Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 6,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
bilavasitə idrakda deyil, vasitəli (onun öz məxsusi hadisəsi kimi) idrakda, yəni birtərəfli olaraq, yalnız bir təsəvvür olaraq verilmişdir. Yalnız öz məxsusi hadisələrinə tamamilə oxşar olan hadisələrdə, insanlarda və həm də heyvanlarda o, onların daxili mahiyyəti olan elə həmin iradəni görəcəkdir, bitkini hərəkətə gətirən və yaşadan qüvvədə də, kristalı quran, maqniti şimala yönəldən, müxtəlifcinsli metallarla toqquşma zamanı onu zərbə ilə qarşılayan, maddi cisimlərin bir-birini cəzb etməsində və dəf etməsində də, ayrılması və birləşməsində də və nəhayət, daşı yerə doğru çəkən və yeri günəşə doğru çəkən, bütün materiyaya xas olan qüdrətli cazibədə də tanımağa gətirib çıxaracaqdır, – bütün bunlar onun tərəfindən yalnız hadisədə müxtəlif olan kimi, öz daxili mahiyyətində isə eyni olan kimi
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
o özünü ən aydın bir şəkildə aşkarladıqda iradə adlanır. Yalnız düşüncənin təsiri ilə biz daha hadisədə dayanmırıq və özündə şeyə keçirik. Hadisə, təzahür, təsəvvür deməkdir və başqa heç nə deyildir, hansı qəbildən olursa- olsun, hər hansı təsəvvür, hər hansı obyekt, təzahür hadisədir. Amma özündə şey – yalnız iradədir və bu statusda o, əsla təsəvvür deyildir, nəsə toto generedir, ondan fərqlidir: odur ki, hər hansı bir təsəvvür, hər hansı bir obyekt onun təzahürü, onun görüntüsü, onun obyektliyi olaraq çıxış edir. O, bir bütöv kimi hər cür xüsusinin əzəli, nüvəsidir; o, təbiətin hər bir kortəbii fəaliyyət göstərən qüvvəsində təzahür olunur, o, insanın düşünülmüş fəaliyyətində də təzahür olunur: onlar arasında böyük fərq yalnız təzahür dərəcəsinə aiddir, təzahür olunanın mahiyyətinə aid deyildir.
§ 22 Bu özündə şey (Kant terminini sabit formul olaraq saxlayaq), bu statusda heç bir vaxt obyekt olmur (çünki hər hansı obyekt artıq onun özü deyildir, yalnız onun təzahürüdür, bu şey hər halda obyektiv olaraq düşünülə bilən olmaq üçün hansısa obyektdən, obyektiv olaraq verilmiş nədənsə, deməli, öz təzahürlərinin hansındansa özünə ad və anlayış götürməli idi; amma sonuncu izah edici məqam olmaqdan ötrü onun bütün təzahürlərindən ən mükəmməli, yəni ən aydını, ən çox inkişaf etmişi, idrakın gücü ilə bilavasitə olaraq ən çox işıqlandırılmışı olmalıdır: belə bir statusda məhz insan iradəsi çıxış edir. Amma qeyd etmək lazımdır ki, biz, əlbəttə ki, yalnız denominatio a
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
bu vaxta qədər malik olduğundan daha böyük həcm əldə edir. Müxtəlif hadisələrdə eyniyyətin və oxşarlarda müxtəlifliyin dərk olunması, Platonun tez-tez qeyd etdiyi kimi, fəlsəfənin şərtidir. Amma təbiətdə hər bir səy edən və fəaliyyət göstərən qüvvənin mahiyyətinin iradə ilə eyniyyəti bu vaxta qədər dərk olunmamışdır və buna görə də eyni qəbildən olanın müxtəlif növlərini təşkil edən cürbəcür hadisələr belə hesab edilməmişdir, ayrıcinsli kimi qiymətləndirilmişlər: elə buna görə də, cins anlayışını işarə etmək üçün söz olmamışdır. Bu səbəbdən də, mən bütün cinsi onun növlərinin ən görkəmlisinə görə adlandırıram, onun dərk olunması bizə ən çox yaxın və bilavasitə olandır, onun bütün digər növlərinin dərk olunmasına aparıb çıxarır. Beləliklə, çıxılmaz anlaşılmazlığın hakimiyyəti altına o kəs düşərdi ki, o, anlayışın burada tələb olunan tərzdə genişləndirilməsini yerinə yetirə bilmirdi və iradə sözü altında həmişə yalnız bir, bu vaxta qədər anlaşılan növü, yəni idrakla müşayiət olunan və müstəsna dərəcədə motivlərin təsiri ilə və hətta yalnız abstrakt motivlərin təsiri ilə, yəni zəkanın rəhbərliyi altında aşkar olan iradəni başa düşmüş olardı; halbuki, artıq deyildiyi kimi, bu, iradənin yalnız ən aydın təzahürüdür. Məhz bu təzahürün bizə bilavasitə olaraq məlum olan daxili mahiyyətini biz fikrən ayırmalıyıq və sonra onu həmin mahiyyətin getdikcə daha zəif, daha az dərəcədə aşkar olan təzahürlərinə keçirməliyik və bununla da, biz iradə anlayışının tələb olunan genişləndirilməsini yerinə yetirmiş olarıq. Əksinə olaraq, iradəni son nəticədə şəxssiz olaraq anlayan, bütün hadisələrin bu daxili mahiyyətini iradə və ya
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
kəs də məni səhv başa düşmüş olardı. Həqiqətən də, əgər biz bu özündə şeyin mövcudluğu barədə yalnız mücərrəd mühakimə yürütsəydik və beləliklə, onu müstəsna dərəcədə dolayı olaraq və yalnız in abstracto dərk etsəydik, onda belə olmuş olardı: o zaman, əlbəttə ki, bu özündə şeyi necə istəsən adlandırmaq olardı, bu halda ad sadəcə olaraq məchul kəmiyyətin işarəsi olmuş olardı. İndiki halda isə bizə təbiətdəki hər bir şeyin gizli mahiyyətini açmalı olan iradə termini bir sehrli söz olaraq qətiyyən, əsla məchul kəmiyyəti deyil, əqli nəticələrlə əldə edilmiş nəyisə deyil, tamamilə bilavasitə olaraq dərk edilmiş və bizim ən yaxşı bildiyimizi və başa düşdüyümüzü bildirir. Biz öz iradəmizi hər hansı başqa bir şeydən daha yaxşı tanıyırıq və daha yaxşı başa düşürük. Bu vaxta qədər iradə anlayışını qüvvə anlayışının altına gətirtmişlər, mən isə bunun əksini edirəm və təbiətdəki hər bir qüvvəni iradə kimi anlamaq istəyirəm. Qoy düşünməsinlər ki, bu, sözlər barədə mənasız mübahisədir: bütün bunlar ən yüksək dərəcədə vacib və mühümdür. Zira son nəticədə qüvvə anlayışının əsasında, hər hansı digər anlayışın əsasında olduğu kimi obyektiv dünyanın əyani olaraq dərk olunması, yəni hadisə, təsəvvür yatır ki, bu anlayış da elə buradan götürülmüşdür. O, əyani təsəvvür sahəsindən, yəni o sahədən, mücərrədləşmişdir ki, burada səbəb və təsir hökmrandır və o məhz səbəbin səbəb kimi mövcudluğu mənasını verir, – o nöqtədə ki, bu mövcudluq orada sonrakı etioloji izaha qətiyyən yatmır, onun özü isə hər hansı etioloji izahın müqəddiməsi, müqəddəm şərti kimi çıxış edir. Əksinə, iradə anlayışı mümkün olanlardan yeganəsidir ki, www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
deyildir, öz başlanğıcını daxildən, hər bir kəsin bilavasitə şüurundan götürür, o şüurdan ki, hər bir kəs burada öz fərdiliyini onun varlığında dərk edir, bilavasitə olaraq, hər hansı bir formanın xaricində, hətta subyektin və obyektin formasından da xaricdə, o özü bu şüurdur, zira burada dərk edən və dərk olunan bir-biri ilə uyuşur. Buna görə də, qüvvə anlayışını iradə anlayışına aid edərək, biz əslində daha az məlum olanı sonsuz dərəcədə daha çox məlum olana, əslində, bizə yeganə olaraq həqiqətən, bilavasitə və mükəmməl olaraq məlum olana aid edirik və öz idrakımızı genişləndiririk. Bu vaxta qədər edildiyi kimi iradə anlayışını qüvvə anlayışına aid etməklə isə, biz yeganə bilavasitə idrakdan imtina edirik, o idrakdan ki, dünyanın daxili mahiyyəti barədə biz həmən o idraka malikik, onu hadisədən mücərrədləşmiş anlayış içərisində əritdikdə isə, belə bir anlayışla biz heç bir vaxt hadisə sərhədindən kənara çıxa bilmərik.
§ 23 İradə özündə şey olaraq öz təzahüründən tamamilə fərqlidir və onun bütün formalarından tamamilə azaddır, bu formaları o, yalnız təzahür olunduğu zaman qəbul edir ki, bu formalar elə buna görə də onun yalnız obyektliliyinə aiddir, onun özünə isə yaddır.
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
üçün obyekt formasının artıq ona aidiyyəti yoxdur; ona daha az, onlar bu sonuncuya tabe olan və öz ümumi ifadəsini əsas qanununda tapan, o formaların aidiyyəti vardır; buraya məlum olduğu kimi, həmçinin zaman və məkan da və deməli, həm də yalnız onların sayəsində mövcud olan və mümkün olan çoxluq da aiddir. Bu sonuncu münasibətdə mən zamanı və məkanı köhnə, əsl sxolastikadan alınmış principium individuationis termini ilə adlandıracağam və xahiş edirəm ki, bunu həmişəlik nəzərə alasınız. Zira yalnız zamanın və məkanın sayəsində öz mahiyyətinə və anlayışına görə eyni və vahid olan müxtəlif və çoxluq kimi bir-birinin yanında üzə çıxır: deməli, zaman və məkan Suaresdə toplanan bu qədər sxolastik müdriklik və mülahizələrin predmeti- principium individuationisdir, (Disp. 5, sect. 3). Deyilənlərə uyğun olaraq, iradə özündə şey kimi özünün bütün şəkillərində əsas qanuni sferasının xaricində durur və o, buna görə də, əsasdan tamamilə məhrumdur, baxmayaraq ki, onun hər bir təzahürü sözsüz olaraq əsas qanununa tabedir. Bunun ardınca qeyd etmək lazımdır ki, o, hər hansı bir çoxluqdan azaddır, baxmayaraq ki, onun zamanda və məkandakı təzahürləri saysız-hesabsızdır; onun özü vahiddir, amma vahidliyi yalnız mümkün çoxluğun kontrastından dərk edilən bir obyekt kimi yox, yalnız çoxluqdan mücərrədləşmə vasitəsilə meydana çıxan anlayışının vahidliyi kimi yox: iradə zaman və məkan xaricində olan kimi principium individuationis- in, yəni çoxluq imkanının xaricində qalan kimi vahiddir. Yalnız iradənin təzahürlərinin və müxtəlif manifestasiyalarının sonrakı
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
zaman və yalnız o zaman biz Kant təliminin mənasını tamamilə başa düşəcəyik, biz başa düşəcəyik ki, zaman, məkan və səbəbiyyət özündə şeyə məxsus deyillər, yalnız idrak formalarıdır. İradənin əsasa malik olmamasını o yerdə həqiqətən dərk etmişlər ki, orada o, insan iradəsi olaraq ən aşkar bir şəkildə təzahür olunur və orada onu azad, müstəqil adlandırmışlar. Amma bu zaman iradənin özünün əsasa malik olmaması ucbatından onun təzahürlərin hər yerdə tabe olduğu zərurəti gözdən qaçırmışlar və əməlləri azad elan etmişlər, əslində isə, azad əməl yoxdur, belə ki, hər hansı bir ayrıca əməl ciddi bir zərurətlə motivin xarakterə təsirindən irəli gəlir. Hər hansı bir zərurət – artıq deyildiyi kimi, nəticənin əsasa olan münasibətidir və qətiyyən bundan başqa bir şey deyildir. Əsas qanunu – bütün hadisələrin ümumi formasıdır və insan öz fəaliyyətində hər hansı başqa bir hadisə kimi ona tabe olmalıdır. Amma iradə özünüdərkdə bilavasitə olaraq və özlündə dərk olunur, ona görə də bu idrakda azadlığın dərki də kök salmışdır. Amma bu zaman o diqqətdən kənarda qalır ki, fərd, şəxsiyyət – özündə şey olaraq iradə deyildir, artıq iradə hadisəsidir və şəxsiyyət bu statusda artıq determinasiya olunmuşudur və hadisə əsas qanunu – formasını almışdır. Buradan təəccüb doğuran belə bir fakt meydana çıxır ki, hər bir kəs, hətta öz ayrıca əməllərində belə a
guya o, istənilən an başqa həyat yolu seçə bilər, yəni başqası ola bilər. Amma a posteriori olaraq, təcrübədə, o, təəccüb içərisində əmin olur ki, o, azad deyildir, zərurətə tabedir, o, öz www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
dəyişmir və həyatının əvvəlindən sonuna kimi eyni, onun özü tərəfindən belə bəyənilməyən xarakter nümayiş etdirməli, sanki bir dəfə öz üzərinə götürdüyü rolu sona qədər oynamalıdır. Mən burada bu mülahizə üzərində bundan daha çox dayana bilmərəm, ona görə ki, o, etik xarakterə malikdir və bu kitabın başqa bir yerinə aiddir. Burada mən hələ ki yalnız onu göstərmək istəyirəm ki, özlüyündə əsasdan məhrum olan iradənin təzahüri hər halda bu statusda zərurətə, yəni əsas qanununa tabedir, – ona görə ki, təbiət hadisələrində özünü göstərən zərurət onlarda iradənin nümayişini görməkdə bizə mane olmasın. Bu vaxta qədər yalnız o dəyişiklikləri iradə təzahürləri hesab etmişlər ki, onlar motivdən, yəni təsəvvürdən savayı başqa bir əsasa malik deyillər və buna görə də iradəni təbiətdə yalnız insana və nadir halda isə heyvanlara aid etmişlər, artıq başqa bir yerdə mənim xatırlatdığım kimi, zira idrak, təsəvvür – əlbəttə ki, həyatiliyin həqiqi və həm də müstəsna xarakteridir. Amma iradənin ona rəhbərlik etmədiyi yerlərdə də fəaliyyət göstərməsini daha yaxşı heyvanların instinkti və bədii şövqlə göstərir
* . Sonuncuların təsəvvürlərə və idraka malik olmaları burada hesaba alınmır, zira onların yaxınlaşdıqları və şüurlu motiv ola bilən məqsəd onlara tamamilə naməlum qalır; onların əməlləri motivlər üzrə baş vermir, təsəvvür tərəfindən idarə olunmur, və buradan hər şeydən öncə və hər şeydən
* Bu barədə xüsusi olaraq II cildin 27-ci fəslində danışılır. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
da fəaliyyət göstərir. Biryaşlı quş yumurtalar barədə təsəvvürə malik deyildir, amma onlar üçün yuva qurur, gənc hörümçək isə şikarı barədə təsəvvürə malik deyildir, amma onun üçün tor qurur; mirmelion ilk dəfə qarışqa üçün çuxur qazıdığı zaman qarışqa barədə təsəvvürə malik deyildir; erkək böcəyə çevriləcək böcək sürfəsi ağacda bu çevrilmənin baş verməsi üçün sanki deşik açır və bu deşiyin ölçüsü dişi böcəyə çevriləcək böcək sürfəsinin ağacda açdığı deşikdən iki dəfə böyük olur: birinci halda o, bunu buynuzlar üçün yer hazırlamaqdan ötrü edir, o buynuzlar üçün ki, onların barəsində heç bir təsəvvürə malik deyildir. Aşkardır ki, heyvanların, bu və həmçinin də digər belə əməllərində iradə özünü göstərir, amma onun fəaliyyəti kordur və idrakla müşayiət olunmasına baxmayaraq, onun tərəfindən idarə olunmur. Təsəvvürün iradənin fəaliyyəti üçün bir motiv olaraq zəruri və mühüm şərt olmadığına biz əmin olan kimi, onun təsirinin daha az dərəcədə aşkar göründüyü hallarda, bu iradəni dərk etmək bizə daha asan olur: məsələn, biz ilbizin genini ona yad olan, amma idrakla idarə olunan iradənin məhsulu hesab etməyəcəyik, eləcə də bizim tikdiyimiz evi öz məxsusi iradəmizin nəticəsi deyil, hansısa digər iradənin nəticəsi hesab etməyəcəyik; yox, biz həm bu, həm də digər məskəni hər iki hadisədə obyektivləşən iradənin yaradıcılığı kimi tanıyırıq, bu iradə bizə motivlər üzrə, ilbizdə isə hələ ki, kortəbii, kənara yönələn qurucu instinkti kimi təsir göstərir. Bəli bizim özümüzdə də həmin eyni iradə çox cəhətdən kortəbii təsir göstərir; bizim bədənimizin idrakla idarə olunmayan bütün funksiyalarında, onun bütün heyvani və bitkisəl proseslərində, həzmdə, qan dövranında, ifrazatda, artımında, yenidən www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
yuxarıda göstərildiyi kimi, bütövlükdə iradənin təzahürü, obyektivləşdirilmiş iradə, konkret iradədir; buna görə də onda baş verən hər bir şey iradə tərəfindən törədilir, baxmayaraq ki, verilmiş halda o, idrakla idarə olunmur və kortəbii fəaliyyət göstərərək, motivlərlə deyil, bu halda qıcıqlandırıcılar adlanan səbəblərlə müəyyənləşir. Mən sözün dar mənasında materiyanın o halını səbəb adlandırıram ki, o, zəruri olaraq digər bir halı doğurur, özü də həmin, yaratdığı dəyişikliyə məruz qalır; bu, qanunla ifadə olunur: təsir əks-təsirə bərabərdir. Bunun ardınca qeyd etmək lazımdır ki, məxsusi mənada səbəb halında təsir səbəbə ciddi mütənasib olaraq artır; eləcə də, deməli, əks-təsir də artır, elə buna görə də, əgər təsirin növü məlumdursa, onda səbəbin intensivlik dərəcəsinə görə təsirin dərəcəsini də ölçmək mümkündür və əksinə. Bu məxsusi mənada səbəb adlandırılanlar mexanikiliyin, kimyəviliyin və i.a. bütün təzahürlərində – bir sözlə qeyri-üzvi maddələrin bütün dəyişiklikərində fəaliyyət göstərirlər. Əksinə, mən o səbəbi qıcıqlandırıcı adlandırıram ki, özü onun təsirinə uyğun gələn əks-təsirə məruz qalmır və onun intensivliyi öz dərəcəsinə görə əsla təsirin dərəcəsi ilə paralel baş vermir, bu səbəbdən də onu sonuncu ilə ölçmək olmaz; əksinə, qıcıqlandırıcının bir qədər gücləndirilməsi ya təsiri əhəmiyyətli dərəcədə artıra, ya əvvəlki təsir tamamilə məhv edilə bilər və s. Üzvi cisimlərə göstərilən hər hansı bir təsir özlüyündə belə bir xarakterə malikdir. Deməli, heyvani bədəndə və bitkisəl əslində bütün üzvi dəyişikliklər sadəcə olaraq səbəblərin deyil, qıcıqlandırıcıların
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
səbəb kimi, qəcıqlandırıcı həm də motiv kimi hər bir qüvvənin zamanda və məkanda təzahürünün yalnız başlanğıc nöqtəsini müəyyənləşdirir, təzahür olunan qüvvənin məğzinin özünü müəyyənləşdirmir, biz bu mahiyyətin özünü əvvəlki nəticələrə uyğun olaraq, bədənin həm şüursuz, həm də şüurla müşayiət olunan dəyişikliklərini ona aid edərək, iradə hesab edirik. Qıcıqlandırıcı ortanı, kauzallıqla dərkdən keçən motivdən dar mənada səbəbə keçidi təşkil edir. Ayrı-ayrı hallarda o, gah motivə, gah da səbəbə yaxındır, amma onu hələ ki, onlardan fərqləndirmək mümkündür, məsələn, bitkilərdə şirələr qıcıqlandırıcının sayəsində yuxarı yüksəlir və bunu sadəcə olaraq səbəblərlə, hidravlikanın və ya kapillyarlığın qanunlarına uyğun olaraq izah etmək olmaz, amma onun təzahürü səbəblərlə dəstəklənir və ümumiyyətlə, artıq sırf səbəbiyyət dəyişikliklərinə çox yaxındır. Digər tərəfdən, Hedysarum gyrans və Mimosa pudicanın hərəkətləri, hələ ki, qıcıqlandırıcıların sayəsində baş verməsinə baxmayaraq, motivləşdirilmiş hərəkətlərə artıq çox bənzəyirlər və onlar arasında sanki bir keçiddirlər. Gücləndirilmiş işıq zamanı göz bəbəyinin daralması qıcıqlandırıcının sayəsində baş verir,
amma artıq
motivləşdirilmiş hərəkətlərə keçir: axı o, ona görə meydana çıxır ki, həddindən artıq güclü işıq göz torunu ağrılı bir tərzdə zədələyə bilərdi və bundan qaçmaq üçün, biz göz bəbəyini daraldırıq. Ereksiyanın səbəbi kimi motiv çıxış edir, belə ki, bu səbəb – təsəvvürdür; amma o, qıcıqlandırıcının zərurəti ilə təsir göstərir, yəni ona müqavimət göstərmək mümkün deyildir və www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
lazımdır. İnsanı qusduran iyrənc predmetlərlə də məsələ belədir. Qıcıqlandırıcılar və şüurlu motivlər üzrə əməllər sayəsində tamamilə başqa qəbildən olan hərəkətlər arasında real aralıq həlqə kimi biz indi o heyvanların instinktlərini nəzərdən keçirmişik. Elə bu qəbildən olan başqa aralıq həlqə olaraq tənəffüsü nəzərdən keçirməyə səy etmək mümkündür: axı bu prosesin ixtiyari və ya qeyri-ixtiyari hərəkətlərə məxsus olması, yəni o, əslində motivə görə və ya qıcıqlandırıcının sayəsindəmi; baş verməsi barədə mübahisə edirdilər, yəqin, ona görə ki, o, onların hər ikisinin arasında orta mövqeni tutur. Marşall Holl (Marshall Hall. On the diseases of the nervous
belə ki, o, sinirlərin– qismən baş beyninin ixtiyari, qismən də onurğa beyninin qeyri-ixtiyari təsiri altındadır. Amma son nəticədə biz bu prosesi iradənin motivləşdirilmiş təzahürlərinə aid etməliyik, zira başqa motivlər, yəni xalis təsəvvürlər iradəni tənəffüsü ləngitməyə və ya sürətləndirməyə meylləndirə bilər və bizə, hətta elə gəlir ki, onu hər hansı bir ixtiyari əməl kimi tamamilə ləngitmək olar, yəni könüllü olaraq boğulmaq mümkündür. Və əgər başqa bir motiv iradəyə elə güclü təsir etsəydi ki, o, havaya olan inadlı tələbatdan daha üstün olmuş olsun bu, əslində mümkün olardı. Deyirlər ki, guya Diogen həyatını həqiqətən də belə bir tərzdə bitirmişdir (Diogen Laertli. VI, 76). Və zəncilər də guya belə edirdilər (Ф.Е.Осиандер. "О
motivlərin təsirinin, yəni əslində zəkavi iradənin xalis heyvani iradə üzərində üstünlüyünün parlaq nümunəsi kimi çıxış etmiş olardı. Tənəffüsün ən azı qismən beyin fəaliyyəti ilə şərtlənməsi www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
öldürür ki, beyni iflic edir və bununla da, dolayı olaraq tənəffüsü ləngidir, amma əgər o, beynin zəhərlənməsi baş verincəyə qədər süni olaraq saxlanılsa, onda ölüm baş verməyəcək. Yeri gəlmişkən, tənəffüs bizim üçün burada onun aşkar nümunəsidir ki, motivlər və qıcıqlandırıcılar dar mənada səbəblər kimi zəruri olaraq təsir göstərir və onlar yalnız əks motivlərlə neytrallaşdırıla bilər, necə ki təsir əks-təsirlə neytrallaşdırılır: axı nəfəs alma zamanı onun ləngidilmə imkanı motivlərdən irəli gələn başqa hərəkətlər zamanı olduğundan müqayisə olunmaz dərəcədə daha zəifdir, zira birinci halda motiv çox israrlı və yaxındır, onun ödənilməsi isə, onu yerinə yetirən əzələlərin yorulmazlığı ucbatından, çox asandır; bu zaman ona adətən, bir qayda olaraq heç nə mane olmur və bütövlükdə hər bir şey fərdin çoxdankı vərdişi ilə saxlanılır. Və bununla belə, bütün motivlər əslində, eyni zərurətlə fəaliyyət göstərir. Həm motivləşdirilmiş hərəkətlərə, həm də qıcıqlandırıcıların sayəsində baş verən hərəkətlərə zəruriliyin eyni dərəcədə xas olmasının qəbul edilməsi bizə aşağıdakıları daha asan anlamağa imkan verir: hətta orqanizmdə qıcıqlandırıcıların sayəsində tamamilə qanunauyğun olaraq baş verənlər hər halda öz daxili mahiyyətinə görə iradədir, o iradə ki, doğrudur, özlüyündə olmasa da, amma özünün bütün təzahürlərində əsas qanununa, yəni zərurətə tabedir * . * Bu fikir mənim iradə azadlığı haqqında müsabiqə əsərimdə («Etikanın əsas problemləri») tamamilə açılmışdır, və buna görə də, www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
də bütün mövcudluğunda, fiziki quruluşunda və təşkilində iradənin təzahürünü qəbul etməklə məhdudlaşmayacağıq; yox, şeylərin daxili mahiyyətinin bizə bilavasitə olaraq verilmiş bu yeganə idrakını biz bitkilərə də aid edirik, bitkilərin bütün hərəkətləri qıcıqlandırıcılar sayəsində baş verir: axı idrakın və onunla şərtlənən motivlər üzrə hərəkətin olmaması heyvan və bitki arasında yeganə mühüm fərqi təşkil edir. Elə buna görə də, təsəvvür üçün, sadəcə olaraq. bitki, vegetativ proses, kor qüvvə olanı biz öz daxili mahiyyətinə uyğun olaraq iradə kimi dərk edəcəyik, bütövlükdə burada məhz onu axtaracağıq ki, o, bizim öz məxsusi təzahürümüzün əsasını təşkil edir ki, bu təzahür də bizim
fəaliyyətimizdə və
hətta bizim
bədənimizin mövcudluğunda ifadə olunur. Bizə yalnız sonuncu addımı atmaq - bizim nöqteyi-nəzəri təbiətdə ümumi, dəyişməz qanunlara uyğun olaraq fəaliyyət göstərən bütün qüvvələrə tətbiq etmək qalır, bütün cisimlərin hərəkətləri bu qanunlara tabedir, o cümlədən o cisimlərin də ki, onlar uyğun orqanlara - qıcıqlandırıcılar üçün qavrayışa, motivlər üçün isə idraka - malik deyillər. Beləliklə, şeylərin daxili mahiyyətinin anlaşılması üçün açarı bizə yalnız bizim öz varlığımızın bilavasitə dərk olunması verə bilər və biz bu açarı indi qeyri-üzvi dünyanın bizdən ən uzaq olan hadisələrinə tətbiq etməliyik. Və budur, biz sınayıcı baxışımızı onlara yönəldəndə,
olunmuşdur. .
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
dəyişməz olaraq şimala dönməsini, dəmirin ona doğru meylini, elektrik qütblərinin qovuşma meylinin gərginliyini və insan arzularının gərginliyini görürük, bu gərginlik müqavimətlə rastlaşdıqca, daha da artır: o zaman ki biz kristalın sürətlə və gözlənilmədən çökdüyünü, donuq və fiksəli düzgün forma olaraq, bu zaman müxtəlif istiqamətlərə doğru qəti və dəqiq müəyyən meylliliyini görürük, bu zaman bizim nəzərimizi o seçim cəlb edir ki, cisimlər maye halında azadlıq əldə edərək və ətalətdən qurtularaq bir-birini axtarırlar və bir-birinə qarşı gəlir, birləşir və ayrılırlar; nəhayət, biz bədənimizin yeganə şövqə mübtəla ağırlığının yer kütləsinə doğru meylinə bədənimiz tərəfindən göstərilən müqavimətin bədənimizə fasiləsiz təzyiq göstərdiyini və ona əzab verdiyini biz bilavasitə olaraq bütün şiddəti ilə hiss edəndə, hətta belə uzaqlıqda da biz öz mahiyyətimizi idrakın işığında, öz məqsədlərini güdən buradasa özünün zəif təzahürlərində yalnız kortəbii, karsayağı, birtərəfli olaraq səy edən və bu, hər iki halda eyni adı, iradə adını daşımalı olan mahiyyətimizi ayırd edirik. Bu ad dünyada dan yerinin işartısı ilə günortanın parlaq şüalarının eyni ada – günəş şüası adına malik olmasına oxşar olaraq hər bir şeyin özülündə varlığını və hər bir hadisənin hər yerdə eyni olan vahid özəyini bildirir. Qeyri-üzvi təbiətin hadisələri ilə varlığımızın daxili başlanğıcı kimi dərk etdiyimiz iradə arasında ilk baxışdakı bənzərsizlik və hətta tam fərqlilik isə başlıca olaraq hadisələrin bir sahəsindəki bütövlükdə müəyyən qanunauyğunluqla başqa sahədəki özbaşnalıq arasında kontrastdan meydana çıxır. Zira
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
xarakteri var və buna görə də eyni motiv hər kəsə eyni təsir göstərmir və verilmiş fərdin geniş ardıcıl sferasında yer alan minlərlə əlavə şərtlər vardır ki, bunlar başqaları üçün naməlumdur, bu şərtlər motivin təsirinin şəklini dəyişir, belə ki, əməli yalnız onun əsasında qabaqcadan müəyyənləşdirmək olmaz, zira başqa faktor – fərdi xarakterlə və onu müşayiət edən idrakla dəqiq tanışlıq yoxdur. Əksinə, təbiət qüvvələrinin hadisələri, təzahürləri bu münasibətdə başqa bir ifratı aşkara çıxarır: onlar ümumi qanunlar üzrə, kənaraçıxmalar, fərdilik olmadan, aşkar şəraitdə baş verir, qabaqcadan -ən layiq şəkildə təyin olunandırlar və eyni bir təbiət qüvvəsi özünün milyonlarla təzahürlərində tamamilə eyni dərəcədə ifadə olunur. Bu məqamı izah etmək üçün, özünün bütün müxtəlif həm ən zəif, həm də ən güclü təzahürlərində vahid və bölünməz iradənin eyniyyətini göstərmək üçün biz öncə özündə şey olaraq iradənin öz təzahürünə münasibətini, yəni iradə kimi dünyanın təsəvvür kimi dünyaya münasibətini nəzərdən keçirməliyik; bu, ikinci kitabın bütün predmetinin daha dərin tədqiqatına aparan ən yaxşı yolu qarşımızda açacaqdır * . § 24
Böyük Kant bizi öyrədirdi ki, zaman, məkan və səbəbiyyət bütün qanunauyğunluğunda və özünün bütün formalarının mümkünlüyündə onlarda üzə çıxan və onların məzmununu təşkil edən obyektlərdən qətiyyən asılı olmayaraq
* Bu barədə xüsusi olaraq II cildin 27-ci fəslində danışılır. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
obyektdən çıxış edərək onlara eyni cür gəlib çıxmaq mümkündür; buna görə də, onları bərabər hüquqla həm subyektin seyr üsulları, həm də obyektin xassələri adlandırmaq mümkündür, çünki sonuncu - obyekt (Kantda: hadisə, təzahür), yəni təsəvvürdür. Bu formaları həmçinin subyekt və obyekt arasında şərikli sərhəd kimi də nəzərdən keçirmək mümkündür; buna görə də, hər bir obyektin onlarda üzə çıxmalı olmasına baxmayaraq, subyekt üzə çıxan obyektdən asılı olmayaraq onlara tam sahib olur və onları nəzərdən keçirir. Amma əgər yalnız bu formalarda üzə çıxan obyektlər boş kabuslar deyildirlərsə, real mənaya malikdirlərsə, onda onlar nəyisə göstəriş etməli, elə bir şeyin ifadəçisi olmalıdırlar ki, o, artıq onların özləri kimi obyekt, təsəvvür deyildir, nəsə yalnız nisbi olan, yəni subyekt üçün mövcud olan deyildir, ona qarşı duran əsas şəraitdən və onun formalarından belə bir asılılığın xaricində qalandır, yəni təsəvvür deyildir, özündə şeydir. Elə buna görə də, ən azı, aşağıdakı sual mümkündür: bu təsəvvürlər, bu obyektlər subyektin obyektləri təsəvvürlər olmaqdan savayı və ondan asılı olmayaraq başqa da nəsədirlərmi? Və əgər – hə, onda onlar bu mənada nədirlər? Onların başqa, toto genere təsəvvürdən fərqli tərəfi nədir?
onu hələ ki, kənarda saxlayıram. Özündə şey nə olursa- olsun, Kant hər halda düzgün olaraq belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, zaman, məkan və səbəbiyyət (bunları biz əsas qanununun növləri kimi, bu qanunun özünü isə hadisə, təzahür formalarının ümumi ifadəsi www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
o zaman və o ölçüdə qoşulmuşlar ki, bu zaman və bu ölçüdə o, təsəvvürə çevrilmişdir,– yəni onlar onun özünə deyil, onun yalnız hadisəsinə, təzahürünə aiddirlər. Doğrudan da, subyekt onları hər hansı bir obyektdən asılı olmayaraq, tamamilə özündən çıxış edərək dərk etdiyi və qurduğu üçün, onlar təsəvvürə çevrilənə deyil, təsəvvür olunanı bilməyə xas olmalıdır. Onlar özlüyündə təsəvvürün forması olmalıdırlar, bu formanı qəbul edənin xassələri olmamalıdırlar. Onlar artıq subyektin və obyektin əksliyinin özündə verilməlidirlər (anlayışda deyil, gerçəklikdə), yəni, ümumiyyətlə, idrak formasının yalnız ən yaxın təyini kimi çıxış etməlidir, bunun isə ən ümumi təyini bu əksliyin özüdür. Hadisədə, obyektdə olan bütün hər şey yəni, – yanaşılıqdan və bir-birinin ardınca gəlmədən doğulan çoxluq, səbəbiyyət qanunundan doğulan dəyişkənlik və irəligəlmə; bundan sonra, yalnız səbəbiyyət şərti ilə, təsəvvür olunan materiya; nəhayət, öz növbəsində yalnız onlar təsəvvür oluna bilən bütün hər şey zamanla, məkanla və səbəbiyyətlə şərtlənmişdir və yalnız onların vasitəsilə təsəvvür oluna bilər, –bütün bunlar mahiyyəti etibarı ilə burada təzahür olana, təsəvvür formasına düşənə xas deyildir, yalnız bu formanın özü ilə bağlıdır. Əksinə, təzahürdə zamanla, məkanla və səbəbiyyətlə şərtlənməyən və onlara müncər edilə bilməyən, onlardan çıxış edilərək izah oluna bilməyən məhz təzahür edənin bilavasitə olaraq onda ifadə olunduğu şey, özündə şey olacaqdır. Bunun nəticəsində də, mükəmməllik, yəni ali aydınlıq, dəqiqlik və qəti olaraq sübuta yetirilmə zəruri olaraq, özlüyündə idraka xas olana aiddir, yəni idrakın formasına, özlüyündə təsəvvür, obyekt olmayan, yalnız bu formaları qəbul www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
aid deyildir. Beləliklə, yalnız yeganə olaraq, dərk olunanlıqdan özlüyündə ümumiyyətlə təsəvvür olunanlıqdan asılı olan (dərk olunandan və yalnız təsəvvür olandan yox), buna görə də bütün dərkə gələnlərə fərq qoymadan xas olan və bunun nəticəsində də, öz başlanğıcını həm subyektdən, həm də obyektdən götürən yolda eyni dərəcədə əldə oluna bilən şey və yalnız təkcə o, qane edici, tamamilə qəti olan, sonuncu əsaslarına qədər aydın olan idrakı verə bilər. İdrak isə hər hansı bir hadisənin a priori olaraq bizə məlum formalarından ibarətdir; onların ümumi ifadəçisi olaraq isə əsas qanunu çıxış edə bilər, onun əyani idraka (burada biz yalnız onunla iş görürük) aid olan növləri isə zaman, məkan və səbəbiyyətdir. Bütün xalis riyaziyyat və xalis təbiətşünaslıq a priori olaraq yalnız onlara əsaslanır. Elə buna görə də, idrak yalnız bu elmlərdə zülmətlə qarşılaşmır, dərk olunmayanla (əsasdan məhrum olanla, yəni iradə ilə) rastlaşmır, o şeylə ki, o, artıq başqasına gətirilib çıxarılmır; bu baxımdan, həmçinin Kant da məntiqlə birgə bu bilikləri, əsasən, artıq deyildiyi kimi, hətta müstəsna dərəcədə elmlər adlandırmaq istəmişdi. Lakin, digər tərəfdən, bu fənlər bizə sadəcə olaraq bir təsəvvürün digər təsəvvürə münasibətlərindən savayı başqa heç nə vermirlər, hər hansı bir məzmun olmadan forma verirlər. Onların aldıqları hər bir məzmun, bu formaları dolduran hər bir hadisə, onu ehtiva edir ki, o, artıq özünün bütün mahiyyətində dərk olunan , artıq bütövlükdə başqasından çıxış edilərək izah olunan deyildir, o, deməli ki, əsasdan məhrum olandır: buradan da idrak dərhal öz aşkarlığını itirir və tam şəffaflıqdan məhrum olur. Amma əsaslanmaya gəlməyən bu şey - məhz özündə
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
Forma ilkin olaraq ona yaddır, və o, heç bir vaxt bütövlükdə onunla vəhdət təşkil edə bilməz, heç bir vaxt formaya sadəcə olaraq aid edilə və – belə ki, sonuncu əsas qanunudur – heç bir vaxt tam tədqiq oluna bilməz. Əgər, buna görə də, bütün riyaziyyat bizə hadisələrdə kəmiyyət, vəziyyət, ədəd olanın – qısaca olaraq deyilsə, məkan və zaman münasibətlərinin qəti idrakını verirsə; əgər bütün etiologiya bizi o qanunauyğun şərtlərlə bütövlükdə tanış edirsə ki, bu zaman hadisələr, təzahürlər özlərinin bütün tərifləri ilə zamanda və məkanda baş verirlər, amma bütün bunlar, bizə yalnız onu izah edir ki, niyə hər bir müəyyən hadisə, təzahür məhz indi və məhz burada aşkara çıxmalıdır, – onların köməyi ilə biz hər halda heç bir vaxt şeylərin daxili mahiyyətinə nüfuz etməyəcəyik, hər halda həmişə nəsə elə bir şey qalacaqdır ki, onu aşkara çıxarmağa heç bir izah cəsarət etməyəcək və o, onun tərəfindən həmişə güman olunacaqdır; yəni təbiət qüvvələri, şeylərin təsirinin müəyyən növü, hər bir hadisənin keyfiyyəti, xarakteri,- hadisənin formasından, əsas qanunundan asılı olmayan, amma bu formanın özünə yad olan indi ona daxil olmuş və onun qanunu ilə aşkar olan, əsasdan məhrum olan bu qanun hər halda məzmunu deyil, yalnız hadisələri, yalnız formanı müəyyənləşdirir. Mexanika, fizika, kimya o qaydaları və qanunları öyrədir ki, bu qaydalara və qanunlara uyğun olaraq keçirməzlik, ağırlıq, ətalət, axıcılıq, sürtünmə, elastiklik, istilik, işıq, kimyəvi oxşarlıq
4 , maqnetizm, elektrik və bu kimi i.a. qüvvələr fəaliyyət göstərir, bu qüvvələr zamanda və məkanda onların hər hansı bir
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
prinsipə tabedirlər; bu zaman qüvvələrin özləri isə nə edirsən et, qualitates occultae olaraq qalırlar. Zira təzahür olunaraq xatırlanan fenomenləri üzə çıxaran şey,– özündə şeydir, onlardan tamamilə fərqli olandır; baxmayaraq ki, o, öz təzahüründə təsəvvür forması kimi əsas qanununa tabedir, amma onun özü heç bir vaxt bu formaya müncər edilə bilməz və buna görə də etioloji izaha sona qədər yatmır və heç bir vaxt öz əsasında bütövlükdə aşkara çıxarıla bilməz. O, tamamilə dərk olunandır, çünki o, göstərilən formanı qəbul etmişdir, çünki o, təzahürdür, özündə şey isə öz daxili varlığına görə bu dərk olunanla kiçicik dərəcədə belə aydınlaşmır. Elə buna görə də, idrak nə qədər çox zəruriliyi özündə ehtiva edirsə, onun içərisində başqa cür hətta düşünülməsi və təsəvvür edilməsi mümkün olmayan – məsələn, məkan münasibətləri, belələrindəndir – obyektiv reallıq daha çoxdursa, beləliklə, xalis obyektiv məzmun onun daxilində bir o qədər azdır, o, bir o qədər də aydın və qane edicidir; və əksinə, xalis təsadüfi elementlər onun daxilində nə qədər çoxdursa, o, bizə o bir o qədər çox xalis empirik bilgilər verirsə, əslində belə bir idrakda obyektiv olanlar və həqiqi real olanlar bir o qədər çoxdur, amma eyni zamanda izah edilə bilməyən, yəni bundan sonra başqa birisinə gətirilə bilməyən də onun daxilində bir o qədər çoxdur. Əlbəttə ki, öz məqsədini başa düşməyən etiologiya bütün zamanlarda ona səy etmişdir ki, bütün üzvi həyatı kimyəviliyə və elektrikə, hər hansı bir kimyəviliyi, yəni keyfiyyəti isə, öz növbəsində mexanikliliyə (atom formalarının təsiri ilə),
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
hərəkət imkanında birləşən zamana və məkana, qismənsə xalis həndəsənin predmetinə, yəni məkan daxilindəki vəziyyətə aid etsin; həndəsə, nəhayət, hesabın daxilində əriyərək həll olunur, hesab ölçmənin vahidliyi sayəsində əsas qanununun ən çox anlaşıqlı, görüntülü, sona qədər izah oluna bilən forması olur. Burada ümumi cizgilərdə qeyd olunan metodun nümunələri olaraq Demokrit atomları, Dekart burulğanları, Lesajın 5
mexaniki fizikası çıxış edir, Lesaj təxminən ötən əsrin sonlarında həm kimyəvi oxşarlığa, həm də cazibəni mexaniki olaraq, təkan və təzyiq vasitəsilə izah etməyə səy etmişdir (bununla "Lucrece
həyatın səbəbi kimi Reye forması və tərkibi də eyni təmayülə malikdir. Nəhayət, məhz indi, 19-cu əsrin ortalarında yenidən qızışdırılmış, öz nadanlığına görə özünə orijinal baxan kobud materializm də tamamilə belə bir xarakter daşıyır. Həyati qüvvəni kütcəsinə inkar edərək, o, hər şeydən öncə həyatın hadisələrini fiziki və kimyəvi qüvvələrdən çıxış edərək izah etmək, onları isə öz növbəsində materiyanın, vəziyyətin, formanın mexaniki təsirindən, uydurulmuş atomların hərəkətindən çıxarmaq və beləliklə təbiətin bütün qüvvələrini təkana və cavab zərbəsinə aid etmək istəyir və bunlar da onun üçün "özündə şey" olaraq çıxış edir. Buna uyğun olaraq, hətta işıq da uydurulmuş və bu məqsəd üçün postulə edilmiş efirin mexaniki vibrasiyası və ya dalğavarı hərəkəti olur, o, gözün tor qişasına çataraq onu döyəcləyir, məsələn, saniyədə 483 milyard zərbə qırmızı işığı, 727 milyard zərbə – bənövşəyi işığı və i.a.yaradır, (deməli, rənglərə münasibətdə kor olmaq – zərbələri saya bilməmək deməkdir, belə deyilmi?). Belə kobud, mexaniki, www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
tamamilə o cənablara layiqdir ki, onlar rənglər barədə Höte təliminin meydana çıxmasından əlli il keçdikdən sonra da hələ Nyutonun bircinsli şüalarına inanırlar və bunu deməkdən, ifadə etməkdən utanmırlar. Onlar öz məxsusi təcrübələrindən öyrənirlər ki, uşaq (Demokrit) üçün bağışlanıla bilən böyük üçün cəzasız qalmır. Bir zaman keçdikdən sonra onları biabırçı sonluq gözləyə bilər; özü də, o zaman onların hamısı aradan çıxacaqlar və özlərini elə göstərəcəklər ki, bunların onlara heç dəxili belə yoxdur. Təbiətin ilkin qüvvələrinin bir-birinə beləcə qeyri- düzgün olaraq müncər edilməsi ilə bağlı daha bir hal barədə də biz tezliklə danışmalı olacağıq; hələ ki deyilənlərlə məhdudlaşaq. Əgər belə nəzəriyyələrin düzgünlüyünü güman etsək, onda, əlbəttə ki, bütün hər bir şey izah edilmiş və aşkara çıxarılmış və son nəticədə hesabı məsələyə müncər edilmiş olardı ki, bu da müdriklik məbədində ən müqəddəs olana çevrilərdi, əsas qanunu ən sonda bizi buraya gətirib çıxarmış olardı. Amma o zaman təzahürün hər hansı bir məzmunu yox olmuş və yalnız forma qalmış olardı: təzahür olunan hər bir şey, necə təzahür olunduğuna gətirilib çıxarılmış və bu, haradasa dərkolunan və a priori olmuş, buna görə də subyektdən tam asılı olmuş, yalnız onun üçün mövcud olmuş olardı və nəhayət, sadəcə olaraq fenomen, bütövlükdə təsəvvür və təsəvvürün forması olmuş olardı: hər hansı bir özündə şey barədə soruşmaq belə olmazdı. Əgər güman etsək ki, bu, belədir, onda bütün dünya həqiqətən də subyektdən çıxarıla bilərdi və əslində, Fixtenin öz boşboğazlığı ilə ona nail olduğunu bəyan etdiyi şey əldə edilmiş olardı.
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
fantasmaqoriyalar, sofizmlər, səma qəsrləri qurulmuşdur. Ona müvəffəq olunmuşdur ki, təbiət hadisələrinin çoxluğu və müxtəlifliyi ayrı-ayrı əzəli qüvvələrə müncər edilmişdi; və hər bir uğur həqiqi tərəqqiyə təkan vermişdir; əvvəlcə müxtəlif hesab olunan bir çox qüvvələr və xassələr bir-birindən çıxarılmışdır (məsələn, maqnetizm elektrikdən) və beləliklə, onların miqdarı azaldılmışdır. Etiologiya öz son məqsədinə o zaman çatacaqdır ki, bu zaman təbiətin özlüyündə bütün əzəli qüvvələrini dərk edəcək və onların təsir üsulunu aydınlaşdıracaq, yəni o qanunu müəyyənləşdirəcək ki, ona görə onların, bütün təzahürləri səbəbiyyəti əldə əsas tutaraq zamanda və məkanda baş verir və bir-birinə münasibətdə öz yerini müəyyənləşdirirlər,– amma həmişə əzəli qüvvələr, hadisənin formaya aid edilə bilməyən və buna görə də əsas qanununa görə nədənsə çıxış edilərək izah edilə bilməyən məzmunu həmişə həll olunmayan bir çöküntü olaraq qalırlar. Zira təbiətdə hər bir şeydə nəsə elə bir şey vardır ki, onun üçün heç bir vaxt əsas tapmaq, sonrakı səbəbini göstərmək, onu izah etmək olmaz; bu, onun fəaliyyətinin, təsirinin spesifik üsulu, yəni onun mövcudolma tərzi, onun mahiyyətidir. Doğrudur, şeyin hər bir ayrıca təsiri üçün səbəb göstərmək mümkündür ki, bunun da nəticəsində bu şey öz təsirini məhz indi, məhz burada göstərməlidir, amma heç bir vaxt izah etmək olmaz ki, o, ümumiyyətlə, niyə təsir göstərir və nədən məhz belə təsir göstərir. Əgər onda başqa xassələr yoxdursa, əgər o, günəş şüalarında bir zərrədirsə, onda, ən azı, öz ağırlığında və keçirməzliyində o, bu izah edilə bilməyən nəyisə aşkara çıxarır ki, bu, da mən deyirəm ki, onun üçün o, insan üçün iradə nədirsə,– ona oxşar olaraq o öz daxili www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
hər hansı bir təzahürü üçün, onun verilmiş zamanda, verilmiş yerdə hər hansı bir ayrıca aktı üçün elə bir motiv göstərmək mümkündür ki, onun təsiri ilə bu akt insanın məlum xarakteri olması şərti ilə zəruri olaraq baş verməli idi. Amma onun verilmiş xarakterə malik olmasını, onun ümumiyyətlə nə istədiyini, onun iradəsini çoxsaylı motivlərdən başqası deyil, niyə məhz bu motivin idarə etməsini heç bir vaxt izah etmək olmaz. Və insan üçün onun dərkəgəlməz xarakteri nədir ki, onun motivləşdirilmiş əməllərinin hər hansı bir izahı zamanı biz bu xarakteri nəzərdə tuturuq, belə ki, hər bir qeyri-üzvi cisim üçün onun mühüm keyfiyyəti, onun fəaliyyət üsulu mövcuddur ki, onun da təzahürləri xarici təsirlərlə törədilir, halbuki, bu üsulun özü xarici heç nə ilə müəyyənləşmir, və buna görə də izah oluna da bilməz: onun yalnız vasitəsilə aşkara çıxdığı ayrıca təzahürləri əsas qanununa tabedir, onun özü isə əsasdan məhrumdur. Artıq sxolastiklər mahiyyəti etibarı ilə bunu düzgün anlamış və forma substantial [substansial forma] adlandırmışdılar (bu barədə baxın: Suares, Disput. Metaph., disp. XV, sect. 1). Belə bir adi yanılma da o qədər böyükdür ki, guya biz bütün hər şeydən daha yaxşı ən çoxsaylı, ən ümumi və ən sadə hadisələri başa düşürük, halbuki, biz görməyə daha çox alışdığımız hadisələri daha çox başa düşməməyə vərdiş etmişik. Bizim üçün daşın yerə düşməsi heyvanın hərəkət etməsi qədər izah olunmazdır. Yuxarıda söylənildiyi kimi, düşünürdülər ki, guya təbiətin ən ümumi qüvvələrindən (məsələn, cazibədən, sürtünmədən, keçirməzlikdən) çıxış edərək onların içərisində bir
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
(məsələn, kimyıvi xassələr,elektrik, maqnetizm)özünə yer alan qüvvələri də izah etmək və nəhayət, heyvanların orqanizmini və həyatını, hətta insanın idrakı və iradəsini belə anlamaq mümkündür. Xalis qualitates occultae-dən çıxış etməyə sükutla razılaşırdılar, onların izahından isə tamamilə imtina etmişlər, ona görə ki, onların altını qazmaq yox, onların üzərində qurmaq niyyətinə malik idilər. Buna, deyildiyi kimi, nail olmaq olmaz. Amma əgər buna müvəffəq olmaq olardısa da, onda belə bir bina həmişə havadan asılı olaraq qalmış olardı. O izahların hansı faydası vardır ki, onlar nəticədə elə birinci problem kimi qeyri- məlumluğa gətirib çıxarır? Və məgər biz son nəticədə təbiətin yuxarıda xatırlanan ümumi qüvvələrinin daxili mahiyyəti barədə heyvanın daxili mahiyyəti barədə bildiyimizdən daha çoxmu bilirik? Məgər birinci elə ikinci qədər tədqiqatdan kənarda qalmayıbmı? Mahiyyəti tədqiq etmək və əsaslandırmaq olmaz, ona görə ki, o, əsasdan məhrumdur, ona görə ki, o, heç bir vaxt formaya, əsas qanununa müncər edilə bilməyən məzmundur. Biz isə, burada bir məqsəd olaraq etiologiyaya deyil, fəlsəfəyə, yəni dünyanın dərk olunmasının nisbi deyil, şərtsiz idrakı məqsədində, bizə yalnız uzaqdan, birtərəfli və vasitəli, dolayı olaraq məlum olanı dərk etmək üçün əks yolu seçirik və bizə bilavasitə və tam olaraq məlum olandan, bizə bütün hər bir şeydən yaxın və doğma olandan çıxış edirik; biz ən güclü, ən əhəmiyyətli və ən aydın hadisəyə əsasən daha az mükəmməl olan, daha zəif olan hadisəni, təzahürü anlamaq istəyirik. Mənim öz məxsusi bədənim istisna olunmaqla bütün şeylərdə mənə yalnız bir tərəf - təsəvvür tərəfi – məlumdur; hətta əgər mən onların dəyişikliklərinin hansı səbəblərə görə baş www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
bağlıdır və dərin sirdir. Yalnız motiv məni hərəkətə gətirdiyi və mənim bədənim məlum əməli yerinə yetirdiyi zaman daxilimdə baş verənlə müqayisədən çıxış edərək, yalnız məndə müəyyən xarici əsaslarla müəyyənləşən dəyişikliklərin mahiyyətini təşkil edənlə müqayisədən mən o üsula nüfuz edə bilərəm ki, cansız cisimlər səbəblər sayəsində ona uyğun olaraq dəyişilirlər və onların daxili mahiyyətini dərk edə bilərəm, halbuki, bu mahiyyətin təzahürlərinin səbəbi haqqında biliyi (bundan artıq heç nəyi) mənə yalnız onların zamanda və məkanda vaqe olması qanunu verir. Bu, mənim üçün ona görə mümkündür ki, mənim bədənim yeganə obyektdir ki, burada mən onun yalnız bir tərəfini, təsəvvür tərəfini deyil, həm də başqa tərəfini, iradə adlandırılan tərəfini də bilirəm. Beləliklə, mənim öz məxsusi quruluşumu, öz idrakımı və iradəmi, öz hərəkət motivlərimi daha yaxşı baş düşdüyümü düşünmək əvəzinə, əgər mənə onları elektrikin, kimyəviliyin, mexanizmin qüvvəsi ilə, səbəblər üzrə hərəkətə müncər etmək nəsib olsa – bunun əvəzinə, mən etiologiyaya deyil, fəlsəfəyə səy etdiyimə görə, mən, əksinə, qeyri-üzvi cisimlərin mənim baxışıma görə səbəblər üzrə baş verən ən sadə və adi hərəkətlərini belə mənim motivlər üzrə öz məxsusi hərəkətlərimdən çıxış edərək, hər şeydən öncə onların daxili mahiyyətində başa düşməyi öyrənməliyəm, təbiətin bütün cisimlərində təzahür olunan, izah edilə bilməyən qüvvələri isə xarakterinə görə məndəki iradə ilə tamamilə eyni və ondan yalnız dərəcəsinə görə fərqlənən kimi qəbul etməliyəm. Bu, o deməkdir ki, təsəvvürlərin əsas qanunu haqqında traktatda müəyyənləşmiş dördüncü sinfi birinci sinfin daxili mahiyyətinin idrakı üçün açara çevrilməlidir və mən www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
qanunundan başa düşməyi öyrənməliyəm. Spinoza deyir (62-ci məktub): əgər təkan nəticəsində havaya qalxan daş şüura malik olsaydı, o, düşünərdi ki, öz məxsusi iradəsi ilə uçur. Mən yalnız onu əlavə edirəm ki, daş bu halda haqlı olardı. Onun üçün təkan olan mənim üçün motivdir, və onun üçün sürtünmə, ağırlıq və verilmiş vəziyyətin dayanıqlılığı kimi təzahür olunanlar mənim özümdə iradə kimi dərk etdiyimdir və o da, əgər idraka malik olsaydı, bunu iradə kimi dərk edərdi. Spinoza göstərilən yerdə o zərurəti nəzərdə tutur ki, daş ona görə, o zərurətlə uçur və o, haqlı olaraq onu şəxsin təkcəli iradə aktının zəruriliyinə keçirmək istəyir. Mən isə, əksinə, o daxili mahiyyəti nəzərdən keçirirəm ki, yalnız o, hər hansı bir real zərurətə (yəni, səbəbdən törəyən təsirə, hərəkətə) onun müqəddiməsi olaraq məna və qüvvə verir, bu müqəddimə insanda xarakter, daşda isə xassə adlanır, amma hər ikisində eyni şeydir və bilavasitə olaraq dərk olunduğu yerdə, iradə adını daşıyır və o, görünənin, obyektliyin daşda ən zəif, insanda isə ən güclü dərəcəsinə malikdir. Bizim iradə ilə tamamilə oxşar olan, bütün şeylərin canatmasında olan bu başlanğıcı, hətta müqəddəs Avqustin də özünün doğru duyğusu ilə dərk etmişdir və mən burada o sadəlövh sözləri xatırlamaqdan özümü saxlaya bilmərəm ki, o, fikrini həmin sözlərlə ifadə etmişdir: "Əgər biz heyvan olsaydıq, biz cismani həyatı və onun duyğularına uyğun olanı sevərdik və bu, bizim üçün kafi nemət olardı və əgər bu cəhətdən biz özümüzü yaxşı hiss etsəydik, onda biz başqa heç nə axtarmazdıq. Eləcə də, əgər biz ağac olsaydıq və hətta zərrəcə duyğu ilə də heç nəyi
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
ona can atırıq (appetere) ki, bizim məhsul vermə qabiliyyətimiz zəngin və bol olmuş olsun. Əgər biz daş və ya dalğa, və ya külək və ya alov və ya bu qəbildən olan, hər hansı bir hissi və həyatı olmayan başqa bir şey olsaydıq, bizdə hər halda öz yerimizə və nizama yönümlü nəsə bir canatma olmuş olardı. Zira cazibə cisimlərin sanki bir məhəbbətidir, – məgər onlar öz ağırlıqları ilə aşağıya və ya öz yüngüllükləri ilə yuxarıya doğru can atmırlarmı? Bədən öz çəkisi ilə, ruh isə öz məhəbbəti ilə hara gəldi cəzb olunmurmu?" ("İlahi Şəhər barədə", 11, 28). O da diqqətə layiqdir ki, Eylerə görə, cazibənin mahiyyəti son nəticədə cisimlərə xas olan "meylə və canatmaya" (yəni, iradəyə) müncər edilməlidir (şahzadəyə ünvanlandığı 68-ci məktub). Məhz buna görə də Nyutondan gələn cazibə anlayışı onun xoşuna gəlmir və o, onu əvvəlki kartezian nəzəriyyə ruhunda modifikasiya etməyə, yəni cazibəni efir tərəfindən cismə edilmiş təkandan çıxarmağa səy edir: bu, "ağla daha çox uyğundur və aydın və anlaşıqlı prinsipləri sevənlər üçün" daha çox yararlıdır. O, cazibəni bir qualitas occulta olaraq fizikadan qovmaq istəyir. Belə bir baxış təbiətin o ölü anlamına uyğun gəlir ki, o, Eylerin zamanında immaterial ruhun korrelyatı olaraq hakim idi. Amma diqqətəlayiqdir ki, mənim tərəfimdən müəyyənləşmiş əsas həqiqətə münasibətdə, onun uzaq parıltılarını o zaman bu incə zəka sahibi artıq görmüşdü; o, ondan vaxtında yayınmağa tələsmişdi və o zamanın bütün dünyaduyumunun sanki darmadağın olmasından qorxaraq, o, hətta köhnə, baxtı keçmiş cəfəngiyyatda özünə müdafiə axtarmağa hazır idi.
|