitiv olaraq dərk etdiyimiz, lakin hələ abstrakt anlayışa yerləşdirmədiyimiz hər bir idrak,
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
86
hər bir həqiqət haqqında deyilir ki, biz onları hiss edirik. İzah üçün ən yeni kitablardan bir neçə misal gətirmək istərdim, çünki onlar mənim tərifimi çox gözəl təsdiq edirlər. Yaxşı yadımdadır, Evklidin alman dilinə tərcümələrinin birinə yazılmış ön sözdə oxumuşam ki, həndəsəyə müraciət edənləri hələlik sübutlara əl atmadan bütün fiqurları çəkməyə məcbur etmək lazımdır, çünki bu halda onlar, dəlillər onları tam dərkə gətirməzdən çox-çox qabaq həndəsi həqiqətləri hiss edəcəklər. F.Şleyermaxerin ―Əxlaq təliminin tənqidi‖ əsərində də eynilə bu cür məntiqi və riyazi hisslərdən (səh. 339), bərabər biliyindən və ya iki düsturun fərqindən (səh. 342) danışılır. Daha sonra, Tennemanın ―Fəlsəfə tarixi‖ kitabında (səh. 361) oxuyuruq: ―Yanlış nəticələrin düzgün olmaması hiss olunsa da, səhvləri tutmaq mümkün deyildi‖. Nə qədər ki, bizdə hiss anlayışına düzgün baxış bərqərar olmayıb, nə qədər ki, biz yalnız onun üçün təkcə mühüm olan mənfi əlaməti görmürük, o vaxta qədər bu anlayış öz sferasının həddən ziyadə genişliyi və özünün sırf mənfi, tamamilə birtərəfli və olduqca əhəmiyyətsiz məzmunu sayəsində daim anlaşılmazlıq və mübahisələr üçün bəhanə olacaqdır. Bizdə hələ eyni əhəmiyyətə malik duyğu (Empfindung) sözü olduğu üçün, ondan fiziki hissləri ifadə etməkdən ötrü variant kimi istifadə etmək münasibdir. Hissin bu anlayışının mənşəyinə gəldikdə, – bütün digərlərinə münasibətdə qeyri-proporsional olmaqla– o, şəksiz aşağıdakılardan ibarətdir. Bütün anlayışlar (yalnız anlayış sözlə ifadə olunur) müstəsna olaraq zəka üçün mövcuddur, ondan irəli gəlir: deməli onlar bəri başdan bizi birtərəfli baxışa sövq edirlər. Belə nöqteyi-nəzərdən isə yaxında olanlar aydın görünür və müsbət müəyyənləşir, daha uzaq olanlar isə qarışır və tezliklə müşahidəçinin gözündə yalnız mənfi xarakter kəsb edir. Belə ki, hər millət başqalarını yadelli adlandırır, yunan qalanlarına barbar adı verir, ingilis üçün İngiltərə və ingilisin olmayan hər şey continent və continentaldır: mömin başqalarını kafir və ya bütpərəst www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
87
adlandırır; zadəgan üçün yerdə qalanları - roturies (raznoçin, yəni qeyri-zadəganlar), tələbə üçün– filisterlərdir və s. Həmin birtərəflilikdə, demək olar ki, təşəxxüsün həmin kobud nadanlığında, nə qədər qəribə səslənsə də, zəkanın özü günahkardır, çünki o, bir hiss anlayışına idrakın hər növ modifikasiyasını – əgər o, bilavasitə onun təsəvvür üsuluna mənsub deyilsə, başqa sözlə desək, abstrakt anlayış deyilsə– daxil edir. Zəka bu günahı dərin özünüdərk yolu ilə hərəkət tərzini özü üçün aydınlaşdırmadan indiyədək öz sahəsində anlaşılmazlıq və dolaşıqlıq bahasına yumalı idi, axı, hətta hissin xüsusi qabiliyyəti belə icad edilmiş və onun nəzəriyyələri qurulurdu.
§ 12 Bilik – onun kontradiktor əksliyi kimi mən indicə hiss anlayışını 26 təqdim etdim – bu, artıq deyildiyi kimi, abstrakt dərketmə, yəni ağılla qavramadır. Lakin ağıl həmişə başqa yolla artıq qazanılmış nəyisə idraka qaytardığı üçün, o, əslində, bizim bildiyimizi genişləndirmir, ona yalnız başqa forma verir. Yəni intuitiv surətdə, in concreto dərk olunan şey onun sayəsində mücərrəd və ümumi şəkildə dərk olunur, bu isə belə şəkildə söylənilənin ilk baxışda nəzərə çarpdığından müqayisəyə gəlməz dərəcədə vacibdir. Çünki dərk olunan şeyin sabit qorunub saxlanması, onu ötürmə imkanı, təcrübədə inamlı və geniş tətbiqi bütünlüklə dərk olunan şeyin biliyə çevrilməsi, abstrakt xarakter kəsb etməsindən asılıdır. İntuitiv olaraq idrak həmişə xüsusi hala aiddir, yalnız ən yaxına aiddir və onun üzərində də dayanır, zira hissiyyat və idrak eyni vaxtda əslində yalnız bir obyekti dərk edə bilər. Hər növ davamlı, əlaqəli, planauyğun
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
88
fəaliyyət buna görə əsas prinsiplərdən, yəni mücərrəd bilikdən çıxış etməli və onları rəhbər tutmalıdır. Belə ki, məsələn, səbəb və təsir arasında münasibət barədə dərrakədə olan dərk bu barədə in abstracto təsəvvür ediləndən qat-qat mükəmməl, dərin və dolğundur: yalnız idrak aşkar, bilavasitə və mükəmməl surətdə açar qolunun, palispastın, dişli çarxın necə fəaliyyət göstərməsini, tağtavanın necə sallandığını dərk edir və s. Lakin intuitiv idrakın indicə toxunduğumuz xüsusiyyətləri nəticəsində bilavasitə verilənə müraciət etməklə, maşın və binaların inşası üçün tək bir dərrakə kifayət etməz; burada zəka işdən yapışmalı, seyri abstrakt anlayışlarla əvəz etməli, onları öz fəaliyyətində bələdçiyə çevirməli və əgər onlar düzdürsə, uğur təmin edilmişdir. Elə bu cür xalis seyrlə biz parabola, hiperbola, spiralın mahiyyətini və qanunauyğunluğunu mükəmməl qavrayır, lakin bu dərketməni gerçəkliyə düzgün tətbiq etməkdən ötrü, əvvəlcə onu abstrakt biliyə çevirmək lazımdır. Bu zaman o (bilik ), əyaniliyini itirsə də, abstrakt biliyin həqiqiliyi və müəyyənliyini qazanır. Beləliklə, bütün diferensial hesablama bizim əyrilər barədə
biliyimizi, əslində, genişləndirmir, onların xalis seyrində olanlardan artığına malik deyil; lakin o, intuitivi abstrakta çevirməklə idrakın xarakterini dəyişir ki, bu da tətbiq zamanı qeyri-adi tərzdə səmərəli, məhsuldar olur. Bu yerdə bizim dərketmə qabiliyyətimizin daha bir xüsusiyyətini yada salmaq lazımdır: nə qədər ki, əyani və mücərrəd idrak arasında fərq bütünlüklə aydınlaşmamışdı, onu görə bilmirdilər. Bu xüsusiyyət ondan ibarətdir ki, məkanın münasibətini özlüyündə bilavasitə abstrakt idraka keçirmək olmaz, bunun üçün yalnız zaman
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
89
kəmiyyəti, yəni rəqəmlər yararlıdır. Yalnız rəqəmlər onlara dəqiqliklə uyğun gələn abstrakt anlayışlarda ifadəsini tapa bilər, məkan kəmiyyəti isə yox. Min anlayışı on anlayışından hər iki zaman kəmiyyəti seyrdə fərqləndiyi kimi fərqlənir: min deyəndə biz on rəqəmindən müəyyən miqdar dəfə artıq rəqəmi təsəvvürə gətiririk və biz zamanda seyr etmək üçün bu min rəqəmini onluqlara bölə, yəni onu hesablaya bilərik. Lakin mil və futun abstrakt anlayışları arasında onlar barəsində əyani təsəvvür olmadan və ədədlərin köməyi olmadan, bu kəmiyyətlərin özlərinə müvafiq dəqiq fərq mövcud deyil. Hər iki anlayışda, ümumiyyətlə, məkan kəmiyyəti düşünülür və onları kifayət qədər fərqləndirməkdən ötrü ya məkan seyrini köməyə çağırmaq, yəni mücərrəd idrak sahəsini tərk etmək, ya da bu fərqi ədədlərlə təsəvvür etmək lazımdır. Beləliklə, əgər biz məkan münasibətləri haqqında abstrakt biliyə malik olmaq istəyiriksə, onları əvvəlcə zaman münasibətlərinə, yəni ədədlərə keçirmək lazımdır. Buna görə həndəsə yox, yalnız hesab kəmiyyət barədə ümumi elmdir, həndəsə isə əgər onu başqaları üçün rahat şərh etmək və ona təcrübədə dəqiq müəyyənlik və tətbiq edilə bilmə vermək istəyirlərsə, hesaba keçirilməlidir. Doğrudur, məkan münasibətlərini də özlüyündə in abstracto düşünmək olar, – məsələn, sinus bucağa uyğun artır; lakin bu münasibətin qiymətini göstərmək tələb olunursa, ədəd lazımdır. Üçölçülü məkanı yalnız bir ölçüyə malik zamana keçirmək zərurəti, əgər biz məkan münasibətlərinin abstrakt dərkini (yəni sadə seyr yox, bilik) istəyiriksə, məhz bu zərurət riyaziyyatı bu qədər çətinləşdirir. Əgər əyrilərin onların analitik hesablanması ilə seyrini, ya da heç olmasa triqonometrik funksiyalarının loqarifm cədvəllərini, bu cədvəllərdə ifadə olunan üçbucağın
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
90
hissələri arasında dəyişən münasibətlərin seyri ilə müqayisə etsək, bu daha da aydınlaşacaq. Seyrin burada ilk baxışda, deyək ki, sinusun artması ilə kosinusun necə azaldığını, bir bucağın kosinusunun başqasının sinusu olmasını, hər iki bucağın azalması və artması arasında tərs mütənasibliyi necə dəqiqliklə və bütünlüklə tutmasını in abstracto ifadə etməkdən ötrü böyük miqdarda ədəd və yorucu hesablama tələb olunardı. Özünün
kimi əzab-əziyyətə düçar olacağını deyə bilərik. Bununla belə, əgər biz praktiki məqsədlər naminə istəsək ki, məkan münasibətləri abstrakt anlayışlarda qeydə alınsın, bu zəruridir: birincilər sonuncularda bilavasitə yox, sırf zaman kəmiyyəti, abstrakt idrak üçün təkcə bilavasitə yararlı olan ədəd vasitəsilə ifadə oluna bilərlər. Maraqlı cəhət bir də budur ki, əgər məkan seyr üçün tam yararlıdırsa və özünün üç ölçüsünün köməyi ilə ən mürəkkəb münasibətləri belə müşahidə etmək imkanı verirsə, lakin abstrakt idrak üçün əlçatmazdırsa, bunun tam əksi olaraq zaman mücərrəd anlayışlara asanlıqla yerləşir, amma seyrə çox az şey verir: bizim sırf zaman daxilində, məkanı cəlb etmədən rəqəmləri özünəməxsus stixiyalarında seyrimiz çətinliklə on rəqəminə çatır – bu hüdud arxasında biz rəqəmlərin aşkar dərkini yox, yalnız abstrakt anlayışlara malik oluruq; digər tərəfdən, hər bir surətlə və bütün cəbr işarələri ilə biz dəqiq müəyyən edilmiş abstrakt anlayışları birləşdiririk. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, bir sıra zəkaları yalnız əyani idrak tam razı salır. Məkanda varlığın əyani təsəvvür edilən əsası və nəticəsi – onların axtardığı budur. Məkan məsələlərinin Evklid isbatı və ya hesab vasitəsilə həlli onları təmin etmir. Digər
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
91
zəkalar isə, əksinə, istifadə və izah üçün yararlı olan abstrakt anlayışlar tələb edirlər: uzun fikir zəncirində mücərrəd tezis, düstur, dəlil-sübutlar və hesablamalar üçün onlarda dözüm də, yaddaş da var. Bu hesablamalarda istifadə olunan işarələrsə ən mürəkkəb abstraksiyaların əvəzediciləridir. Sonuncu göstərilən zəkalar – müəyyənliyə, birincilər– əyaniliyə can atırlar. Fərq göz qabağındadır. Biliyin, abstrakt idrakın ən ali dəyəri ondan ibarətdir ki, onu başqalarına ötürmək və təsbit etməklə qoruyub saxlamaq olar: yalnız bunun sayəsində o, təcrübə üçün son dərəcə əvəzsiz və vacib olur. Başqası öz dərrakəsində əyani idrak vasitəsilə fiziki cisimlərin dəyişiklikləri və hərəkəti arasında səbəb əlaqəsinə malik ola və bundan tam razı qala bilər: lakin onun bilikləri başqalarına ötürülsün deyə, onu əvvəlcə anlayışlarda möhkəmləndirmək lazımdır. Hətta birinci növ dərketmənin praktiki məqsədləri üçün kifayət edər ki, onun sahibi onun tətbiqini həm də tam icra oluna biləcək fəaliyyətdə – nə qədər ki, əyani dərketmə hələ canlıdır – bütünlüklə öz üzərinə götürsün: lakin başqasının yardımına ehtiyac varsa, belə idrak kifayət etmir, şəxsi hərəkətləri yaxud belə müxtəlif zaman kəsiyində yerinə yetirilməli, deməli düşünülmüş plan tələb edirsə belə idrak kifayət etmir. Məsələn, təcrübəli bilyard oyunçusu elastik
cisimlərin öz
aralarında toqquşma qanunlarının tam biliyinə yalnız idrakda, yalnız bilavasitə seyrdə malik ola bilər, bu da onlara tam kifayət edir. Lakin bu qanunların həqiqi biliyinə, yəni in abstracto idraka yalnız alim- mexanik malikdir. Əgər ixtiraçı maşının özü düzəldirsə, hətta maşın düzəltmək üçün bu cür sırf intuitiv dərketmə kifayət edir.
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
92
İstedadlı sənətkarlar qeyd edim ki, hər hansı elmi məlumatsız məhz belə də hərəkət edirlər. Amma əksinə, mexaniki əməliyyatları, maşınqayırmanı, bina ucaltmağı yerinə yetirmək üçün müxtəlif zaman kəsiyində başlayan bu mürəkkəb işdə insanlara ehtiyac duyulduğu üçün, belə birgə fəaliyyət rəhbəri özü üçün in abstracto onun planını tərtib etməlidir, bu isə yalnız ağlın köməyi ilə mümkündür. Maraqlıdır ki, birinci növ fəaliyyətdə – bu zaman kimsə məlum fəaliyyəti təkbaşına və fasiləsiz yerinə yetirməlidir – bilik, ağlın tətbiqi, refleksiya çox vaxt hətta mane ola bilər, məsələn, bilyard oyununda, qılıncoynatmada, alətlərin sazlanmasında, nəğmə oxuyanda. Belə hallarda fəaliyyətə bilavasitə əyani idrak rəhbərlik etməlidir, refleksiya isə diqqəti yayındırmaqla və insanı karıxdırmaqla onu inamsız edir. Məsələn, o, münasib yer tapmaq, yanlış ifratçılıq arasında lazımi fürsəti bulmağa çalışır; təbiət adamı bütün bunları bilavasitə, kənar heç nə barədə düşünmədən tapır. Eynilə bu cür mənim, əgər onu əlimdə tuta- tuta intuitiv olaraq bilmirəmsə, dərəcə və dəqiqələri, ülgücü hansı bucaq altında, qoymağı in abstracto müəyyənləşdirə bilməyimin nə xeyri? Ağıl insan surətinin anlanmasına mane olur: və o, bilavasitə dərrakə tərəfindən həyata keçməlidir, hədər yerə demirlər ki, üzün ifadəsini, fizionomiyanın mənasını yalnız hiss etmək olar, başqa sözlə onlar abstrakt anlayışlarda əriyib yox olmur. Hər bir kəs özünün bilavasitə intuitiv fizioqnomika və patoqnomikasına malikdir, lakin bu siqnatura rerum-u biri başqasına nisbətən (şeylərin nəyi bildirdiyini) daha aydın ancaq başa düşə bilər. Fizioqnomikanı in abstracto öyrətmək və öyrənmək olmaz, çünki burada çalarlar o qədər incədir ki, anlayış onların səviyyəsinədək enə bilməz. Buna görə
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
93
abstrakt bilik mozaik rəsmlərin Van der Verft və ya Dennerə bəslədiyi münasibəti onlara bəsləyir: naxışların incəliyinə baxmayaraq, xırda daşların qıraqları aydın göründüyü və buna görə bir rəngdən digərinə tədrici keçid mümkün olmadığı kimi, anlayışlar da özünün bu hərəkətsizliyi və kəskin cizgilərində onları nə qədər incə şəkildə yaxın təriflərlə parçalamağa cəhd göstərilsə də, heç vaxt seyr edilənin zərif modifikasiyasına nail ola bilməzlər, bununla belə, misal kimi tərəfimdən göstərilən fizioqnomikanın* bütün mahiyyəti məhz sonuncularda əks olunmuşdur. ( HAŞİYƏ: (*Mən buna görə o fikirdəyəm ki,
fizioqnomikanın dəqiqliyi bir neçə ümumi qanunun müəyyən edilməsindən irəli gedə bilməz; məsələn, alın və gözlərə əsasən intellektual olanı, dodaqlara və üzün aşağı hissəsinə görə iradənin etik təzahürlərini oxumaq olar: alın və gözlər bir-birini qarşılıqlı surətdə izah edir və müşahidə edilən bu cizgilərdən hər biri digəri olmadan yalnız yarıya qədər aydındır. Dahilik heç vaxt yüksək, geniş, gözəl, girdələnmiş alın olmadan mümkün deyil, lakin sonuncu çox vaxt bunlarsız da olur: sifət nə qədər çirkindirsə, ağıllı ifadəyə görə ağıl barədə daha düzgün nəticə çıxarmaq olar və sifət nə qədər gözəldirsə, səfeh ifadəyə görə səfehlik barədə daha düzgün nəticə çıxarmaq olar, çünki gözəllik insan tipinə uyğunluq kimi artıq özü mənəvi aydınlığın ifadəsidir, eybəcərlik bunun tam əksi olan xarakterə malikdir və s.) Anlayışların məhz bu xüsusiyyəti– bu xüsusiyyətlər mozaik naxışın daşlarına oxşayır və onun sayəsində seyr həmişə onların
asimptotası olaraq
qalır – sənətdə uğur qazanılmamasına bais olur. Əgər müğənni və ya virtuoz www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
94
refleksiyanı rəhbər tutursa, ölü olaraq qalacaqdır. Bu, bəstəkara da, rəssama da və hətta şairə də aiddir: anlayış sənət üçün həmişə bəhrəsizdir və yalnız onun texnikasını idarə edə bilər; anlayışın sahəsi – elmdir. Əsl sənətin anlayışdan yox, əyani idrakdan irəli gəlmə səbəbini üçüncü kitabda müfəssəl tədqiq edəcəyik. Anlayışın hətta adi davranışda, şəxsi tərif ünsiyyətdə oynadığı mənfi rol yalnız bundan ibarətdir ki, xudpəsəndlik və heyvaniliyin qəfil üzə çıxmasının qarşısını alır, bu səbəbdəndir ki, nəzakətlilik onun hər cür tərifə layiq törəməsidir. Lakin cazibədarlıq, məlahət, davranışda füsunkarlıq, sevgi və dostluq anlayışdan irəli gəlməməlidir, əks təqdirdə
Bax elə bu səbəbdəndir ki, dərin düşünməyə adət etməmiş vəhşi həyat tərzi sürən və savadsız adamlar, məlum fiziki təmrinlər, heyvanlarla mübarizəni, ox atmanı və sairəni elə inam və sürətlə yerinə yetirirlər ki, bu, refleksiya edən avropali üçün əlçatmazdır, ona görə ki, refleksiya onu tərəddüd etməyə və ləngiməyə məcbur edir.
Hər növ sünilik – refleksiyanın işidir: lakin uzun müddət və fasiləsiz olaraq onu saxlamaq mümkün deyil. Nemo potest personam diu fare fictam * - deyə Seneka “De dlementia” kitabında yazırdı: o, əksərən sezilir və öz məqsədinə çatmır. Həyatın çətin məqamlarında ani qərarlar, cəsarətli əməllər, tez və düzgün dərrakəlilik tələb olunduğu bir halda ağıl, əlbəttə ki, lazımdır: lakin o üstünlük əldə edib özünün şübhələri ilə lazım olanın dərk edilməsində intuitiv, bilavasitə, sırf hissiz şüurlu
|