Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
Yüklə 6,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
- BİR İRADƏ OLAN DÜNYA HAQQINDA İKİNCİ DÜŞÜNCƏ: HƏYAT İRADƏSİNİN TƏSDİQİ VƏ İNKARI NAİL OLUNMUŞ ÖZÜNÜDƏRK HALINDA
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
|
Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
400 üçün yaradılmışdır: yaşa!" – Əksinə, poetik ədalət adlandırılan tələb faciənin və hətta dünyanın mahiyyətinin qətiyyən anlaşılmamasına əsaslanmışdır. O, özünün bütün bayağılığında doktor Samuil Consonun Şekspirin ayrı-ayrı pyeslərini məruz qoyduğu tənqiddə qaba bir tərzdə çıxış edir 47 ; o, bu tənqidlə həmin tələbə münasibətdə tam etinasızlıqdan olduqca sadəlövhcəsinə şikayətlənir, bununsa, əlbəttə ki, yeri var, – zira Ofelya, Dezdemona, Kordeliyaların nə günahları vardı? Amma yalnız səthi, optimist, protestant-rasionalist və ya, əslində yəhudi dünyagörüşü poetik ədalət tələb etmək və onun həyata keçirilməsində özünə məmnuniyyət bulmağa qabildir 48 .
qəhrəman tərəfindən yuyulan, – onun şəxsi günahları deyildir, əzəli günahdır, yəni, mövcudluğunun özünün günahıdır: Axı dünyadakı ən pis günah – Bu dünyaya doğulmaqdır, – Kalderon bunu birbaşa deyir 49 . Faciənin yaradılması ilə bağlı mən yalnız bircə qeydi özümə rəva bilərdim. Yalnız böyük bədbəxtliyin təsviri faciə üçün mühümdür. Amma şairin bu təsviri həyata keçirdiyi müxtəlif yollar üç kateqoriyaya aid edilə bilər. Əvvəla, o, xarakterin bədbəxtliyin səbəbinə çevrilən, özünün qeyri-adi, mümkün son həddə qədər gəlib yetişən yamanlığını, bədliyini təsvir edə bilər; bu qəbildən olan nümunələr – III Riçard, "Otello"da Yaqo, "Venesiya taciri"ndə Şeylok, Frans Moor, Evripidin Fedrası, "Antiqona"da Kreon və s. ola bilər. İkincisi, www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
401 bədbəxtlik kor taledən, yəni təsadüfdən və səhvdən də doğula bilər; bu qəbildən olan həqiqi nümunə kimi Sofoklun Çar Edipi, sonra "Traxinyanlalar" və ümumiyyətlə, qədim müəlliflərin əksər faciələri çıxış edə bilər, yeni faciələr içərisində isə – "Romeo və Cülyetta", Volterin "Tankred"i, "Messina gəlini.» Nəhayət, üçüncüsü, bədbəxtlik sadəcə olaraq fəaliyyət göstərən şəxslərin bir-birinə nisbətən vəziyyətindən, onların qarşılıqlı əlaqələrindən də yarana bilər, belə ki, bunun üçün əsla nə müdhiş yanılma, nə eşidilməmiş təsadüf, nə də insan bədliyinin, yazıqlığının son hədlərinə gəlib yetişən xarakter lazım deyildir: sadəcə olaraq bir çox hallarda baş verən adi şəraitlərdə adi əxlaqi mənada başa düşülən xarakterlər öz aralarında elə münasibətlərdə qoyulurlar ki, onların vəziyyəti onları şüurlu olaraq və qəsdən bir-birinə böyük pislik etməyə məcbur edir, və bu zaman heç bir tərəf müstəsna olaraq haqsız olmur. Mənə elə gəlir ki, faciənin bu sonuncu növü iki başqa növdən müqayisə olunmaz dərəcədə daha üstündür, zira o, ən böyük bədbəxtliyi bizə istisna şəklində deyil, şəraitin və ya müdhiş, idbar xarakterlərin nadir hallarda birləşməsinin məhsulu kimi deyil, demək olar ki, qaçılmaz olan, insani əməllərdən və xarakterlərdən asanlıqla və öz-özlüyündə irəli gələn bir şey kimi təsvir edir və bədbəxtlik bizi dəhşətə gətirən yaxınlıqda özünü məhz bununla üzə çıxardır. Və əgər faciənin iki başqa növündə amansız tale və dəhşətli kin bizə qorxunc, amma bizi yalnız uzaqdan hədələyən, bizim şəxsən üz çevirmədən sovuşdura biləcəyimiz qüvvələr kimi görünürdüsə, sonuncu növ bizə əyani surətdə göstərir ki, xoşbəxtliyi və həyatı darmadağın edən bu qüvvələr istənilən an bizim özümüzü də yaxalaya bilər və ən www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
402 böyük əzab, öz mahiyyəti etibarı ilə bizim taleyimizə də toxuna bilən hadisələr çəlpəşiyinin, bizim özümüzün də, ehtimal ki, edə biləcəyimiz əməllərin nəticəsi olur, odur ki, biz ədalətsizlikdən şikayət etmək hüququna da malik olmazdıq, – və indi biz özümüzü bütün dəhşəti ilə cəhənnəmin dibində hiss edirik. Amma bu sonuncu növdən olan faciəni ərsəyə gətirmək də qeyri-adi dərəcədə çətindir, ona görə ki, burada vasitələrin və hərəkətverici səbəblərin cüzi sərfi, onların sadəcə olaraq yalnız yanaşı qoyulması və paylanması ilə güclü təəssürat yaratmaq tələb olunur: elə buna görə də, hətta bir çox ən yaxşı faciələrdə belə bu çətinlikdən tamamilə yan keçilmişdir. Bu növün ən mükəmməl nümunəsi olaraq hər halda bir pyesi göstərmək mümkündür ki, həmin o böyük ustadın bir çox başqa pyesləri onu başqa cəhətlərdən əhəmiyyətli dərəcədə ötüb keçmişdir: bu, "Klaviqo"dur. Müəyyən dərəcədə "Hamlet" də buraya aiddir, əgər qəhrəmanın yalnız Laertə və Ofeliyaya münasibəti nəzərdə tutulursa; "Vallenşteyn" də, həmçinin bu üstünlüyə malikdir; "Faust" bütövlükdə bu növə məxsusdur, əgər əhvalatın əsas məqamını Qretxen və onun qardaşı ilə bağlı hadisədə görsək; Kornelin "Sid"i də belədir, amma onda yalnız o faciəvi çözüm çatmır ki, buna Maksın və Teklıanın analoji münasibətləri malikdir * .
§ 52
* II cildin 37-ci fəsli buraya aiddir . www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
403 Biz bütün sənətləri o ümumilikdə nəzərdən keçirdik ki, bu, bizim nöqteyi-nəzərə uyğun gəlir, biz bu nəzərdən keçirməni memarlıq sənətindən başladıq, memarlıq sənətinin özlüyündə məqsədi kütlənin susqun, şüursuz, qanunauyğun meyli kimi ifadə olunan, amma, artıq özünü ikiləşdirməni və mübarizəni (yəni, ağırlıq və ətalət arasındakı mübarizəni) təzahür etdirən iradənin görüntüsünün ən aşağı pilləsində onun təcəssümünün aydınlaşdırılmasıdır. Sənətlərin ümumilikdə nəzərdən keçirilməsini isə biz burada faciə ilə tamamladıq, faciə iradənin təcəssümünün ali pilləsində bu özü ilə ixtilafı qarşımıza bizi dəhşətə salan miqyası və aydınlığı ilə çıxarır. Amma biz görürük ki, incəsənətin bir növü hər halda tədqiqatlarımıza daxil olmadı, belə ki, şərhimizin sistematik rabitəsində onun üçün münasib yer tapılmadı: bu, – musiqidir. O, bütün başqa sənətlərdən tamamən ayrıca bir yerdə dayanır. Biz onda dünyamızın varlıqlarının hansısa ideyasının təqlidini, yenidən canlandırılmasını görmürük; və bununla belə o, - böyük və gözəl sənətdir, insan ruhuna elə güclü təsir göstərir və ümumi bir dil olaraq elə tam bir şəkildə və dərindən başa düşülür ki, öz aydınlığı ilə hətta əyani dünyanın dilindən də üstündür ki, – şübhəsiz, biz onda Leybnitsin ona verdiyi tərifdən daha çox şey,
[nəyi hesabladığını bilməyən ruhun şüursuz riyazi çalışması+ olmaqdan daha çox şey görməliyik * , – Leybnits tamamilə haqlı idi, amma, o ölçüdə haqlı idi ki, bu ölçü daxilində o, yalnız onun bilavasitə və xarici mənasını, onun qabığını nəzərdə tuturdu. Amma əgər o, yalnız bundan ibarət olsaydı, onda onun verdiyi
* Leibnitii epistolae, collectio Kortholti, ep. 154. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
404 zövq, məmnunluq bizim riyazi çalışmanı düzgün həll etdiyimiz zaman duyduğumuz məmnunluğa oxşar olmuş olardı, və o, o daxili fərəh hissi ola bilməzdi ki, bunu bizə varlığımızın məhrəm dərinliyinin ifadəsi verir. Buna görə də, biz estetik nəticəni nəzərdə tutan nöqteyi-nəzərimizdən, ona xeyli daha ciddi və daha dərin məna verməliyik: o, dünyanın bizim mənimizin daxili mahiyyətinə aiddir və bu mənada musiqinin şamil oluna biləcəyi ədədi münasibətlərə işarə olunan deyil, yalnız işarədir. Onun dünyaya müəyyən mənada təsvirin təsvir edilənə, surətin orijinala münasibətinə oxşar bir münasibət göstərməli olması barədə, biz, bu əlamətin xas olduğu və təsiri musiqinin təsiri ilə eyni qəbildən olan digər sənətlərlə analogiya əsasında mühakimə yürüdə bilərik. Musiqi yalnız daha güclü və sürətlidir, daha artıq qaçılmaz və qarşısıalınmazdır. Və dünyanın onun tərəfindən yenidən yaradılması çox intim, sonsuz dərəcədə həqiqi və doğru olmalıdır, zira hər bir kəs onu ani olaraq başa düşür; və artıq bununla da o, həmin o məlum qüsursuzluğu aşkara çıxarır ki, onun forması tamamilə ədədlərlə ifadə olunan müəyyən qaydalara müncər edilə, gətirilib çıxarıla bilər və o, musiqi olmaqdan tamamilə qalmadan, bu qaydalardan yan keçə bilməz. Və hər halda musiqi və dünya arasında toxunma nöqtəsinin, harada olması o,münasibət ki, onun üzündən dünyanın təqlidi və ya onun yenidən yaradılması kimi təzahür olunur, bu, çox dərinlərdə gizlənir. Musiqi ilə bütün zamanlarda məşğul olmuşlar, amma bu barədə özlərinə hesabat verməmişlər: onun bilavasitə anlaşılmasınaına qane olaraq, bu bilavasitə anlamanın mücərrəd olaraq dərk olunmasından imtina etmişlər. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
405 Öz ruhunu bütövlükdə müxtəlif növlərində musiqi təəssüratlarının ixtiyarına verərək və sonra refleksiyaya və fikirlərimin bu kitabda şərh olunan gedişinə qayıdaraq, mən onun daxili mahiyyətinin və dünyanın onun tərəfindən yenidən yaradılması xarakterinin sirrini tapdım, bu yenidən yaradılma, canlandırma analogiyanın təsiri üzündən zəruri şəkildə güman olunur. Həmin bu sirrin tapılması məni və tədqiqatlarımı tamamilə qane edir və bu o kəslər üçün inandırıcı olacaqdır ki, onlar məni izləmişlər və mənim dünyaya baxışımla razıdırlar. Amma bu açmanı, tapıntını sübut etməyi mən mahiyyəti etibarı ilə qeyri-mümkün hesab edirəm, zira o, musiqinin bir təsəvvür kimi o şeyə olan münasibətini qəbul edir və müəyyənləşdirir ki, o, mahiyyəti etibarı ilə heç bir vaxt təsəvvür ola bilməz və tələb edir ki, musiqidə bu və ya digər orijinalın surətini görsünlər, bu orijinalın özü isə heç bir vaxt bilavasitə olaraq təsəvvür ola bilməz. Elə buna görə də, başlıca olaraq sənətlərin nəzərdən keçirilməsinə həsr olunmuş bu üçüncü kitabın sonunda möcüzəvi səs sənətinin mənim tərəfimdən tapılmış sirrini şərh etməklə məhdudlaşmalıyam, öz baxışımın təsdiqini və ya inkarını isə hər bir oxucuda qismən musiqi, qismənsə mənim tərəfimdən bu əsərdə şərh olunan vahid fikir yaradılması təəssüratının ixtiyarına buraxmalıyam. Musiqinin mənası ilə bağlı qarşıda duran təsvirin tam inamla qəbul olunmasından savayı, məncə, bu təsvir barədə uzun sürən davamlı düşüncələrlə tez-tez dərindən musiüi dinləmək zəruridir, bunun üçün isə hər halda mənim tərəfimdən artıq şərh olunan bütün fikirlərlə yaxından tanış olmaq tələb olunur.
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
406 İradənin adekvat təcəssümü olaraq Platon ideyaları çıxış edir; bu ideyaların dərkinə ayrı-ayrı şeylərin təsviri (zira bütün bədii əsərlər buraya aiddir) yolu ilə nail olmaq yalnız dərk edən subyektin uyğun dəyişilməsi zamanı mümkündür, – bütün başqa sənətlərin məqsədi, bax, budur. Beləliklə, onların hamısı iradəni yalnız vasitəli, dolayı olaraq – ideyalar vasitəsilə obyektivləşdirirlər; bizim dünyamız principium individuationis ə (özlüyündə fərd üçün mümkün olan idrak formasına) daxil olma vasitəsilə ideyaların çoxluq halında təzahüründən başqa bir şey olmadığından
onda musiqi, ideyalara aidiyyəti olmadan, təzahürlər dünyasından da qətiyyən asılı olmayaraq, ona heç bir məhəl qoymadan, müəyyən dərəcədə, hətta əgər dünya qətiyyən heç olmasaydı belə mövcud ola bilərdi, başqa sənətlər barəsində isə bunu demək olmaz. Musiqi – dünyanın özü kimi, ideyalar kimi bütün iradənin bilavasitə təcəssümü və izidir, ideyaların çoxsaylı təzahürü isə ayrıca şeylərin dünyasını təşkil edir. təcəssümü Deməli musiqi, başqa sənətlərin əksinə olaraq, ideyaların izi deyildir, iradənin özünün izidir ki, onun da obyektliyi ideyalardır; elə buna görə də, musiqinin təsiri başqa sənətlərin təsirindən daha qüdrətli və daha dərindir: axı sonuncular yalnız kölgə barəsində o, isə – varlıq barəsində danışır. Amma ideyalarda və musiqidə eyni iradə obyektivləşdiyi üçün (yalnız bu sahələrin hər birində tamamilə müxtəlif tərzdə), musiqi ilə təzahürü çoxluqda və qeyri-mükəmməllikdə qarşıda duran dünya olan ideyalar arasında, şübhəsizdir ki, hər halda paralelizm, analogiya mövcuddur, baxmayaraq ki, bu, bilavasitə olmayan bənzəmədir. Bu analogiyanı göstərmə mənim
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
407 predmetimin tutqunluğu ucbatından çətin olan fikrimi daha asan anlamağa kömək edəcəkdir. Harmoniyanın ən aşağı tonlarında, onun bas (bəm) səsində, mən iradənin təcəssümünün aşağı pillələrini, qeyri- üzvi təbiəti, planet kütləsini görürəm. Bütün yüksək, mütəhərrik və daha doğrusu, tədricən yavaşıyan tonları, məlum olduğu kimi, aşağı əsas tonun kənar rəqslərindən doğulan kimi hesab etmək lazımdır, əsas tonun səslənməsini onlar həmişə sakitcə müşayiət edirlər; və bu, harmoniyanın qanunudur ki, bas notuna yuxarıdan yalnız o notlar gələ bilər ki, onlar həqiqətən öz- özlüyündə onunla (onun sons harmoniques *obertonları+) eyni zamanda, onun kənar rəqslərinin nəticəsi kimi səslənir 50 .
sistemlərini planet kütləsindən ardıcıl inkişaf prosesində meydana çıxan kimi qiymətləndirmək lazımdır: o, – onların daşıyıcısıdır, həm də onların mənbəyidir; daha yüksək tonlar da əsas basa qarşı elə həmin münasibətdədir 51 . Tonun yüksəkliyi sərhədə malikdir, bundan o tərəfə artıq heç bir səs eşidilmir; bu, ona uyğun gəlir ki, heç bir materiya forma və xassələr olmadan, yəni bundan sonra izah edilə bilməyən bu və ya başqa qüvvənin aşkarlanması olmadan qavranılmır, həmin bu qüvvədə də müəyyən ideya ifadə olunur və ya daha ümumi şəkildə deyilsə, heç bir materiya qətiyyən tamamilə iradəsiz ola bilməz: deməli, ona oxşar olaraq ki, o, özlüyündə tondan yüksəkliyin müəyyən
dərəcəsi ayrılmazdır, eləcə də
iradənin aşkarlanmasının müəyyən dərəcəsi materiyadan ayrılmazdır. Beləliklə, bizim nöqteyi-nəzərdən, harmoniyada əsas bas odur ki, dünyada o, – qeyri-üzvi təbiətdir, bütün hər bir şeyin ona www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
408 əsaslanmış olduğu və bütün hər bir şeyin ondan törənmiş olduğu və inkişaf etdiyi ən kobud kütlədir. Bunun ardınca qeyd etmək lazımdır ki, müşayiət edən səslərin harmoniya təşkil edən məcmusunda bas və melodiyanı səslə ifa edən aparıcı arasında, mən ideyaların bütün pillələrini görürəm, o pilləkənin pillələrini ki, iradə onlarda obyektivləşir. Basa ən yaxın olan tonlar – bu pilləkənin ən aşağı pillələridir, hələ ki, qeyri-üzvi, amma artıq çoxcəhətli təzahür olunan cisimlərdir; yuxarıda yerləşən səslər mənim gözlərimdə bitki və heyvan aləmlərinin nümayəndələridir. Səs qammasının müəyyən intervalları iradənin təcəssümünün müəyyən pillələrinə, təbiətdə müəyyən növlərə paraleldir. İntervalların hesabi düzgünlüyündən temperasiya və ya düzüm seçimindən irəli gələn kənara çıxma 52
fərdin növ üçün səciyyəvi olan quruluşdan kənara çıxmasına analojidir; bundan da daha çox deyilsə, tonların xalis olmayan ahəngsizləşdirici, müəyyən intervalı verməyən üst-üstə düşməsini iki heyvan növündən və ya insandan və heyvandan doğulan eybəcər monstrlar ilə müqayisə etmək olar. Amma bütün bu, harmoniyanı təşkil edən bas və müşayiət edən səslərdə o əlaqələndirici ardıcıllıq çatmır ki, ona yalnız melodiyanı oxuyan yuxarı səs malikdir: sürətli və yüngül melodik dönüşlər və gedişlər tək ona xasdır, halbuki, bütün başqaları, hər biri özlüyündə müstəqil əlaqə ilə fərqlənmədən xeyli asta hərəkət edirlər. Ən böyük çətinliklə aşağı bas, kobud kütlənin nümayəndəsi hərəkət edir: onun yüksəlməsi və enməsi yalnız böyük pillələr, bircə saniyə belə o yan-bu yan olmadan 53
tersiya, kvarta, kvinta üzrə baş verir. Olsa-olsa bu iki kontrapunktla yeri dəyişdirilmiş bas olanda mümkündür. Bu www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
409 asta hərəkət ona həm də fiziki cəhətdən xasdır: sürətli ruladaları və ya trelləri aşağı registrdə, hətta təsəvvür etmək belə olmaz. Müşayiət edən daha yüksək səslər sürətli, amma hələ ki, melodik qarşılıqlı əlaqə və mənalandırılmış ardıcıllıq olmadan hərəkət edirlər, onlar heyvan dünyası ilə paralel gedirlər. Müşayiət edən bütün səslərin rabitəsiz axını və qanunauyğun müəyyənliyi o fakta analojidir ki, kristaldan ən mükəmməl heyvana kimi bütün qeyri-zəkavi dünyada heç bir varlıq onun həyatını mənalandırılmış bir bütövə çevirə bilən həqiqi rabitəli şüura malik deyildir, heç bir varlıq mənəvi inkişafın ardıcıllığını tanımır, heç biri təşkilatlanmada mükəmməlləşmir, onların hamısı eyni ahəngdə, bütün yaşamlarda türlərinin həmişə olduğu kimi, möhkəm qanunla müəyyənləşərək mövcuddurlar. Nəhayət, melodiyada, bütövü sərbəst qarışıqlıq içərisində öz ardınca aparan, vahid fikrin fasiləsiz, mənalı əlaqəsində əvvəldən axıra
kimi məhdudlaşdırılmayan özbaşınaqlıqda, ixtiyarilikdə inkişaf edən və bütövü təsvir edən əsas yüksək səsdə mən iradənin obyektivasiyasının ali pilləsini, insanın mənalandırılmış həyatını və canatmasını görürəm. İstedadı olan insanın daimi irəli baxmasına və arxaya nəzər salmasına oxşar olaraq, öz gerçəkliyini və özünün saysız-hesabsız imkanlarını həyata keçirməsi nəticəsində insanın bir bütöv həyat yolu keçməsinə uyğun olaraq, yalnız melodiya əvvəldən sona qədər mənalandırılmış və məqsədəuyğun rabitəliliyə malikdir. O, beləliklə, şüurla işıqlandırılmış, gerçəklikdəki izi onun əməllər sırası olan iradənin tarixcəsini danışır; amma o, daha çox şey danışır: o, iradənin intim tarixcəsini üzə çıxarır, hər hansı bir
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
410 oyanışın, hər hansı bir canatmanın, onun hər hansı bir hərəkətinin, zəkanın geniş və mənfi hiss anlayışı altında birləşdirdiyi, amma öz mücərrədliyində artıq qavramaq qüvvəsində olmadığı bütün hər bir şeyin mənzərəsini yaradır. Elə buna görə də, həmişə belə demişlər ki, söz zəkanın dili olduğu kimi, musiqi də – hissin və ehtirasın dilidir: artıq Platon ona “melodiyaların qəlbin həyəcanlarını təqlid edən hərəkəti" kimi tərif vermişdir (De leg. VIII), və Aristotel deyir: "Niyə ritmlər və melodiyalar, sadə səslər olduqları halda, ruhun hallarına, ovqatlarına bu qədər oxşayırlar?” (Probl. S. 19). İnsanın mahiyyəti ondan ibarətdir ki, onun iradəsi ödənilir və bir daha can atır və bu fasiləsiz olaraq davam edir, onun xoşbəxtliyi və rifah halı yalnız ondan ibarət olur ki, arzudan ödənilməyə və ondan yeni arzuya bu keçid sürətlə baş versin, zira ödənilmənin ləngidilməsi əzabı, yeni arzunun ləngidilməsi isə – səmərəsiz həsrət, languor, üzüntü doğurur, buna oxşar və uyğun olaraq, melodiyanın mahiyyəti - tonikadan daimi kənarlaşma sapınmadır, minlərlə yolla yalnız harmonik pillələrə – tersiyaya və dominantaya deyil, həm də mümkün olan hər cür başqa tonlara, ahəngi pozan septimaya və həddindən artıq böyük intervallar yaradan pillələrə keçid baş verir, özü də son nəticədə həmişə tonikaya qayıdılır; bütün bu yollarda melodiya iradənin müxtəlif meyllərini ifadə edir, amma o, son nəticədə harmonik pilləyə və ondan da daha çox, tonikaya nail olma vasitəsilə onun ödənilməsini də ifadə edir. Melodiya yaratmaq, onda bütün insan arzusu və hissinin dərin sirlərini açıb göstərmək, – dahinin işidir; onun yaradıcılığı burada başqa hər hansı bir yerdə ola biləcəyinə nisbətən daha www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
411 aşkardır: o, hər cür refleksiyadan və şüurlu niyyətdən uzaqdır və ilhamın köməyi ilə meydana çıxarıla bilər. Anlayış incəsənətin hər bir yerində olduğu kimi, burada da səmərəsizdir; bəstəkar dünyanın daxili mahiyyətini üzə çıxarır və dünyanın ən dərin müdrikliyini o dildə ifadə edir ki, bunu onun zəkası başa düşmür, necə ki, somnambul maqnetizm vəziyyətində olarkən oyaqlıqda barələrində heç bir anlayışa malik olmadığı şeylər barədə vəhylər, açıqlamalar etməyi bacarır. Elə buna görə də, bəstəkarda hansısa başqa sənətkara nisbətən daha çox, insan sənətkardan tamamilə ayrıdır və ondan fərqlənir. Hətta bu möcüzəvi sənətin izahı zamanı belə anlayış özünün zəifliyini və məhdudluğunu aşkara çıxarır, amma mən hər halda analogiyamızı başa çatdırmağa səy edəcəyəm. Arzudan ödənilməyə və ondan yeni arzuya sürətli keçid xoşbəxtlik və rifah olduğu kimi, eləcə də sürətli melodiyalar, əhəmiyyətli dərəcədə kənaraçıxmalar olmadan, şəndirlər; ləng, əzablı dissonanslara düşən və yalnız çoxsaylı taktlardan keçərək yenidən tonikaya gəlib çatan melodiyalar isə qəmgindir, onlar gecikdirilmiş, çətinləşdirilmiş ödənilmənin analogiyasını təşkil edirlər. İradənin yeni impulsunun ləngidilməsi, languor davamlı olaraq saxlanılan tonikadan savayı, özünə başqa ifadə tapa bilməz; amma onun təsiri tezliklə dözülməz ola bilər: həddindən artıq monoton, ifadəli olmayan melodiyalar buna yaxındır. Rəqs musiqisinin qısa, asanlıqla tutulan ifadələri sanki yalnız asanlıqla əldə oluna bilən, hərgünkü xoşbəxtlik barədə danışır; əksinə,
54 geniş cümlələrdə, uzun gedişlərdə, uzaq kənaraçıxmalarda uzaq məqsədə yönələn və sonda ona nail olan daha ciddi və nəcib canatmanı ifadə edir. Adagio 55 hər www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
412 hansı bir xırda xoşbəxtliyə nifrət bəsləyən böyük və nəcib canatmanın əzabları barəsində danışır. Amma Moll və Dur 56
təsirləri necə də füsunkardır! Necə də heyrətamizdir ki, bircə yarımton dəyişiklik, böyük tersiyanın meydana çıxması əvəzinə kiçik tersiyanın meydana çıxması dərhal və qaçılmaz olaraq ürkək, həsrətli bir hiss doğurur, Dur isə bizi ondan elə o cür, ani olaraq xilas edir! Adagio böyük kədərin ifadəsinə Mollda nail olur, sarsıdıcı fəryada çevrilir. Mollda rəqs musiqisi guya xırda xoşbəxtlikdə uğursuzluq mənasını verir, buna nifrət etmək daha yaxşı olardı; o, sanki əzablı səylər yolu ilə alçaq bir məqsədə nail olmadan bəhs edir. Mümkün melodiyaların tükənməzliyi fərdlərin, fizionomiyaların və həyat yollarının müxtəlifliyində təbiətin tükənməzliyinə uyğun gəlir. Bir tondan başqasına əvvəlki ilə əlaqəni tamamilə kəsərək baş verən keçid ölümə bənzəyir, çünki onun daxilində fərd öz sonunu görür; amma bu fərddə təzahür edən iradə əvvəllər başqa fərdlərdə təzahür edərək yaşadığı kimi yaşamaqda davam edir, amma, onların şüuru birincinin şüuru ilə əlaqəyə malik deyildir. Amma gətirilən bütün analogiyaları göstərərək, heç bir vaxt unutmaq olmaz ki, musiqi onlara qarşı birbaşa deyil, yalnız vasitəli, dolayı münasibətə malikdir, çünki, o, əsla təzahürü deyil, müstəsna olaraq daxili mahiyyəti, bütün hadisələrin özlüyündəsini, iradənin özünü ifadə edir. O, elə buna görə də, bu və ya başqa ayrıca sevinci, bu və ya başqa, kədəri, əzabı, dəhşəti, şadyanalığı, şənliyi və ya ruhi sakitliyi ifadə etmir: yox, o, sevinci, kədəri, əzabı, dəhşəti, şadyanalığı, şənliyi və ya ruhi sakitliyi ümumiyyətlə, onlar necə varsa özlüyündə, müəyyən dərəcədə in abstracto ifadə edir, onların mahiyyətini hansısa bir
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
413 kənar əlavə və motivlər olmadan ifadə edir. Bununla belə, biz onu bu sıxılıb çıxarılmış mükəmməllik kvintesensiyasında, cövhərində başa düşürük. Buradan isə belə alınır ki, o, fantaziyamız elə asanlıqla oyadır ki, fantaziya bu, bizimlə bilavasitə olaraq danışan, lakin görünməyən, yalnız musiqi vasitəsilə canlandırılan ruhlar dünyasını formalaşdırmağa, ona qan və can verməyə çalışır, yəni onu analoji nümunədə təcəssüm etdirməyə can edir. Mahnının sözlərlə oxunmasının və, nəhayət, mətni, buna görə də, heç bir vaxt öz tabeli rolundan çıxa bilməyən və başlıca amil ola bilməyən operanın mənbəyi burada yatır, bu mətn musiqini yalnız özünü ifadə etmək üçün vasitə etməməlidir: bu – yaramaz və səhv praktikadır və böyük yanılmadır. Zira musiqi hər bir yerdə yalnız həyatın və onun hadisələrinin cövhərini ifadə edir, amma əsla hadisənin özünü ifadə etmir, buna görə də, onların fərqləri ona hökmən təsir göstərməli deyil. Məhz bu, müstəsna olaraq ona xas olan ümumilik, ciddi müəyyənlik şərti ilə, ona o yüksək mənanı verir, bu mənaya o, bütün əzablarımıza qarşı panaseya, yəni ümumi məlhəm kimi malikdir. Beləliklə, əgər, musiqi həddindən artıq sözlərin ardınca gedirsə və hadisələrə uyğunlaşırsa, onda o, özgə dildə danışmağa səy edənlərə bənzəyir. Heç kəs bu səhvdən Rossini qədər yan keçə bilməmişdir; ona görə də, onun musiqisi sözlərə qətiyyən ehtiyac duymadan öz məxsusi dilində aşkar və təmiz bir tərzdə danışır və hətta yalnız bir instrumental ifada belə özünün bütün qüdrəti ilə təsir göstərir. Bütün bunların nəticəsində biz hadisələr, təzahürlər dünyasını, və ya təbiəti və musiqini eyni şeyin iki müxtəlif www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
414 ifadəsi kimi nəzərdən keçirə bilərik, bu şeyin özü isə, beləliklə, onlar arasında analogiyaların vahid əlaqələndirici həlqəsini təşkil edir, – bu həlqənin dərk olunması həmin analogiyanın müəyyənləşdirilməsi üçün zəruridir. Elə buna görə də, dünyanın ifadəsi kimi nəzərdən keçirilən musiqi - yüksək dərəcədə ümumi dildir, bu dilin, hətta anlayışların ümumiliyinə münasibəti demək olar ki, onların – ayrıca şeylərə münasibəti kimidir. Amma onun ümumiliyi – qətiyyən mücərrədliyin boş ümumiliyi deyildir, onun tamamilə başqa xarakteri vardır və o, tam və aydın müəyyənliklə bağlıdır. Bu cəhətdən o, həndəsi fiqurlara və ədədlərə oxşardır ki, onlar təcrübənin bütün mümkün obyektlərinin ümumi formaları olaraq bütün a priori olaraq olanlara tətbiq oluna biləndirlər, bununla belə, mücərrəd deyillər, əyanidirlər və həmişə müəyyəndirlər. İradənin bütün mümkün canatmaları,həyacanları və təzahürləri, insanın əziz tutduğu bütün o məhrəm əməllər ki, zəka onları geniş mənfi "hiss" anlayışında birləşdirir, – bütün bunlar mümkün melodiyaların sonsuz çoxluğunda ifadəyə yatır, amma həmişə yalnız bir formanın ümumiliyində ifadə olunur, məzmun olmadan, hadisədə deyil, hökmən özlüyündə, – sanki onun bədənsiz məhrəm ruhu olaraq ifadə olunur. Musiqini bütün hər bir şeyin həqiqi mahiyyəti ilə əlaqələndirən bu intim münasibətdən çıxış edilərək o fakt da izah olunur ki, əgər hansısa bir səhnədə, situasiyada, hansısa əməldə və hadisədə uyğun musiqi səslənirsə, onda o, bizə sanki onların sirli mənasını açır və onların doğru və daha yaxşı şərhi olur və kim özünü bütövlükdə simfoniyanın yaratdığı təəssüratın ixtiyarına verirsə, ona elə görünür ki, həyatın və dünyanın bütün www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
415 hadisələri onun gözləri qarşısından gəlib keçir, amma özünə gəldiyi zaman bu oyunla onun qarşısından keçənlər arasında hansısa bir oxşarlığı göstərə bilmir. Zira musiqi, artıq deyildiyi kimi, incəsənətin bütün başqa növlərindən onunla fərqlənir ki, o, hadisələri və ya, daha düzgün deyilsə, iradənin adekvat obyektliyini əks etdirmir, bilavasitə olaraq iradənin özünü əks etdirir və beləliklə, dünyada fiziki olan bütün hər bir şey üçün metafizik olanı, bütün hadisələr üçün – özündə şeyi göstərir. Elə buna görə də, dünyanı həm öz təcəssümünü tapmış musiqi, həm də öz təcəssümünü tapmış iradə adlandırmaq mümkündür; bununla o da izah olunur ki, nəyə görə musiqi gerçək həyatın və dünyanın hər hansı bir mənzərəsinin və hətta bir səhnəsinin mənasını, əhəmiyyətini dərhal yüksəldir, – və əlbəttə ki, o onun melodiyası verilən hadisənin daxili ruhuna analoji olduğu dərəcədə güclüdür. O məqamda buna əsaslanmışdır ki, şeiri musiqiyə mahnı şəklində, əyani təsviri – pantomima şəklində, və ya onların hər ikisini opera şəklində çevirmək, uyğunlaşdırmaq mümkündür. İnsan həyatının musiqinin ümumi dili ilə ifadə olunan belə ayrıca mənzərələri heç vaxt onunla şərtsiz zərurətlə və ya tam uyğunluqla bağlı deyildir, onunla ixtiyari olaraq seçilmiş nümunənin ümumi anlayışa münasibətinə oxşar münasibətdədir; onlar gerçəkliyin müəyyən cizgilərində o şeyi təmsil edirlər ki, musiqi onu xalis formanın ümumiliyində ifadə edir. Zira melodiyalar, ümumi anlayışlara oxşar olaraq müəyyən dərəcədə gerçəkliyin abstraksiyasıdır. Sonuncu, yəni ayrıca şeylərin dünyası, əyani, xüsusi və fərdi olanı, ayrıca halı gətirir – həm anlayışların ümumiliyi, həm də melodiyaların ümumiliyi üçün; amma bu iki www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
416 ümumilik məlum cəhətdən bir-birinə əksdir, zira anlayışlar özlərinə yalnız ilkin seyrdən mücərrədləşmiş formaları, sanki şeylərin çıxardılmış xarici qabığını daxil edirlər, – yəni əsl abstraksiyadırlar, halbuki musiqi hər hansı bir formadan öncə gələn gizli, məhrəm toxumu və ya şeylərin özəyini verir. Bu münasibəti sxolastiklərin dilində daha yaxşı ifadə etmək mümkündür: anlayışlar – universalia post rem, musiqi –
57 . Məşhur şeirə qoşulan melodiyanın ümumi mənasına başqa, ixtiyari olaraq seçilmiş söz illüstrasiyaları da onda ifadə olunmuş ümumiyə eyni dərəcədə uyğun gələ bilər; bax, elə buna görə də, eyni kompozisiya bir çox misralara müvafiq gəlir, bax, elə buna görə də, məzhəkə, vodevil bundan yaranmışdır. Ümumiyyətlə, kompozisiya ilə əyani təsvir arasında əlaqə imkanının özü, artıq deyildiyi kimi, ona əsaslanır ki, onlar dünyanın eyni daxili mahiyyətinin yalnız tamamilə müxtəlif ifadələri olaraq çıxış edirlər. Və budur, belə bir əlaqənin həqiqətən mövcud olduğu ayrıca halda, yəni bəstəkarın musiqinin ümumi dilində verilmiş hadisənin məğzini təşkil edən iradə hərəkətlərini izah edə bildiyi halda mahnının melodiyası, operanın musiqisi çox ifadəli olur. Amma bəstəkar tərəfindən tapılan bu analogiya onun zəkası üçün şüursuz olaraq, dünyanın mahiyyətinin bilavasitə idrakından irəli gəlməli və anlayışların köməyi ilə şüurlu – bilərəkdən edilən təqlid olmamalıdır. Əks halda, musiqi daxili mahiyyəti, iradənin özünü ifadə etmir, yalnız onun təzahürünün surətini qeyri-qənaətbəxş çıxarır, təqlidi musiqidə bu, elə belə də olur, məsələn, Haydna məxsus olan "İlin fəsilləri"ndə olduğu kimi; onun "Dünyanın yaradılması" əsəri də belədir, xüsusən www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
417 xarici dünya hadisələrinin bilavasitə təqlidi səslənən yerlərdə bataliya xarakterli bütün pyeslər də belədir. Bu isə, tamamilə yolverilməzdir. Hər cür musiqinin təsvirəgəlməz səmimiliyi, o şey ki, onun sayəsində o, bizim qarşımızda tamamilə yaxın və bir o qədər də əbədi uzaq bir behişt kimi, tamamilə anlaşıqlı olan və o qədər də izah edilə bilməyən kimi dayanır, – bütün bunlar ona əsaslanır ki, musiqi hansısa reallığın xaricində və onun əzablarından uzaqlarda bizim varlığımızın bütün məhrəm hərəkətlərini yenidən canlandırır. Və ona xas olan, onun bilavasitə sahəsindən gülməli olan bütün hər şeyi tamamilə çıxaran ciddilik də həmçinin onunla izah olunur ki, onun obyekti – təsəvvür deyildir ki, aldanmaq və gülmək yalnız ona münasibətdə mümkündür: yox, onun bilavasitə obyekti – iradədir, iradə isə mahiyyəti etibarı ilə ən ciddi olandır, o şeydir ki, bütün hər şey ondan asılıdır. Musiqi dilinin məzmun və məna ilə zəngin olmasını hətta təkrarlanma işarələri və Da
58 göstərir, onlar söz sənəti əsərlərində dözülməz olmuş olardılar, burada isə, əksinə, olduqca məqsədəuyğun və səmərəlidirlər, zira verilmiş yerin tam dərk olunması üçün onu iki dəfə dinləmək lazımdır. Əgər musiqinin bütün bu təsvirində mən son dərəcə ümumi dillə dünyanın o daxili varlığı və özündə şeyini göstərməyə çalışdımsa ki, bunu biz özlüyündə onun ən aydın təzahürləriniə görə iradə anlayışında düşünürük və o, onu eynicinsli materialda – yalnız səslərdə ifadə edir, özü də ən böyük dəqiqlik və doğruluqla; əgər, bundan sonra, mənim
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
418 baxışıma və məramıma uyğun olaraq, fəlsəfə dünyanın mahiyyətinin ümumi anlayışlarda tam və doğru bir şəkildə yenidən canlandırılması və ifadəsi olmaqdan başqa bir şey deyildirsə, zira bu mahiyyətin tam əhatəli və hərtərəfli nəzərdən keçirilmiş yalnız belə anlayışlarda mümkündür, – onda məni izləyən və fikir tərzimi bölüşən oxucu mənim aşağıdakı sözlərimdə elə bir əhəmiyyətli paradoks görməyəcəkdir: əgər musiqinin tamamilə düzgün, tam və ən xırda detallara qədər belə gedib çatan izahını tapmaq müyəssər olsaydı, yəni onun özü ilə nə ifadə etdiyini anlayışlarda təfsilatı ilə yenidən yaratmaq nəsib olsaydı, onda bu, eyni zamanda dünyanın da anlayışlarda mükəmməl surətdə canlandırılması, yenidən yaradılması və kifayət qədər izah edilməsi olardı və ya ona (dünyaya) tamamilə uyğun olardı, yəni həqiqi fəlsəfə olmuş olardı. Və, deməli, Leybnitsin yuxarıda xatırladığımız kəlamı dar mənada, tamamilə düzgündür, biz musiqinin özümüzün daha dərin anlamamız ruhunda onu belə parodiya edə bilərdik:
şüursuz metafizik məşqidir]. Zira scire – bilmək – hər yerdə bu mənanı verir: mücərrəd anlayışlara düzmək. Amma belə ki, sonradan, Leybnits tərəfindən söylənilən kəlamın dəfələrlə təsdiq olunmuş doğruluğu üzündən, musiqi, onun estetik və ya daxili mənası ilə yanaşı, -yalnız xarici, zahiri tərəfdən, xalis empirik olaraq nəzərdən keçirilən musiqi o böyük ədədləri və ədədi münasibətləri bilavasitə və in concrete olaraq dərk etmək vasitəsi olmaqdan başqa bir şey deyildir ki, onları biz, ümumiyyətlə, yalnız vasitəli, dolayı olaraq, anlayışlarda dərk www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
419 edə bilərik, – onda, musiqiyə dair bu iki son dərəcə müxtəlif və amma hər halda düzgün baxışı birləşdirərək, biz özümüzdə ədədlər fəlsəfəsinin mümkünlüyü barədə anlayış yaratmağı bacarırıq, Pifaqorun, həmçinin də çinlilərin "İ tszin"də fəlsəfə belə idi, və Sekst Empirik tərəfindən gətirilən ifadəni də bu mənada şərh etmək olar (Adv. Math. L. VII): τω αριυμω δε τα παντ` επεοικεν *hər şey ədədə oxşayır+. Və əgər, nəhayət, biz bu baxışı harmoniyanın və melodiyanın bizim əvvəlki şərhimiz ilə tutuşdursaq, onda bilərik ki, Sokratın onu müəyyənləşdirmək istədiyi kimi 59 xalis əxlaq fəlsəfəsi təbiətin izahı olmadan, harmoniyasız o melodiyaya tam oxşardır kı, bunu Russo müstəsna dərəcədə arzulayırdı; və bunun əksinə olaraq, etika olmadan xalis fizika və metafizika melodiyasız xalis harmoniyaya uyğun gəlir. Bu epizodik mülahizələrə mən daha bir neçə qeydi əlavə etmək istərdim, bu qeydlər musiqinin təzahür dünyası ilə analogiyasına aiddir. Əvvəlki kitabda biz müəyyənləşdirmişdik ki, iradənin ən yüksək pillədə təcəssümü olan insan yalqız və təcrid olunmuş şəkildə meydana çıxa bilməzdi, ondan öncə aşağı pillələr gəlməli idi, onlar da öz növbəsində daha aşağı pillələr olmasını şərt qoyurlar, musiqi də, iradəni eynilə bu cür dünyaya oxşar olaraq, bilavasitə olaraq obyektivləşdirir, mükəmməlliyə yalnız tam harmoniyada nail olur. Melodiyanın yüksək aparıcı səsinin, təəssürat yaratmaqdan ötrü, ən aşağı basa qədər bütün başqa səslərin müşayiətinə ehtiyacı vardır, ən aşağı basda isə onların hamısının mənbəyini görmək lazımdır; melodiyanın özü tərkib hissə olaraq harmoniyaya daxildir, eləcə də harmoniya ona; və ona oxşar olaraq ki, musiqi ifadə etmək www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
420 istədiyini yalnız bu üsulla, yalnız tamsəsli bütövdə ifadə edir, eləcə də vahid və zamandankənar iradə mükəmməl təcəssümü yalnız bütün pillələrin tam bir şəkildə birləşdirilməsində tapır, bu pillələr onun varlığını, mahiyyətini durmadan artmaqda olan aşkarlanmanın sonsuz qammasında açır. Aşağıdakı analogiya da olduqca diqqətə layiqdir. Əvvəlki kitabdan bildiyimiz kimi, iradənin bütün təzahürlərinin növlər olaraq bir-birinə uyğunlaşmasına (elə bu da, teleoloji dünyaseyrinə əsas vermişdir) baxmayaraq, fərdlər olaraq adı çəkilən təzahürlər arasında qarşıdurma hər halda aradan qaldırılmamış qalır, bu qarşıdurma bütün pillələrdə müşahidə olunur və dünyanı eyni iradənin bütün bu təzahürləri arasında daimi mübarizə meydanına çevirir, buradan da, onun öz-özü ilə daxili ziddiyyəti aşkara çıxır. Musiqidə, hətta buna harmonik də də hansısa uyğunluq vardır. Yəni: tonların tamamilə xalis sistemi mümkün deyildir, təkcə fiziki cəhətdən deyil, hətta həm də hesabi cəhətdən. Vasitəsilə tonların ifadə oluna biləcəyi ədədlərin özləri həllolunmaz irrasionallığa malikdirlər: hətta elə bir qammanı hesablayıb müəyyən etmək mümkün deyil ki, onun daxilində heç bir kvinta əsas tona 2-nin 3-ə olan nisbətində olmuş olsun, hər bir böyük tersiya 4-ün 5-ə, hər bir kiçik tersiya 5-in 6-ya və i.a nsibətində olmuş olsun. Zira əgər tonlar əsas tona düzgün nisbətdədirlərsə, onda onların bir-birinə nisibəti artıq düzgün deyildir, ona görə ki, məsələn, kvinta sanki tersiyanın kiçik tersiyası və i.a. olmalı idi, – qammanın tonları aktyorlara oxşardırlar, onlar gah bu, gah da başqa rolu oynamalıdırlar. Elə bu səbəbdən də, düzgün musiqini nəinki həyata keçirmək, hətta təsəvvür etmək belə mümkün deyildir, www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
421 və buna görə də, hər bir mümkün musiqi mükəmməl xalislikdən yayınır: o, ona xas olan dissonansları. onları bütün tonlar üzrə bölüşdürmək, yəni temperasiya 60 vasitəsilə yalnız maskalaya bilər (Bu barədə bax. Xladni, "Akustika", § 30, və onun "Səslər haqqında təlimin qısa xülasəsi", səh. 12. * )
Mən musiqinin yalnız zaman daxilində və onun vasitəsilə baş verən qavranılma üsulu ilə bağlı yenə də nəsə əlavə edə bilərdim, məkanın tam istisna edilməsi şərti ilə və səbəbiyyətin dərk edilməsi olmadan, yəni dərrakədən asılı olmayaraq: zira səslər estetik təəssüratı artıq öz təsiri ilə yaradırlar, və seyrdə olduğu kimi onların səbəbinə gedib çıxmaq bizə əsla lazım deyildir. Amma mən bu düşüncələri davam etdirməyəcəyəm, ona görə ki, mən özümün bu üçüncü kitabımda artıq, ehtimal ki, kiməsə həddindən artıq təfsilatçı kimi görünmüşəm və ya artıq detallara varmışam. Amma məni buna mənim məqsədim təhrik etmişdir və incəsənətin vacibliyini və yüksək dəyərini diqqət mərkəzinə gətirərək məni buna görə mühakimə etməzlər, bu məziyyətlər nadir hallarda yetərincə qəbul olunurlar; qoy düşünsünlər ki, əgər, baxışımıza uyğun olaraq, bütün görünən dünya – yalnız iradənin təcəssümüdürsə, onun özünüdərki və hətta, tezliklə görəcəyimiz kimi, onun bağışlanma, günahının yuyulma imkanı üçün onu müşayiət edən güzgüsüdürsə və əgər, eyni zamanda, təkcə özü, arzudan ayrıcalaşmış olaraq nəzərdən keçirilən təsəvvür kimi dünya şüura daxil olursa, dünya həyatın ən fərəhli və yeganə məsum tərəfidirsə, – onda biz incəsənətdə bütün bu xassələrin daha yüksək dərəcəsini, daha mükəmməl
* II cildin 39-cu fəsli buraya aiddir. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
422 inkişafını görməliyik, zira o, mahiyyəti etibarı ilə görünən dünyanın verdiyini verir, ancaq daha toparlanmış bir surətdə, daha dolğun, daha artıq dərəcədə şüurlu və məramlı olaraq, və buna görə də, sözün tam mənasında həyatın rəngii adlandırıla bilər. Əgər bütün təsəvvür kimi dünya iradənin yalnız görüntüsüdürsə, onda incəsənət bu görüntünün aydınlaşdırılması, camera obscuradır ki, o, da şeyləri aşkar bir tərzdə göstərir və onları daha yaxşı nəzərdən keçirmək və tutmaq imkanını verir, – pyes pyesdə, "Hamlet"də səhnə səhnədə. Gözəl olan bütün hər bir şeydən həzz alma, sənətin verdiyi təsəlli, sənətkara həyatın məşəqqətlərini unutmağa imkan verən sənətkar entuziazmı, – bütün bunlar dahinin başqaları qarşısında üstünlüyüdür, yalnız bu, onun şüurunun daha çox nurlandığı ölçüdə artan əzabının, ona yad olan nəslin səhrasındakı tənhalığının əvəzini verir, – bütün bunlar sonradan gözlədiyimiz kimi ona əsaslanır ki, özlüyündə həyat, iradə, varlığın özü - daimi qismən miskin, qismən dəhşətli əzabdır, yalnız xalis seyrdə, təsəvvür olaraq götürüldükdə və ya sənət tərəfindən yenidən yaradıldıqda isə əzablardan azad olan o görkəmli, əlamətdar bir mənzərəni təzahür etdirir. Dünyanın bu xalis dərk edilə bilən tərəfi və onun hansısa incəsənətdə yenidən canlandırılması – sənətkarın xisləti, siqləti bax budur. Onu iradənin təcəssümünün mənzərəsi özünə bənd edir, o, özünü onun ixtiyarına verir və onu seyr etməkdən və öz əsərlərində yenidən yaratmaqdan yorulmur və bu tamaşanın qoyulması məsrəfinin yükünü öz üzərinə götürür, yəni onun özü – o iradədir ki, obyektivləşir və daimi əzabda olur. Dünyanın www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
423 mahiyyətinin bu xalis, həqiqi və dərin idrakı onun üçün özlüyündə məqsədə çevrilir, və o, özünü bütövlükdə onun ixtiyarına verir. Elə buna görə də, o, onun üçün iradənin kviyetivinə çevrilmir, tam özünətəslimə, itaətə nail olmuş müqəddəs övliya üçün olduğu kimi: o, onu həyatdan həmişəlik alıb aparmır, yalnız bir anlığa ondan ayırır, və deməli, o, onu hələ ki, həyatdan götürüb aparan yol deyildir, ondakı yalnız müvəqqəti bir təsəllidir, o vaxtacan ki, onun bundan artmış qüvvələri, nəhayət, bu oyundan yorulub usanacaqlar və ciddiyyətə doğru üz tutacaqlar. Belə bir keçidin simvolunu Rafaelin Sesiliyasında görmək mümkündür 61 . Növbəti kitabda biz də ciddi olana müraciət edək.
DÖRDÜNCÜ KİTAB
BİR İRADƏ OLAN DÜNYA HAQQINDA İKİNCİ DÜŞÜNCƏ: HƏYAT İRADƏSİNİN TƏSDİQİ VƏ İNKARI NAİL OLUNMUŞ ÖZÜNÜDƏRK HALINDA
Tempore quo cognitio simul advenit, amore medio supersurrexit. (İdrak gələn kimi məhəbbət ortadan qalxdı).
Oupnek'hat, studio Anquetil Duperron, vol.II, p.216.
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
425
Yüklə 6,14 Mb. Dostları ilə paylaş:
|