Dünya: iradə və təsəvvür kimi
§ 19 Əgər biz birinci kitabda daxili müqavimət ilə,öz
Yüklə 6,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§ 19
Əgər biz birinci kitabda daxili müqavimət ilə,öz bədənimizi bu əyani dünyanın bütün digər obyektlərinə oxşar olaraq, yalnız dərk edən subyektin təsəvvürü ilə qəbul etdiksə, onda indi bizim üçün aydın oldu ki, hər bir kəs öz məxsusi bədəni barədə təsəvvürü digər hər bir şeydə onunla tamamilə oxşar olan bütün başqa təsəvvürlərdən məhz şüurda fərqləndirir: bu, o deməkdir ki, bədən şüurda həm də tamamilə başqa, toto genere fərqli şəkildə meydana çıxır ki, bunu da iradə sözü ilə işarə edirlər; öz məxsusi bədəni barədə məhz bu ikili bilik bizə bu bədənin özünün, onun fəaliyyətinin və motivlərə görə hərəkətlərinin və həmçinin onun xarici təsirlərə məruz
* II cildin 18-ci fəsli buraya aiddir.
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
təsəvvür deyildir, amma bundan savayı ki, o, bilavasitə olaraq bizdə olmayan bütün başqa real obyektlərin mahiyyətinin, fəaliyyətinin və məruz qalmalarının sirridir. Dərk edən subyekt məhz bir bədən bu xüsusi münasibətin təsiri üzündən fərddir, həmin bu bədən isə onun üçün bu münasibətlə yanaşı bütün digərlərinə oxşar olaraq təsəvvürlərdən biri fərddir. Amma o münasibət ki, dərk edən subyekt onun təsiri ilə, onun üzündən fərddir, buna görə də yalnız onunla onun bütün təsəvvürlərindən yeganələri arasında mövcuddur; elə buna görə də, yalnız bu yeganəni o, yalnız bir təsəvvür olaraq deyil, həm də eyni zamanda tamamilə başqa cür – iradə olaraq dərk edir. Amma əgər bu xüsusi münasibətdən, eyni şeyin bu ikili və tamamilə müxtəlifcinsli idrakından yayınsaq, onda bu bir bədən, bütün başqalarına oxşar olaraq, əlbəttə ki, təsəvvürdür; buna görə də, burada oriyentasiyanı istiqamətlənməkdən ötrü dərk edən fərd ikisindən birini qəbul etməlidir: ya bu bir təsəvvürün fərqləndirici cəhəti yalnız ondan ibarətdir ki, onun, fərdin, idrakı yalnız bu təsəvvürə ikili münasibətdədir, yalnız bu bir əyani obyektə daxil olmaq üçün, eyni zamanda, ikili giriş imkanına malikdir,– amma bu, verilmiş obyektin bütün başqalarından fərqi ilə deyil, yalnız onun, fərdin, idrakın bu bir obyektə münasibətinin onun başqa obyektlərə münasibəti ilə müqayisədəki fərqi ilə izah olunur; ya da bu bir obyekt mahiyyəti etibarı ilə bütün başqa obyektlərdən fərqlənir, bütün bunlar arasında təkcə o, eyni zamanda, həm iradə, həm də təsəvvürdür, bütün digərləri isə – yalnız təsəvvürdür, yəni sadə
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
yeganə real fərddir, yəni iradənin bilavasitə yeganə təzahürü və subyektin yeganə bilavasitə obyektidir. Sadəcə olaraq, təsəvvür kimi nəzərdən keçirilən başqa obyektlərin subyektin bədəninə oxşar olması, yəni onun məkanı doldurması (ola bilsin, o da yalnız təsəvvür olaraq mövcuddur) və onun məkan daxilində fəaliyyət göstərməsi ki, səbəb olmadan heç bir təsiri mümkün etməyən səbəbiyyət qanununun təsəvvürləri üçün şəksiz a priori olandan çıxış edilərək, mübahisəsiz sübut olunmasına baxmayaraq, amma (hətta onu belə deməsək ki, təsirlərdən eyni səbəbi deyil, ümumiyyətlə, səbəbi nəticə kimi çıxarmaq olar) bu, bizi hələ ki xalis təsəvvür sahəsindən çıxarmır, xalis təsəvvür sahəsi üçün isə yalnız səbəbiyyət qanunu qüvvəyə malikdir və o, bizi heç bir vaxt ondan o tərəfə apara bilməz. Amma fərdə yalnız təsəvvür olaraq məlum olan obyektlər olacaqdırmı, onlar hər halda, onun öz bədəni kimi iradə hadisələri olacaqlarmı, – artıq əvvəlki kitabda deyildiyi kimi, xarici dünyanın reallığı barədə məsələnin həqiqi mənası bundan ibarətdir. Bu suala mənfi cavab nəzəri eqoizmin mahiyyətini təşkil edir, nəzəri eqoizm məhz buna görə də öz fərdi varlığından savayı bütün hadisələri kabus hesab edir, – bu, ona oxşardır ki, praktik eqoizm də praktikada eynilə bu tərzdə hərəkət edir: o, yalnız öz şəxsiyyətini gerçək olaraq qiymətləndirir, bütün digər hər bir şeydə isə yalnız kabusları görür və onlarla uyğun bir tərzdə rəftar edir. Doğrudur, nəzəri eqoizm heç bir vaxt heç bir sübutla təkzib oluna bilməz; amma fəlsəfədə ondan həmişə müstəsna dərəcədə skeptik sofizm olaraq, yəni gözdən pərdə asmaq üçün istifadə etmişlər. Ciddi
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
arqumentlərdən daha çox, müalicə tələb edir. Elə buna görə də, biz onun üzərində daha dayanmayacağıq və bizim gözümüzdə o, skeptisizmin yalnız həmişə polemik xarakterə malik olan sonuncu qalası olacaqdır. Əgər, beləliklə, bizim həmişə fərdiliyə bağlı olan və məhz bununla da məhdudlanan idrakımız onu zəruri olaraq gətirib çıxarırsa ki, hər kəs yalnız nəsə bir şey ola bilər, digər hər şeyi isə o, dərk də bilər (bu məhdudiyyət də, əslində, fəlsəfəyə tələbat doğurur), onda biz, məhz buna görə də öz idrakımızın sərhədlərini fəlsəfə ilə genişləndirməyə çalışaraq, nəzəri eqoizmin əleyhimizə çıxış edən bu skeptik arqumentini kiçik sərhəd qalası kimi nəzərdən keçirəcəyik, bu qalanı, doğrudur ki, heç bir vaxt almaq olmaz, amma onun qarnizonu da heç bir vaxt onun hədlərindən kənara çıxa bilmir, buna görə də onu cəbhə xətti arxasında saxlamaqdan qorxmayaraq, cəsarətlə onun yanından ötüb keçmək olar. Beləliklə, biz bədənimizin mahiyyəti və fəaliyyəti barədə indi aydınlaşdırdığımız, bizə ikili, iki tamamilə müxtəlif şəkildə verilmiş idrakdan təbiətdə hər hansı bir hadisənin mahiyyətinə açar kimi istifadə edəcəyik. Bədənimiz olmayan və buna görə də bizim şüurumuza ikili olaraq deyil, yalnız təsəvvür olaraq verilən bütün obyektləri biz bədənlə analoji olaraq nəzərdən keçirəcəyik və buna görə də qəbul edirik ki, onlar, bir tərəfdən, bədənə oxşar olaraq təsəvvürlərdir və bu halda onunla tamamilə bircinslidir və digər tərəfdənsə, əgər onların subyektin təsəvvürləri olan varlığı aradan qaldırılsa, onda alınmış qalıq öz daxili mahiyyətinə görə o şey olmalıdır ki, onu biz iradə adlandırırıq. Zira bəs varlığın və ya reallığın başqa hansı növünü
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
qurmaq üçün elementləri haradan götürmək gərəkdir? Təsəvvürdən və iradədən savayı biz daha heç nə bilmirik və düşünə də bilmərik. Əgər biz bilavasitə olaraq yalnız bizim təsəvvürümüzdə olan fiziki dünyaya bizə məlum olan ən böyük reallığı aid etmək istəyiriksə, onda biz ona o reallığı verməliyik ki, bu, hər bir kəs üçün öz bədənidir: zira sonuncu hər bir kəs üçün ən real olandır. Amma əgər biz bu bədənin və onun əməllərinin reallığını analizə məruz qoysaq, onda, biz onun daxilində onun bizim təsəvvürümüz olması ilə yanaşı iradədən savayı heç nə tapmayacağıq: onun bütün reallığı bununla bitir. Beləliklə, biz fiziki dünya üçün heç bir yerdə başqa bir reallıq tapa bilmərik. Əgər, fiziki dünya sadəcə olaraq bizim təsəvvürümüz olmaqdan nə isə daha artıq olmalıdırsa, onda biz deməliyik ki, o, təsəvvür olmaqdan savayı, özlüyündə, həm də öz daxili mahiyyətinə görə odur ki, onu biz özümüzdə bilavasitə olaraq iradə kimi görürük. Mən öz daxili mahiyyətimə uyğun olaraq danışıram, amma bu iradənin mahiyyətinə artıq özünə yox, onun bir çox dərəcələrə malik olan təzahürünə aid olandan fərqləndirməyi bacarmaq üçün biz onu öncə daha konkret olaraq dərk etməliyik; belə ki, məsələn, iradənin idrakla müşayiət olunması və bununla onun motivlərilə şərtləndirilmiş müəyyənliyi sonradan görəcəyimiz kimi, onun mahiyyətinə deyil, yalnız onun heyvanda və insanda ən aşkar təzahürünə aiddir. Elə buna görə də, əgər mən desəm ki: daşı yerə cəlb edən qüvvə, öz mahiyyətinə görə, özlüyündə və hər hansı bir təsəvvür olmaqla yanaşı, həm də iradədir, onda bu mühakiməyə cəfəng bir məna şamil etməyəcəklər ki, guya daş
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
məhz belə təzahür olunur * . Bu vaxta qədər yalnız ilkin olaraq və ümumi cizgilərdə şərh olunanı indi tam inkişaf etdirərək və əsaslandıraraq, daha müfəssəl və aydın bir tərzdə sübuta yetirək ** . § 20
Özlüyündə öz məxsusi bədəninin mahiyyəti olan, seyr obyekti, təsəvvür olan bu bədən həm də başqa məna verən iradə, deyildiyi kimi, hər şeydən öncə bədənin ixtiyari hərəkətləri ilə ifadə olunur, zira onlar ayrıca iradə aktlarının görüntüsü olmaqdan başqa bir şey deyildir, bu iradə aktları onlarla bilavasitə olaraq və tamamilə eyni zamanda nəsə eyni bir şey kimi verirlər, iradə aktları onlardan yalnız dərk olunma formasına görə fərqlənir. Çünki iradə aktları bədənin ixtiyari hərəkətləri vasitəsilə ifadə olunmaqla təsəvvürə çevrilmişlər.
* Beləliklə, biz Bekonla qətiyyən razı deyilik, Bekon iddia edirdi (De augm. scient. L. 4 in fine) ki, bədənin bütün mexaniki və fizioloji hərəkətləri bu bədəndə baş verən persepsiyanın yalnız ardınca gəlir, baxmayaraq ki, düzgün olmayan bu mühakimə də həqiqətin qabaqcadan duyulmasından irəli gəlir. Keplerin müddəası ilə də (onun De planeta Martis traktatında) məsələ bu cürdür. Kepler belə düşünürdü ki, planetlər öz elliptik orbitlərinə düzgün əməl etmək üçün və radius-vektoru ilə cızılan sahənin zamanla həmişə mütənasib dəyişməsini saxlamaqdan ötrü sürətlərini uzlaşdırmaq üçün idraka malik olmalıdırlar. ** II cildin 19-cu fəsli buraya aiddir. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
motivlərdə - da səbəbə malikdirlər. Lakin motivlər yalnız mənim hazırkı zamanda, bu yerdə və bu şəraitdə nə istədiyimi müəyyənləşdirir. Ümumiyyətlə, nə istədiyimi, yəni bütün mənim
arzumu səciyyələndirən prinsipi isə
motivlər müəyyənləşdirmir. Elə buna görə də, mənim arzum özünün bütün mahiyyətində motivlərdən çıxış edilərək izah oluna bilməz: onlar yalnız zamanın verilmiş anında onun təzahürünü müəyyənləşdirir, onlar – yalnız mənim iradəmi aşkara çıxaran vəsilədir; iradənin özü isə motivasiya qanunu sahəsinin xaricində yatır, yalnız iradənin təzahürü zamanın hər bir vaxtında qaçılmaz olaraq bu qanunla müəyyənləşir. Motiv yalnız empirik xarakterimin şərti daxilində davranışımın kafi izah səbəbidir; əgər mən öz xarakterimdən mücərrədləşirəmsə və sonra soruşuramsa ki, mən ümumiyyətlə niyə başqa bir şeyi deyil, məhz bunu istəyirəm, onda belə bir suala cavab vermək mümkün deyildir, ona görə ki, əsas qanununa yalnız iradənin təzahürü tabedir, özü isə tabe deyildir, iradəni bu münasibətdə əsassız adlandırmaq gərəkdir. Bu zaman mən qismən həm Kantın empirik və ağılla dərk edilə bilən xarakter barədə təlimi 3 ilə tanışlığı, həm də mənim "Etikanın əsas problemləri"ndə irəli sürdüyüm mülahizələri nəzərdə tuturam; qismən isə bizə bu barədə dördüncü kitabda danışmaq lazım gələcəkdir. Hələlik isə mən diqqəti yalnız aşağıda göstərilənə yönəltmək istəyirəm: bir hadisənin başqa bir hadisə ilə (əməlin verilmiş halında – motivlə) əsaslandırılmış olması qətiyyən ona zidd deyildir ki, bu hadisənin daxili mahiyyəti iradə olacaqdır, iradənin özü isə əsasa malik deyildir,
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
forması olaraq qalır və onun qüvvəsi, deməli ki, görünməkdə olan iradənin özünə deyil, yalnız təsəvvürə, hadisəyə, iradənin görüntüsünə aid olur. Beləliklə, əgər mənim bədənimin hər bir əməli iradə aktının təzahürüdürsə, verilmiş motivlər olduqda həm, ümumiyyətlə, mənim iradəm özü və həm də bütövlükdə, yəni mənim xarakterim izhar olunursa, onda, həmçinin hər bir əməlin qaçılmaz şərti və müqəddiməsilə iradə təzahürü olmalıdır, zira onun təzahürü bilavasitə və müstəsna olaraq özlüyündə mövcud ola bilməyəndən asılı ola bilməz, yəni ondan asılı ola bilməz ki, o, onun üçün yalnız təsadüfidir və o, onun təzahürünün özünü də yalnız təsadüfi edə bilərdi; belə bir şərt isə məhz bütün bədən olur. Sonuncu elə buna görə də artıq iradənin təzahürünün özü olmalıdır və bütövlükdə mənim iradəmə, yəni mənim ağılla dərk edilən xarakterimə qarşı onun zamandakı təzahürü olaraq mənim empirik xarakterim bədənimin ayrıca əməlinin iradəmin ayrıca aktına olacağı münasibətdə olmalıdır. Deməli, bütün bədən mənim görünən iradəmdən başqa bir şey ola bilməz, çünki o, əyani obyektdir, birinci növdən olan təsəvvürdür. Bunun təsdiqi olaraq isə artıq göstərilmişdir ki, mənim bədənimə göstərilən hər bir təsir dərhal və bilavasitə olaraq həm də mənim iradəmə təsir göstərir və bu baxımdan ağrı və ya həzz, aşağı dərəcədə isə xoş olan və ya xoş olmayan hiss adlanır və, digər tərəfdən, iradənin hər bir güclü hərəkəti, yəni affekt və ehtiras bədəni sarsıdır və onun funksiyaları pozur. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
çıxmasını etioloji olaraq təsəvvür etmək olar. Bədəninin inkişafını və saxlanılmasını isə daha yaxşı təsəvvür etmək olar ki, bu da fiziologiyanın məzmununu təşkil edir; amma sonuncu öz predmetini yalnız motivlər davranışı izah etdiyi ölçüdə izah edir. Ayrıca əməlin öz əsası olaraq motivə malik olması və zəruri olaraq ondan irəli gəlməsi faktının, ümumiyyətlə, əməlin öz mahiyyətinə görə əsassız olan hansısa bir iradənin yalnız təzahürü olması faktına zidd olmamasına oxşar olaraq, bədənin funksiyalarının fizioloji izahı da o fəlsəfi həqiqətə xələl gətirmir ki, bu cismin (bədənin) bütün varlığı və onun funksiyalarının bütün məcmusu yalnız və elə həmin iradənin təcəssümüdür ki, o, bu cismin xarici hərəkətlərində motivlərə uyğun olaraq təzahür olunur. Bununla belə, fiziologiya hətta bu xarici, bilavasitə ixtiyari hərəkətləri xalis üzvi səbəblərə müncər etməyə, – məsələn, əzələnin hərəkətini şirələrin axması ilə izah etməyə səy edir ("İsladılmış kəndirin sıxılması kimi", Reyl özünün "Fiziologiyanın arxivi"ndə belə deyir, 6-cı cild, səh. 153); amma əgər güman olunsa ki, bu qəbildən olan əsaslı izaha nail olmaq olar, bu, hər halda heç bir vaxt o bilavasitə səhih həqiqəti aradan qaldırmazdı ki, hər bir ixtiyari hərəkət (fimctiones animales [heyvani-orqanik funksiyalar]) iradə
aktının təzahürüdür. Bitki həyatının fizioloji izahı (functiones nalurales, vitales [təbii, həyati funksiyalar]) da, həmçinin hansı uğurlara malik olmasından asılı olmayaraq, heç bir vaxt o həqiqəti təkzib etmək iqtidarında olmayacaqdır ki, bizim inkişafda olan bütün heyvani həyatımız iradənin təzahürüdür. Ümumiyyətlə, öncə aydınlaşdırıldığı kimi, hər hansı etioloji izah yalnız ayrıca bir hadisə üçün zamanda və məkanda zəruri müəyyən yeri, onun www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
gəlməsini göstərə bilər, hər bir hadisənin daxili mahiyyəti isə bu yolda həmişə örtülü qalacaq, o, hər bir etioloji izahda yalnız güman olunur və yalnız müxtəlif adlarla işarə olunur: qüvvə, və ya təbiət qanunu, və ya, əgər söhbət əməllərdən gedirsə, onda xarakter, iradə adları ilə. Beləliklə, hər bir ayrıca əməl müəyyən bir xarakter olması şərtilə verilmiş motivdən zəruri olaraq çıxarılır və baxmayaraq ki, boy artımı, qidalanma prosesi və canlı bədəndə bütün dəyişikliklərin məcmusu zəruri olaraq təsir göstərən səbəblər (qıcıqlandırıcılar) üzrə baş verir, bununla belə əməllərin bütün sırası və deməli, ayrılıqda götürüldükdə onların hər biri, həmçinin də onların şərti, onları icra edən bədənin özü, deməli və həm də vasitəsilə və daxilində onun mövcud olduğu proses, – bütün bunlar iradənin təzahürü, aşkara çıxması, obyektliyi olmaqdan başqa bir şey deyildir. İnsani və həm də heyvani orqanizmin, ümumiyyətlə, insani və heyvani iradəyə tam uyğunluğu buna əsaslanır; o, xüsusi hazırlanmış alətin öz istehsalçısının iradəsinə uyğunluğuna bənzəyir (amma
əhəmiyyətli dərəcədə ondan üstündür) və buna görə də məqsədəuyğunluq, yəni bədənin teleoloji izaha yatımlılığıdır. Elə buna görə də, bədənin orqanları əsas istəklərə tamamilə uyğun gəlməlidir, iradə bu istəklərdə özünü göstərir, bu orqanlar onların görünən ifadəsi olmalıdır: dişlər, udlaq və bağırsaq kanalı – obyektivləşdirilmiş aclıqdır; genitaliyalar– obyektivləşdirilmiş cinsi həvəsdir; yapışan əllər, cəld ayaqlar isə iradənin artıq daha çox vasitəli, dolayı meyllərinə uyğun gəlir və bu meylləri təmsil edirlər. Ümuminsani formanın ümuminsani
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
olaraq modifikasiya olunmuş iradəsinə, xarakterinə bədənin fərdi quruluşu uyğun gəlir, həmin bu fərdi quruluş da elə buna görə də tamamilə və özünün bütün hissələrində xarakterik və ifadəlidir. Son dərəcə diqqətəlayiqdir ki, bunu artıq Parmenid özünün aşağıdakı şeirində söyləmişdir (bu şeir bizə qədər Aristotelin Metafizikasında gəlib çatmışdır: III, 5):
proporsiyası hər an necədirsə İnsanların ağlına gələn fikir də elədir. Zira üzvlərin təbiəti onun dərk etdiyilə eynidir insanlarda Və bütün *varlıqlarda+, hər şeydə, yəni: nə çoxdursa [onda], o barədə də düşünülür .** HAŞİYƏ ** bax:kitab,səh.198 (Feofrast deyir: İnsan bədənində üstünlük təşkil edən-fikirdir.Bax. S.N.Trubetskoyun “Qədim Yunanıstanda metafizika”kitabı. Səh.282 (rus tərcüməçisinin qeydi))
§ 21 II cildin 20-cu fəsli və mənim «İradə təbiətdə» adlı əsərimdə "Fiziologiya" və "Müqayisəli anatomiya" rubrikaları buraya aiddir. Mənim burada yalnız qeyd etdiklərim «İradə təbiətdə» əsərində təfsilatı ilə işlənib hazırlanmışdır.
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
bilavasitə olaraq, yəni hisslər şəklində malik olduğuna həmçinin in abstracto olaraq, yəni aydın və möhkəm şəkildə malik olan, öz məxsusi təzahürünün daxili mahiyyətini dərk edən kəs bilir ki, onun təzahürü onun qarşısında təsəvvür olaraq onun əməllərində və onun qərarlaşmış olduğu substratda, onun öz məxsusi bədənində çıxış edir, mahiyyət isə onun iradəsidir və o, onun şüurunda ən çox bilavasitə olandır, amma özlüyündə bütövlükdə təsəvvür formasına daxil olmamışdır, harada ki obyekt və subyekt bir-birinə əksdirlər, iradə isə özü barədə subyektin və obyektin tamamilə aşkar fərqləndirilməsi olmadan, bilavasitə olaraq xəbər verir və üstəlik fərd qarşısında bütövlükdə deyil, yalnız özünün ayrıca aktlarında açılır – mən deyirəm ki, mənimlə birgə bu əqidəyə gələn kəs üçün onun özü bütün təbiətin daxili mahiyyətinin dərkinə aparan açara çevrilə, əgər o, onu həm də bütün o hadisələrə gətirərsə ki, onlar ona Yüklə 6,14 Mb. Dostları ilə paylaş:
|